Czapski Jan Ansgary, h. Leliwa († 1742), podskarbi w. kor., jedyny syn Piotra Aleksandra, woj. pomorskiego, z pierwszej jego żony Teresy Kossówny. Po ukończeniu szkół w Polsce dopełniał wykształcenia podczas dłuższej podróży po Europie zach. Przez małżeństwo (przed 1722) z Teresą Zamoyską, córką woj. smoleńskiego Michała, skoligacił się Cz. z rodami Bielińskich i Działyńskich; wziął za żoną starostwa bratjańskie i łąkarskie (kleckie otrzymał od ojca) i założył w nich sobie stałą rezydencję w Nowej Wsi pow. chełmińskiego. W życiu publicznym zaczął brać udział w r. 1721 jako deputat na trybunał skarbowy, marszałek sejmikowy i (1722) poseł na sejm. Wybrany z trybunału posłem do króla, zwrócił na siebie uwagę Augusta, który wyczuł w nim powolne narzędzie swych planów. Istotnie Cz. śladem swego wuja, woj. Kossa, stał się gorliwym stronnikiem Wettynów w słusznym przewidywaniu zrobienia kariery przy ich pomocy. Liczył też na kancl. Szembeka, a zwłaszcza na Sułkowskiego, z którym się przyjaźnił i którego w upadku nie opuści. Zabiegi jednak o podstolstwo kor. w roku 1727 nie powiodły się. Na generale malborskim w roku 1728 współzawodniczył z S. Mełdzyńskim o marszałkostwo i nie wahał się zerwać obrad wobec zachwiania swej kandydatury. Zato w roku 1732 spadł na Cz-go deszcz zaszczytów: w marcu został łowczym w. kor., 19 IV woj. chełmińskim i star. kowalewskim, 3 VIII dostał order orła białego. Wdzięczność Cz-go przetrwała śmierć Augusta i przelała się na syna. Wprawdzie na konwokacji uległ presji ogółu i podpisał 27 IV ekskluzję nie-Piasta, dodał jednak dwie salwy, niweczące zobowiązanie. W czasie elekcji Leszczyńskiego przeszedł Cz. jeden z ostatnich na jego stronę, a jeden z pierwszych go potem opuścił. Uczestniczył za to w elekcji i koronacji Augusta III. Nie zważając na ruinę swych dóbr, najeżdżanych przez dzikowian, nakłaniał z pocz. r. 1734 Gdańsk do poddania, jeździł w tajemniczej misji do konfederatów do Królewca, w grudniu usiłował przejednać prymasa Potockiego. W międzyczasie starał się zawiązać konfederację w swoim województwie przeciw Leszczyńskiemu. Na radach senatu 1735 r. i na sejmie pacyfikacyjnym usilnie zabiegał nad pozyskaniem opozycji. Wpływy jego i znaczenie rosły. W r. 1735 był marszałkiem trybunału głównego, 19 IX odebrał hołd od Torunia jako legat królewski, w styczniu 1736 został komisarzem do spraw majątkowych Leszczyńskiego. Jeszcze w r. 1734 myślał o podkanclerstwie, w 1735 przelotnie o buławie wielkiej. Ostatecznie po dłuższych zabiegach uzyskał 30 V 1738 podskarbstwo w. kor. Ten, jak na członka średniozamożnej rodziny, duży sukces otwierał przed Cz-im, dotąd głównie gorliwym obrońcą praw prowincji pruskiej, zadania ogólnopolskie w związku z planami aukcji wojska i podatków.

Rozumiejąc od dawna konieczność reformy, wziął Cz. udział w pracach komisji do aukcji wojska, naznaczonej ustawą 1736 r., zgłaszając projekt cła generalnego w wysokości 3% wartości towarów od krajowców, a 6% od obcych z wykluczeniem wszelkich zwolnień oraz donatywy kupieckiej od Żydów. Tzw. »Resultatum« komisji stało się z pewnymi zmianami trzonem programowych mów Cz-go na sejmach 1738 i 40 r. Prócz dążenia do aukcji dochodów podskarbstwa i do ograniczenia przewagi ekonomicznej Żydów przebijają w działalności Cz-go tak znamienne dla tego kresowca, mającego nieraz zwady graniczne z Niemcami, tendencje antypruskie. Jego instruktarz celny z r. 1740, zakazujący przewożenia towarów przez Brandenburgię, był zapewne skuteczny, skoro wywołał interwencję Berlina. Jeżeli Cz. rzeczywiście, zdaniem niechętnego mu posła pruskiego Hoffmana, zaprowadził pewien ład w skarbie, to jednak nie zapomniał i o sobie. Komisja do aukcji żądała od niego rachunków »exasse« wzamian za pensję 120.000 złp. Cz. jednak, wyzyskując niechęć ogółu do tej zmiany, trwał przy dawnym, korzystniejszym sposobie wynagrodzenia, pobierał »rękawiczne« od miast pruskich za udogodnienia celne (1738) itp. Sejmy 1746 i 1748 r. nie chciały aprobować jego rachunków, poddając w wątpliwość ich rzetelność. Nie wiadomo jednak, czy odpowiedzialnością za to obciążyć Cz-go, czy jego sukcesorów. Umarł w Warszawie 7 X 1742 w wieku jeszcze nie starym. Trzem swym córkom pozostawił majątek wartości przeszło miliona złp.

Wizerunek: sztych Sysanga.

Szkice biograficzne: Bartoszewicz J. w Enc. Org.; Dworzaczek Włodz. (rkp.); Niesiecki; Boniecki; Złota Księga, XI 59; Czaplewski, Senatorowie; Wysocki S., Orator polonus, W. 1740; Czapski J. A., Copia listu… na sejmiki…, Leszno 1738; tenże, Instruktarz celny, W. 1738; Ostrowski-Daneykowicz, Swada polska, 1745; Vol. Leg. VI 602, 636; Teka G. J. Podoskiego, wyd. Jarochowski K., P. 1885, IV 402, 458–9, 568–74, 609, 613–4, 744; Diariusze s. 1746 i 1748 (Konopczyński Wł.), W. 1911–12; Lengnich IX; Askenazy Sz., Dwa stulecia, I 107, 120, 136, 139; Skibiński M., Polska w dobie wojny…, Kr. 1913, I 491, II 582–3, 585; Korzon T., Wewn. dzieje, IV 184 n.; Wałęga St., Toruń…, T. 1936, 65, 80, 158, 188–90; Wodziński A., Gdańsk za czasów Leszczyńskiego, Kr. 1929, 100–1, 109, 129; Truchim S., Konfederacja Dzikowska, P. 1921, 116; B. Czart. rkp. 481, 564, 581, 595, 618, 619, 780, 847; B. Ossol. rkp. 546; B. Uniw. Jag. rkp. 115, 2632; B. P. A. U. rkp. 294; Arch. Skarbowe II 83.

Michał Nycz