Hylzen Jan August h. własnego (1702–1767), wojewoda miński, kronikarz Inflant. Pochodził z możnego rodu inflanckiego, spolonizowanego na przełomie XVII i XVIII w. Był młodszym synem Jerzego Konstantego, starosty marienhauskiego (zm. 1737), i Anny Schimmelpfenig. W r. 1721 otrzymał konsens na starostwo marienhauskie. Czynny na sejmikach inflanckich w Dyneburgu, trzymał z woj. inflanckim Janem Platerem i wiele przebywał w jego siedzibie Krasławie (stanowiącym ośrodek życia politycznego i kulturalnego polskich Inflant). Po śmierci pierwszej żony Sołtanówny poślubił Konstancję Plater, córkę wojewody. W czasie bezkrólewia 1733 r. stał po stronie Sasów; ostrzegał, że elekcja Leszczyńskiego spowoduje wojnę domową i zagraniczną. Kierował się interesem narażonych na obcą interwencję Inflant. Dążąc do zachowania spokoju, radził jednak szlachcie inflanckiej nie opierać się prostanisławowskiej konfederacji Marcjana Ogińskiego, który «miał prawo w orężu». Jako poseł inflancki na sejm pacyfikacyjny 1735 r. bezskutecznie wzywał do pogodzenia się z pobytem obcych wojsk na terenie Rzeczypospolitej i wybrania marszałka sejmowego. Posłował również na następny (doszły) sejm pacyfikacyjny 1736 r. H. pozostawał w bliskich stosunkach z Sapiehami, którym służył kredytem. W r. 1731 pożyczył 6000 talarów Kazimierzowi Leonowi, od którego w r. 1735 wziął w zastaw za sumę 16 000 talarów Oświej i Druję. W r. 1739 kupił od Józefa Sapiehy Hermanowicze, potem pożyczał mu kolejno coraz większe sumy. Długi Sapiehów u H-a urosły do 400 000 zł. Poparciu Sapiehów zawdzięczał H. i jego starszy brat Jerzy dalszą karierę. Jan Fryderyk Sapieha, kanclerz w. lit., protektor piśmiennictwa, cenił uczoność H-a, którego wiele mów i listów znalazło się w wydanej staraniem kanclerza „Swadzie polskiej i łacińskiej” J. Ostrowskiego-Daneykowicza (1745–7). H. był posłem inflanckim na sejm 1738 r. i tym razem wzywał do «uczynienia konfederacyi o sobie», aby skłonić wojska rosyjskie do opuszczenia kraju. Na tym sejmie za sprawą kanclerza Sapiehy został regentem kancelarii wielkiej W. Ks. Lit. Równocześnie jego brat Jerzy został regentem kancelarii koronnej. Sapiehowie nazywali regentów-Hylzenów «infanteríą» (od Inflant) koronną i litewską. W r. 1739 otrzymał H. starostwo grodowe brasławskie. W r. 1740 był marszałkiem sejmiku brasławskiego. Przy poparciu Józefa Sapiehy został 1 VIII 1744 r. kasztelanem inflanckim. W l. 1749–50 był marszałkiem trybunału litewskiego. Otrzymawszy po ojcu wielkie dobra w Inflantach (Dagda) i ciesząc się łaską dworską, zgromadził H. rozległe latyfundium w posiadłościach dziedzicznych i królewszczyznach. Poza Marienhausem i star. brasławskim otrzymał Tulenmujżę i Okrę (w 1729 we własność dziedziczną), kilka wsi ze starostwa («traktu») rzeczyckiego, Pyłdę, Runtort (od 1746 dziedziczne), Bukmojżę (od 1748 w dziedzictwo), Cisowo (1752), star. parchowskie (1756) i kazuńskie (1762). Od Sołtanów nabył Kownatę, od Sapiehów Oświejszczyznę (1749), od Rudzińskich Czaplinek i od Brzostowskich Włochy. W swych posiadłościach (zwłaszcza inflanckich) prowadził ożywioną działalność misyjną, charytatywną i oświatową. W r. 1742 założył w Dagdzie, Bukmojży, Kownacie i Pyłdzie misje jezuickie. Kierował nimi słynny «apostoł łotewski» inflantczyk Michał Roth (1721–1785), jeden z twórców literackiego języka łotewskiego. H. wybudował kościoły w Dagdzie, Pyłdzie i Oświei, zakładał w swych dobrach szpitale, przeznaczał fundusze na szkoły i na rzecz zubożałych chłopów.

