Świda Jan Edward (1835—1917), lekarz, uczestnik powstania styczniowego, zesłaniec.
Ur. 26 X w Mińsku w rodzinie wyznania ewangelicko-reformowanego, był synem Floriana (1788 — po 1840), właściciela dóbr Hlewin (pow. borysowski) w gub. mińskiej, porucznika WP, sędziego sądu pow. borysowskiego, i Nimfy (Biruty) ze Świętorzeckich. Miał siedmioro rodzeństwa, braci: Wiktora Juliana Tytusa (1818—1904), absolwenta wydz. prawa uniw. w Charkowie, dziedzica Hlewina i Wasiszek (pow. miński), aresztowanego za udział w powstaniu styczniowym w maju 1864 i zesłanego na krótko do Rosji europejskiej, działacza i wiceprezesa Mińskiego Tow. Rolniczego, Cezarego Tomasza Maksymiliana (1821 — po 1866), właściciela Hranicz Wielkich (pow. wilejski), Henryka Krzysztofa Mikołaja (ur. 1828), w l. 1848—52 studenta na uniw. w Dorpacie, Stanisława Mikołaja (ur. ok. 1834), dziedzica majątku Hranicze Małe, i Ludwika, właściciela dóbr Hranicze, ożenionego z bratanicą Ludwiką, córką Wiktora, oraz siostry: Anielę, zamężną za Józefem Mancewiczem, Malwinę (zm. 1875), żonę Kazimierza Bulewskiego, i Wandę, wydaną za Józefa Wańkowicza.
Po ukończeniu w r. 1854 ze złotym medalem gimnazjum w Słucku Ś. studiował medycynę na uniw. w Moskwie; działał wtedy w polskiej korporacji Ogół. Dn. 9 VI 1859 uzyskał dyplom lekarza, po czym odbył staże w Wiedniu, Pradze, Paryżu i Berlinie. Na uniw. w Wiedniu, podczas uroczystości zawieszenia w auli uniwersyteckiej portretu dermatologa F. Hebry, wygłosił w lipcu 1862 okolicznościową mowę. Wg Stanisława Kośmińskiego specjalizował się w położnictwie i chorobach skórnych. Na wieść o wybuchu powstania styczniowego pośpieszył z Berlina do kraju. Z początku przeciwny walce zbrojnej, został wprowadzony, zapewne przez Bolesława Świętorzeckiego, do Organizacji Narodowej. Ś. jako dziedzic dóbr Krasne, Nowosiółki i Pierścień w pow. borysowskim został na początku r. 1863 cywilnym naczelnikiem tego powiatu. Do jego obowiązków należała przede wszystkim zbiórka środków na cele powstania; prawdopodobnie pośredniczył w kierowaniu zgłaszających się do powstania ochotników do oddziału Antoniego Trusowa, działającego na ziemi mińskiej. Jesienią t.r., gdy powstanie na Mińszczyźnie wygasało, otrzymał cyrkularz wydany przez Hektora Łapickiego, wzywający naczelników powiatów do utrzymania tajnej organizacji; zobowiązał się wtedy do zbierania informacji dotyczących pow. borysowskiego, ale zapewne już tego nie wykonał. Wg zeznań z 10 II 1864 komisarza powstańczego woj. mińskiego Józefa Janota, nie widząc możliwości dalszego działania, Ś. zrzekł się jesienią 1863 swych obowiązków i w listopadzie t.r. zaprzestał kontaktów organizacyjnych. Po dekonspiracji organizacji powstańczej na Mińszczyźnie i uwięzieniu jej członków, w wyniku zeznań Janota, Łapickiego i Konstantego Kaszyca, został w poł. lutego 1864 aresztowany w swym majątku Krasne i osadzony w więzieniu w klasztorze pobernardyńskim w Mińsku. Wobec braku wystarczających dowodów został skazany na zamieszkanie w Rosji europejskiej. Gdy jednak w maju t.r. u jego rodziny w Hlewinie policja znalazła obciążające go papiery oraz broń, wyrok zamieniono na karę śmierci, którą gen. N. M. Murawiow złagodził do dwunastu lat ciężkich robót w kopalniach syberyjskich, z pozbawieniem praw stanu i konfiskatą majątku; folwark i dobra Krasne otrzymał w r. 1869 «tytułem nagrody» za udział w stłumieniu powstania gen. Ch. I. Kołodiejew.
