Łopaciński Jan Dominik h. Lubicz (1708–1778), biskup żmudzki. Pochodził ze średnio zamożnej rodziny ziemiańskiej osiadłej w Mścisławskiem. Ur. w Łopacinie w woj. mścisławskim, a ochrzczony w Małatyczach 9 V 1709, był najstarszym synem Leona (1663–1732), mostowniczego mścisławskiego, i Reginy Święcickiej (zm. 1773), bratem Mikołaja (zob.) i Ignacego (zob.). Kształcił się w seminarium misjonarzy przy kościele Św. Krzyża w Warszawie w l. 1730–2. W marcu 1730 otrzymał w katedrze wileńskiej niższe święcenia, a 8 V 1732 święcenia kapłańskie u teatynów w Warszawie. Już wówczas był proboszczem kroskim na Żmudzi, później oniksztyńskim na Wileńszczyźnie i od r. 1732 kanonikiem wileńskim. W r. 1733 reprezentował kapitułę wileńską na jednym z sejmów warszawskich. Popierał wraz z Sapiehami Stanisława Leszczyńskiego i przebywał przy nim najpierw w Gdańsku, a następnie w Królewcu w charakterze kapelana królewskiego. Po powrocie w r. 1736 do kraju uznał Augusta III. W r. 1738 ponownie udał się na sejm warszawski. W r. 1740 towarzyszył z bratem Ignacym Józefowi Sapieże, koadiutorowi wileńskiemu, w podróży po Europie zachodniej. Z początkiem lat czterdziestych pełnił obowiązki kapelana na dworze Michała Massalskiego, kasztelana trockiego, a następnie wileńskiego. Równocześnie był wychowawcą jego syna Ignacego, którego w r. 1744, gdy kończył ledwie piętnasty rok życia, przeforsował w kapitule wileńskiej na kanonika. W r. 1753 został scholastykiem wileńskim, a 23 VI uzyskał doktorat obojga praw na Uniw. Wil.
«Najroztropniejszy i najdzielniejszy» (wg M. Matuszewicza) wśród duchowieństwa litewskiego, był Ł. istotnie zręcznym i obrotnym politykiem. Utrzymywał przyjazne kontakty z rywalizującymi między sobą rodami i stronnictwami. Najściślej związany z Sapiehami, w szczególności zaprzyjaźniony z koadiutorem wileńskim Józefem, jego «najlepszym promotorem», oraz bratem tegoż Michałem, podkanclerzym lit., współpracującym z «familią», stał się w latach czterdziestych również klientem Radziwiłłów, a pod koniec pięćdziesiątych zbliżył się przez M. Matuszewicza do obozu dworskiego Jerzego Mniszcha. Dzięki temu otrzymał 25 V 1755 urząd sekretarza w. lit., a 13 VIII 1761 Order Orła Białego. Nie mając widoków na uzyskanie biskupstwa wileńskiego, forsował na nie Ignacego Massalskiego, już wówczas swego przeciwnika politycznego, tylko dlatego, by pozbyć się rywala do opróżnionego równocześnie biskupstwa na Żmudzi. Istotnie, zapewniwszy sobie zewsząd poparcie, otrzymał 3 II 1762 nominację na to biskupstwo. Proces informacyjny odbył się w nuncjaturze w Warszawie 16 II. Prekonizowany na sekretnym konsystorzu 19 IV, dostał równocześnie od papieża zezwolenie na zatrzymanie najbogatszych beneficjów (altarii kaplicy Wojnów w katedrze wileńskiej i scholasterii) oraz zmniejszenie taksy w rzymskiej kancelarii. Dn. 10 VI był konsekrowany w katedrze wileńskiej przez Ignacego Massalskiego, a 3 VIII odbył wjazd na stolicę biskupią w Worniach (Miednikach) witany przemówieniem przez Franciszka Piłsudskiego, piwniczego lit. W końcu sierpnia przyjmował w Mitawie królewicza Karola, księcia kurlandzkiego. W lutym 1764 zagajał burzliwy przedkonwokacyjny sejmik żmudzki, a następnie podpisał ze Żmudzią elekcję Stanisława Poniatowskiego. Z ramienia sejmu koronacyjnego wszedł do komisji dla uregulowania spornych spraw między stanem duchownym i świeckim. Na przełomie l. 1766–7 wyjeżdżał za granicę dla poratowania zdrowia. Już wówczas ściśle współpracując ze Stanisławem Augustem stał na uboczu w toczących się sporach w sprawie innowierców, czym gorszyła się opinia publiczna. Dn. 14 X 1767, w kilka godzin po porwaniu senatorów i posła, Ł. zwołał sesję sejmową prowincji lit., na której postanowiono wystąpić do M. Repnina z żądaniem uwolnienia aresztowanych. Wtajemniczony w spiski przedbarskie, zorientowany był również we wszystkich niemal zamierzeniach przywódców probarskich na Litwie. Sympatyzując z tym ruchem, dyskretnie go popierał. Był jednak, jak i brat jego Mikołaj Tadeusz, zbyt trzeźwym politykiem, by dać się wciągnąć w nieprzemyślane wystąpienia, i jakkolwiek często pozostawał «jak pod obuchem» i niepewny «na którą nogę skoczyć», przyrzekł królowi, że do konfederacji nie przystąpi. Działał też uspakajająco na zbyt rozpalone głowy, a tam, gdzie dochodziło do wystąpień, ruch pod jego wpływem miał w dużym stopniu charakter prokrólewski. W końcu 1771 r. zagrożony aresztowaniem przez wojska rosyjskie, schronił się na terytorium pruskie. Wiosną 1772 przebywał pod Kłajpedą, obawiając się wracać do kraju, tym razem z powodu grasującego «hultajstwa», tj. resztek konfederatów.