Ożywiony lokalnym patriotyzmem inflanckim przez wiele lat gromadził materiały do dzieła pt. Inflanty w dawnych swych i wielorakich aż do wieku naszego dziejach i rewolucjach (1750). Był to płód kronikarski na poziomie kompilatorskiej erudycji czasów saskich, dzieło bezkrytyczne, ale zawierające obok legend i licznych błędów do dziś cenny bogaty materiał faktyczny, zwłaszcza w postaci przytaczanych in extenso dokumentów. Autor stwierdzał na wstępie, że w Polsce panuje ignorancja na temat Inflant i Kurlandii, związków tych ziem z Rzeczpospolitą (zwłaszcza ziemi piltyńskiej), praw i przywilejów tamtejszej szlachty i szczególnego charakteru dóbr lennych zamienionych w dziedziczne, a później niesłusznie traktowanych jako królewszczyzny. W tej ostatniej sprawie H. był osobiście zainteresowany. Jako część II Inflant opracował herbarz szlachty inflanckiej, kurlandzkiej i piltyńskiej. Część tę włączył do swego herbarza Kuropatnicki (1789). Inflanty, pochlebnie oceniane przez współczesnych (recenzje w „Journal Littéraire de Pologne” i „Neue Zeitung von Gelehr. Sachsen”), stanowiły przez długi czas jedyne dzieło w polskim języku na ten temat; szeroko sięgano do niego w XIX w. H., przyjaciel Załuskich, został powołany w r. 1751 do Collegium Societatis Litteraria. Na sejmie 1754 (?) rozdawał ozdobnie przez siebie wydane „Encomium Bibliothecae Zaluscianae”. W r. 1762 J. J. Załuski zamierzał dać drugie wydanie Inflant w swym wydaniu zbiorowym historyków polskich.

W r. 1754 H. został wojewodą mińskim i kawalerem Orła Białego. Od tego czasu osiadł w Warszawie, gdzie wybudował pałac. Wiele czasu poświęcał zarządowi (i objazdom) swych rozległych dóbr oraz edukacji dzieci. Jego stosunki z dworem były przyjacielskie, żona cieszyła się szczególnymi względami królowej, a córka Rozalia, jako dama dworu, miała apartament na Zamku (królowa chciała ją wyswatać za Saksończyka i dlatego nie dopuściła w r. 1752 do jej zaręczyn z Michałem Sapiehą). Uczony i nabożny bogacz inflancki pilnie uczęszczał na sejmy i rady senatu, ale znaczniejszej roli politycznej nie odegrał. W latach, gdy Czartoryscy stanowili stronnictwo dworskie, był drugorzędnym działaczem w obozie «familii». W czasie sejmików 1752 r. asekurował debiut poselski Stanisława Poniatowskiego (gdyby nie został wybrany w Łomży, miał zapewnione poselstwo z Inflant). Kiedy nastąpiło zerwanie «familii» z dworem, H. głosował na radach senatu (np. w 1758 i 1763) przeciw Czartoryskim. W czasie bezkrólewia 1763–4 zachował neutralność, po czym wraz z synem Józefem popierał Stanisława Augusta. Pośmiertnie ogłoszono jego dewocyjny Lament umierającego. Zmarł w Warszawie 14 II 1767 r. Z Konstancji Plater (zm. 1792) miał troje dzieci: Józefa, Justyniana i Rozalię, wydaną w r. 1759 za Pawła Mostowskiego, woj. pomorskiego. Jeszcze za życia zapewnił swoje starostwa dla synów. Młodszy Justynian, generał-major wojsk koronnych (1762), poseł na sejm elekcyjny 1764 r. i komandor maltański, otrzymał starostwo marienhauskie (1762) oraz dziedziczną Dagdę i Tulenmujżę.

Estreicher; Enc. Org.; W. Enc. Ilustr.; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; Słow. Geogr., I 460, 892, IV 519, VII 744–5, IX 327–8; Boniecki; Żychliński; – Bartoszewicz J., Znakomici mężowie polscy w XVIII w., Pet. 1855–6 II 201–37; Konopczyński W., Polska w dobie wojny siedmioletniej, W. 1909–11 I–II; Nieć J., Młodość ostatniego elekta, Kr. 1935; – Janocki, Lexicon, I 53–4, II 179–80; Journal littéraire de Pologne, s. 1–59; Matuszewicz M., Pamiętniki, W. 1876; Ostrowski-Daneykowicz J., Swada Polska i Łacińska, Lublin 1745 I 190–204; Sapiehowie, materiały historvczno-genealogiczne i majątkowe, Pet. 1894 III; Teka Podoskiego, IV 474; – B. Narod.: Korespondencja Załuskich, lata 1744–62; B. Czart.: rkp. 595, 706.

Emanuel Rostworowski