Mikulicz (Mikulicz-Radecki) Jan Antoni (1850–1905), chirurg, profesor uniwersytetów: w Krakowie, Królewcu i Wrocławiu. M. ur. 16 V w Czerniowcach, był synem Andrzeja, architekta i geometry, oraz Austriaczki Emilii von Damnitz. Potocznym językiem w domu Mikuliczów był język niemiecki. M. uczęszczał do szkół w Czerniowcach, Pradze, Wiedniu i Klagenfurcie, gdzie zdał maturę w r. 1869. Medycynę studiował w Wiedniu wbrew woli ojca, który chciał go widzieć dyplomatą i kierował na orientalistykę, a po decyzji syna wstrzymał finansowanie studiów. W r. 1875 uzyskał M. tytuł doktora wszech nauk lekarskich uniwersytetu wiedeńskiego. Przyjęty w charakterze elewa do kliniki chirurgicznej prof. T. Billrotha, wkrótce ogłosił rozprawę Über das Rhinosclerom (Hebra) („Archiv für klinische Chirurgie” R. 20: 1876 z. 3 s. 485), która zmieniła dotychczasowe poglądy na charakter twardzieli. Opisał charakterystyczne dla tej choroby komórki olbrzymie, nazwane później komórkami Mikulicza. Po przeszło 3 latach praktyki został asystentem w klinice Billrotha. W r. 1879 w „Archiv für klinische Chirurgie” opublikował obszerną pracę Die seitlichen Verkrümmungen am Knie und deren Heilungsmethoden. Rozprawa zdobyła powszechne uznanie i na jej podstawie uzyskał M. w r. 1880 na Uniwersytecie wiedeńskim veniam legendi z chirurgii. Tymczasem odbył podróż naukową do ważniejszych ośrodków chirurgicznych Anglii, Francji i Niemiec. Zetknął się tam z pionierami stosowania listerowskich zasad postępowania przeciwgnilnego, odwiedził klinikę samego J. Listera, a wynikiem tej podróży było wprowadzenie antyseptyki w klinice wiedeńskiej. Zajmował się wziernikowaniem przełyku i żołądka; pierwszy w świecie posłużył się w tym celu metalowymi rurami prostymi z wewnętrznym oświetleniem, stał się twórcą nowoczesnej ezofagoskopii. Używał narzędzi własnej konstrukcji i sam opracował wiele nowych instrumentów i aparatów, on pierwszy wprowadził rękawiczki niciane, gaziki i osłonę na usta – pierwowzór maski chirurgicznej.
Czasy studiów i pracy M-a w Wiedniu przypadły na okres rozkwitu młodszej szkoły wiedeńskiej grupującej najwybitniejszych przedstawicieli różnych działów medycyny. Do tego grona należał Theodor Billroth, profesor chirurgii, twórca wielu metod operacyjnych, nauczyciel M-a. Przyjęty początkowo niechętnie, wytrwałą pracą i talentem odkrywczym rychło zdobył sobie M. uznanie, a później przyjaźń mistrza. Obu łączyły ponadto zamiłowania do muzyki, często wykonywali wspólnie różne utwory muzyczne, obaj przyjaźnili się z J. Brahmsem i C. Saint-Saensem. Billroth poddawał swemu ulubionemu asystentowi kierunki zainteresowań naukowych, udzielał wskazówek, a wreszcie użył swych wpływów, aby mu pomóc w objęciu katedry w Krakowie. Rada Wydziału Lekarskiego UJ była zdania, że M. słabo włada językiem polskim, kilkakrotnie odrzucała jego kandydaturę, zresztą do obsady tej katedry zgłosiło się 10 uczonych. Nie zrażony tym M. usilnie pracował nad odświeżeniem znajomości języka polskiego. Ogłosił w polskich czasopismach kilka artykułów. Pierwszy z nich O użyciu jodoformu w leczeniu ran ukazał się w „Przeglądzie Lekarskim” w r. 1881. Wiedeńskie min. oświaty nie przyjęło zarzutu Rady i we wrześniu 1882 mianowało M-a profesorem i kierownikiem kliniki chirurgicznej UJ. W wykładzie wstępnym, ogłoszonym wkrótce drukiem, wobec licznego audytorium publicznie oświadczył: «zarzucano mi, że nie znam języka polskiego, który przecież tak samo jest mową ojczystą dla mnie, jak i dla każdego z Panów». Ta wypowiedź przyjęta została jako deklaracja polskości M-a. I choć w aktualnych NRD-owskich wydawnictwach biograficznych występuje z mianem «deutscher Chirurg», w podobnych anglosaskich znany jest jako «Polish Surgeon».