Ł. był jednym z najbardziej wzorowych dostojników kościelnych swego czasu. W r. 1743 wystarał się w Stolicy Apostolskiej o dystynktoria dla kapituły wileńskiej (zezwolenie na noszenie krzyży kanonicznych). W r. 1744 brał udział w synodzie diecezjalnym w Wilnie. W l. 1743–54 prowadził, z przerwami, prace nad restauracją katedry wileńskiej. W r. 1759 wybudował cerkiew unicką w Kapłańcach nad Berezyną, a w r. 1760, jako pleban szydłowski, rozpoczął budowę miejscowego kościoła. Obejmując diecezję żmudzką polecił plebanom dla lepszego i szybszego jej poznania dokonać opisu swych parafii i przesłać go do Olsiad. Starał się o podniesienie poziomu wykształcenia duchowieństwa swej diecezji. Wystawił murowane seminarium w Worniach, zabezpieczył je materialnie oraz przekazał mu swą bogatą bibliotekę. Klerykom wydał nowy regulamin. W r. 1765 poddał w Worniach egzaminowi wszystkich księży diecezji i znaczną z nich część zatrzymał tam aż do uzupełnienia braków wykształcenia. Po zniesieniu zakonu jezuitów nadzór nad wychowaniem i naukę w seminarium powierzył najpierw księżom świeckim, a później sprowadzonym z Warszawy księżom misjonarzom. Znaczną część diecezji wizytował osobiście. Często wydawał listy pasterskie. W r. 1766 zarządził, by zamiast stereotypowych, niekiedy mało zrozumiałych coniedzielnych kazań dawano proste, dostępne dla wszystkich nauki i praktyczne wskazania. W trosce o podniesienie stanu moralnego swych diecezjan zabronił plebanom chodzić z parafianami na odpusty do Kalwarii i Szydłowa. W l. 1767 i 1773 wysyłał do Rzymu relacje o stanie swej diecezji. Dobry administrator, własnym sumptem wzniósł wiele kościołów i wyposażył je (w Botokach, Łuknikach, Pogromąciu, Wirzuwianach, Wojnucie). W dobrach biskupich zbudował kilka dworów i rezydencji (w Girkalniu, Krokach, Masiadach, Olsiadach, Poszwityniu, Widuklach), a we wszystkich majątkach biskupstwa burzył zrujnowane chaty chłopskie i w ich miejsce wystawiał nowe budynki.
Rozmiłowany w sztuce i nauce, posiadał Ł. w swym prywatnym pałacu na Łukiszkach w Wilnie cenną galerię obrazów oraz bogatą bibliotekę. Przetłumaczył z francuskiego dwa dzieła: Langleta du Tresnoy „Zbiór krótkiej historii kościelnej” i Vertota „Historia rewolucji portugalskiej” (Wil. 1753). Ponadto wydał kilka prac własnych, a m. in. Objaśnienie o bractwie albo o kongregacji nazwanej doctrinae christiane… z przydaniem… nauki katechizmowej i różnych modlitew oraz piosnek parafialnym kościołom służących… (Wil. 1772), Knigiale apraszanti bractwa pamoksta Krikszczioniska po wardu families szwentos tay ira Jezusa Mazutele Marios yr Jozupa (Wil. 1773).
Początkowo mieszkał Ł., jak jego poprzednicy, w Olsiadach, ale później przeniósł się do Wirzuwian, przemianowanych na Janopol, gdzie wystawił piękną rezydencję. W testamencie poczynił hojne legaty na kościoły diecezji żmudzkiej i wileńskiej oraz na zakłady duchowne i dobroczynne. Zmarł Ł. w Janopolu (wg innych w Olsiadach) 11 I 1778, pochowany w kościele katedralnym w Worniach, gdzie bratanek Józef Leon, sufragan żmudzki przy boku stryja, wystawił mu okazały pomnik. Nuncjusz papieski A. M. Durini uważał (w r. 1770), że na siedemnastu biskupów posiadała Polska jedynie pięciu godnych tego imienia i do nich zaliczał również Ł-ego.
Portret w kościele w Kalwarii Żmudzkiej oraz na pomniku nagrobnym w katedrze wornieńskiej; – Estreicher; Finkel, Bibliografia; Maliszewski, Bibliografia pamiętników; Enc. Org.; Podr. Enc. Kośc.; W. Enc. Ilustr.; Przyałgowski, Żywoty bpów wil., III 137, 148, 151–2, 170; Słow. Geogr., V 817; Szostkiewicz Z., Katalog biskupów przedrozbiorowej Polski, Rzym 1954 I; Hierarchia Catholica medii et recentioris aevi..., Patavii 1958 VI 365; Boniecki; Uruski; Żychliński, IV; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – [Iwanowski E.] Helleniusz E., Wspomnienia narodowe, Paryż 1861 s. 465, 475, 482–3; Konopczyński, Konfederacja barska; tenże, Od Sobieskiego do Kościuszki, Kr. 1912; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, W. 1909–11 I–II; Kurczewski J., Biskupstwo wileńskie, Wil. 1912 s. 97, 119, 141; tenże, Kościół zamkowy czyli katedra wileńska, Wil. 1908 s. 194, 203–6, 218, 332; Michalski J., Schyłek konfederacji barskiej, Wr.–W.–Kr. 1970; Smoleński W., Przewrót umysłowy w Polsce wieku XVIII, W. 1923; Wołonczewski, Biskupstwo żmujdzkie, Kr. 1898 s. 101–6, 135, 137, 154, 187, 191, 218–9, 228; – Diariusz sejmu… 1767…, Wyd. A. Sozański, Lw. 1865 s. 70; Diariusz życia Ignacego Łopacińskiego..., „Bibl. Warsz.” 1855 t. 3 s. 393–425; Elektorów poczet, Wyd. O. Pietruski, Lw. 1845; Konfederacja barska, Wyd. W. Konopczyński, Kr. 1928 s. XII, XXXII, 43, 48; Kossakowski J., Pamiętniki, Wyd. A. Darowski, W. 1891 (pomylony przez wyd. z bratankiem Józefem Leonem); Matuszewicz M., Pamiętniki, Wyd. A. Pawiński, W. 1876; Mémoires du roi Stanislas-August Poniatowski, Pet.–Leningrad 1914–24 I–II; Podróż J. W. Jana i Ignacego Łopacińskich z JOX Sapiehą koadiutorem, zagranicę odbyta, „Gaz. Codz.” 1856 nr 343–4, 1857 nr 2, 4, 13–4; Relationes status dioecesium in Magno Ducatu Lituaniae, T. I: Dioeceses Vilnensis et Samogitiae. Pluribus adlaborantibus in unum redegit P. Rabikauskas, Fontes Historiae Lituaniae, Romae 1971 vol. 1 s. 396–428; Vol. leg., VII 103, 106, 117, 135, 150 219, VIII 109; – AGAD: Arch. Radziwiłłów V 8905 (korespondencja Ł-ego), V 8910, Arch. Roskie XIII 2, Tzw. Metryka Lit. XI 23, Zbiór z Suchej rkp. 345/441; Arch. Państw. w Ł.: Zbiory Bartoszewiczów rkp. nr 133, 251; Arch. Segreto Vaticano: Processus consistoriales, bol. 150, k. 445–57; B. Czart.: rkp. 942, 3843, 3844, 3846, 3847, 3850, 3853; Ponadto tu niewykorzystane: B. Łopacińskiego w L.: rkp. 171 (Urywek pamiętnika z 1766 r. z wiadomością o śmierci Ł-ego); B. Tow. Przyj. Nauk w Wil.: rkp. 27–9, 156, 170, 179 (listy Ł-ego).
Wacław Szczygielski