W dn. 1 X 1882 M. rozpoczął pracę w klinice, mieszczącej się przy ul. Kopernika 7, która pod wieloma względami znajdowała się w opłakanym stanie. W krótkim czasie dokonał niezbędnych przygotowań i rozpoczął wykonywanie operacji w Krakowie nie znanych: klinowego wycięcia wola, wycięcia żołądka, osteoplastycznej resekcji stopy (Przyczynki do chirurgii. Dwa przypadki osteoplastycznej resekcji stopy, „Przegl. Lek.” 1883 s. 441 i n.); przeprowadzał pierwsze w krakowskiej klinice zabiegi ginekologiczne i laryngologiczne. Zmodyfikował postępowanie przeciwgnilne, w drugim roku pracy wprowadził postępowanie bezgnilne, eliminując prawie zupełnie zakażenia u operowanych. W czasie pobytu w Krakowie skonstruował kilka przyrządów, jak skoliozymetr dla mierzenia skrzywień kręgosłupa, uciskadło Mikulicza dla tamowania krwotoków w jamie ustnej przy operacjach migdałków, kleszcze harpunowate przy operacjach ginekologicznych. Rozwinął szeroko badania naukowe i opublikował w języku polskim ok. 30 prac. Stworzył szkołę chirurgiczną, z której wyszli: A. Bossowski, Cz. Górski, H. Schramm, twórca siostrzanej szkoły chirurgicznej lwowskiej, R. Trzebicky, J. Link, E. Mitkiewicz. Wykłady dla studentów prowadził w nienagannym języku polskim, wygłaszał referaty naukowe w Tow. Lekarskim, którego prezesem został wybrany w r. 1886. Od początku pracy w klinice starał się usilnie o zdobycie środków na jej prowadzenie. Uzyskał zwiększenie funduszów na wyposażenie kliniki i stypendia dla elewów. Zorganizował pracownię bakteriologiczną i własnym kosztem ją urządził. Podjął wreszcie starania o przyznanie kredytów na budowę nowej kliniki. Wielokrotnie jeździł w tej sprawie do Wiednia, a dla przygotowania planów technicznych odbył z projektantem inż. Sarem podróż do najlepiej urządzonych klinik Austrii, Węgier i Niemiec. Decyzja o budowie nowej kliniki była w dużej mierze zasługą M-a, choć realizacja jego zamierzeń nastąpiła już za czasów jego następcy. Wiedeński minister oświaty zapewniał M-a o swym poparciu, jednak minister skarbu dawał wymijające odpowiedzi. Zniechęcony tymi niepowodzeniami, kierowany ponadto ambicją odegrania większej roli w rozwoju chirurgii, przyjął M. zaofiarowane mu z dn. 1 IV 1887 kierownictwo kliniki w Królewcu. Opuścił Kraków mimo próśb środowiska naukowego i społeczeństwa krakowskiego, a nawet interwencji wiedeńskiego ministra oświaty. W Krakowie, wkrótce po ustąpieniu M-a, wybudowano nową klinikę chirurgiczną przy ul. Kopernika 40, a już 16 X 1889 Rydygier dokonał jej otwarcia.
W nowej placówce w Królewcu M. kontynuował niektóre prace rozpoczęte w Krakowie: opisał technikę operacji odtwórczej zwężenia odźwiernika, ogłosił wyniki obserwacji zespołu obrzmienia ślinianek i gruczołów łzowych, znanego później jako choroba Mikulicza. Udoskonalał postępowanie anty- i aseptyczne, wprowadził wyjaławianie parą wodną. Współpracował z przedstawicielami różnych dyscyplin naukowych, a przede wszystkim z B. Naunynem, prof. medycyny wewnętrznej, z którym w r. 1896 założył poważne czasopismo „Mitteilungen aus den Grenzgebieten der Chirurgie und der inneren Medizin”. M. był już wtedy we Wrocławiu, dokąd został powołany na katedrę chirurgii z dn. 1 X 1890. I znów rozpoczął pracę od przystosowania pomieszczeń kliniki do wymogów wielkiej chirurgii, jaką uprawiał. W r. 1894, po śmierci Th. Billrotha, wiedeński Wydział Lekarski przedstawił M-a jako kandydata na katedrę, ale ówczesny minister oświaty, były profesor i rektor UJ Stanisław Madeyski, pamiętał jego odmowę daną Uniwersytetowi Jagiellońskiemu i ministerstwu; w rezultacie M. nie uzyskał katedry w Wiedniu. W r. 1897 uruchomił we Wrocławiu nowoczesną, aseptyczną salę operacyjną, dwa lata później otworzył prywatną klinikę, uważaną za najnowocześniejszą w Europie. Klinika uniwersytecka dysponowała kilkoma pracowniami badań pomocniczych, trzema przychodniami, bogato wyposażoną biblioteką i muzeum klinicznym. Tak przygotowany niemałym wysiłkiem i talentem organizacyjnym M-a ośrodek leczniczo-naukowy uważany był za najlepszy w Europie, a jego twórca stał wtedy u szczytu sławy.
M. opracowywał nadal nowe metody operacyjne z zakresu całej chirurgii, opisał modyfikację wycięcia żołądka znaną pod nazwą operacji Kronleina-Mikulicza. Zajmował się laryngologią (Atlas der Krankheiten der Mund- und Rachenhöhle, Berlin 1891, Die Krankheiten des Mundes, Jena 1898, z W. Tomaszewską, Handbuch der Laryngologie, Berlin 1901), urologią, ortopedią i rehabilitacją (Orthopädische Gymnastik gegen Rückgratsverkrümmungen und schlechte Körperhaltung, Jena 1900); był współautorem podręcznika z tej dziedziny. Doczekał się drugiego wydania wielkiego podręcznika, którego był współautorem (E. Bergmann, V. Bruns, M.) Handbuch der praktischen Chirurgie (Wr. 1902–3). Jako pierwszy w świecie podjął próbę operacji na otwartej klatce piersiowej. Zabieg poprzedziły liczne doświadczenia na zwierzętach umieszczanych w komorach ciśnieniowych konstrukcji jego asystenta F. Sauerbrucha. Wrocławska klinika M-a utorowała w ten sposób drogę rozwojowi torakochirurgii. M. wykształcił wielu wybitnych chirurgów różnych kierunków. Stale zatrudniał asystentów Polaków. Należeli do nich m. in.: B. Kader, A. Czyżewicz, J. Starzewski. W r. 1903 odbył podróż do Ameryki i był entuzjastycznie witany w 20 tamtejszych klinikach. Zmogła M-a choroba, której jako chirurg niejednokrotnie próbował stawić czoła – rak żołądka. Zmarł we Wrocławiu 14 VI 1905. Pochowany został na cmentarzu w Świebodzicach.
M. był żonaty z Henriettą Pacher, miał kilkoro dzieci, m. in. synów: Feliksa, ginekologa i fizjologa, prof. Uniwersytetu w Berlinie i w Królewcu, Fritza, oraz córkę Marię Kausch.
Portret olejny w zbiorach I Kliniki Chirurgicznej Akad. Med. w Kr.; Fot. w zbiorach katedry historii medycyny Akad. Med. w Kr., w zbiorach J. Bogusza; Reprod. podob. w pracach Bogusza i Wiktora; – Album zasłużonych lekarzy polskich, W. 1925 s. 65; Biographisches Lexikon der hervorragenden Ärzte der letzten fünfzig Jahre, München 1962 II 1043–4; Stedman’s Practical Medical Dictionary, Wyd. Bailliere, Tindall and Cox, London 1942; Wörterbuch der Medizin, Berlin 1956; Uruski; – Bogusz J., Dzieje krakowskiej chirurgii, w: Sześćsetlecie medycyny krakowskiej, Kr. 1964 II 252–8; Brünings W., Die direkte Laryngoskopie, Bronchoskopie und Oesophagoskopie, Wiesbaden 1910 s. 317; Kaufmann G., Universität Breslau, Breslau 1911 II 302–5; Pamiętnik Tow. Lekarzy Warszawskich, W. 1906 s. 349; Szumowski W., Krótki rzut oka na dzieje medycyny w Polsce, w: O eunuchach i kastracji, Kr. 1946 s. 141; Wiktor Z., J. Mikulicz, w: Sześćsetlecie medycyny krakowskiej, Kr. 1963 I 171–97 (zestawienie źródeł i literatury, fot); tenże, J. Mikulicz. Rys życia i działalność, „Spraw. AU” 1950/1 z. 6 s. 409–13; – Mikulicz J., O wpływie chirurgii nowoczesnej na kształcenie uczniów w klinice chirurgicznej, „Przegl. Lek.” 1882 nr 43 s. 1; – „Arch. Hist. Med.” 1932 z. 1 s. 230–4, 1934 s. 18–9; „Czas” 1905 nr 135, 136 (nekrologi); „Gaz. Lek.” 1905 nr 26 s. 241–51; „Kron. Lek.” 1905 nr 13 s. 424; „Medycyna” 1888 nr 20 s. 506, 1905 nr 27 s. 552–4; „Münchener Medizinische Wochenschrift” 1955 nr 23 s. 772–3; „Now. Lek.” 1905 nr 7 s. 398, nr 8 s. 451–3 (fot.); „Pol. Przegl. Chirurgiczny” 1950 nr 4 s. 577–81 (fot.); „Pol. Tyg. Lek.” 1950 nr 42 s. 1493–5 (fot., bibliogr.); „Przegl. Lek.” 1888 nr 26 s. 357; „Służba Zdrowia” 1953 nr 34 s. 4, 1965 nr z 3 VI; – Informacje Józefa Bogusza i Eugeniusza Piotrowskiego, w którego posiadaniu znajdują się dokumenty rodziny Mikuliczów.
Eugeniusz Stanisław Olszewski