Dn. 3 VIII 1864 wyruszył Ś. na zesłanie w partii aresztantów, 13 XI t.r. przybył do Tobolska, a 10 XII do Tomska. W drodze zachorował i przez pewien czas pozostawał w Maryińsku w gub. tomskiej. Dn. 2 III 1865 dotarł do Krasnojarska, a 17 IV t.r. do Irkucka, skąd 18 VI wysłano go do warzelni soli w niedalekim Usolu. Początkowo był zakuty w kajdany, ale z czasem, mimo zakazu wykonywania zawodu, rozpoczął praktykę lekarską i leczył zarządzającego warzelniami usolskimi komendanta Turowa (wg niektórych źródeł był «rocznym lekarzem» u Turowa, za co miał otrzymywać 20 rb. miesięcznie). Wstąpił też do utworzonego przez zesłańców Tow. Lekarzy Usolskich. Na mocy manifestu cara z 16 IV 1866 wymiar kary skrócono Ś-dzie do sześciu, a następnie (decyzją z 28 X t.r.) do trzech lat. W lipcu 1868, na podstawie ukazu z 25 V t.r., został przeniesiony do kategorii skazanych na osiedlenie, a jako miejsce pobytu wyznaczono gm. Urikowskaja (Uryk) w okręgu irkuckim. Pomógł wtedy Benedyktowi Dybowskiemu w uzyskaniu kredytu na badanie Bajkału. W marcu 1869 zwrócił się do władz o zgodę na prowadzenie prywatnej praktyki lekarskiej i 24 IX uzyskał zezwolenie. Leczył m.in. gen.-gubernatora Syberii Wschodniej N. P. Sinielnikowa, który zabiegał, by Ś-dzie zezwolono wstąpić do służby państw. W Irkucku jako ceniony specjalista wzbogacił się; posiadał służącego i stangreta. Dom Ś-y był miejscem spotkań towarzyskich zesłanych Polaków. Dn. 14 VI 1874 został zwolniony z dozoru policji i uzyskał prawo wstąpienia jako lekarz do służby państw.
Dn. 21 VIII 1874 opuścił Ś. Irkuck. Osiadł w Wilnie, gdzie rozpoczął praktykę lekarską. W kwietniu 1875 został członkiem Wileńskiego Tow. Dobroczynności, a 13 X t.r. członkiem rzeczywistym Wileńskiego Tow. Lekarskiego (po wyjeździe z Wilna był jego członkiem korespondentem) i publikował odtąd w jego sprawozdaniach („Godovyj otčot o dejatel’nosti Imperatorskogo Vil’enskogo Medicinskogo Obščestva”). Był też czynny w życiu kościelnym; od r. 1875 brał udział w synodach i sesjach prowincjalnych Jednoty Lit. w Wilnie, od 8 VII r.n. jako świecki członek Kolegium Synodu Ewangelicko-Reformowanego. W l. osiemdziesiątych zasiadał w Radzie Miejskiej Wilna. W r. 1896 mieszkał w domu Synodu Ewangelicko-Reformowanego przy ul. Portowej (obecnie Jogailos); miał już wówczas rangę radcy dworu. Praktyka w Irkucku i Wilnie przynosiła znaczne dochody, co (wg Lasockiego) umożliwiło mu udział w spółce, która nabyła rozległe dobra w północnej części Król. Pol.; po ich sprzedaży Ś. kupił wieś i folwark Nowa Wola (pow. wyłkowyski) w gub. suwalskiej, gdzie spędzał odtąd miesiące letnie. W Wilnie był właścicielem domów przy ul. Gubernatorskiej (obecnie Abramowskiego) oraz przy prospekcie Gieorgijewskim (obecnie Giedymina) na Nowym Mieście. W l. 1898—1906 mieszkał prawdopodobnie w Petersburgu i być może w dalszym ciągu praktykował. Zmarł 30 IV 1917 w Różampolu (pow. ihumeński), w majątku zięcia, Olgierda Świdy. Był odznaczony Orderem św. Anny III kl. (1889).
W zawartym w r. 1875 małżeństwie z bratanicą Heleną (1855—1942), córką Wiktora i Marii z Dworzeckich, katoliczką, miał Ś. troje dzieci: syna Romana (1876—1957), inżyniera, absolwenta Inst. Technologicznego w Petersburgu (1901), podczas studiów kierującego akademickim Kołem Oświaty, od r. 1903 mieszkającego w Warszawie, gdzie pracował w firmach «Rohr, Zieliński i S-ka» i «Elibor», a od r. 1913 prowadził własne biuro techniczne, członka Koła Mechaników Stow. Techników tamże, żonatego z Romaną Benigną Śniegocką (1884—1972), oraz córki: Annę (1877—1945), zamężną za Olgierdem Świdą (1862—1935), właścicielem majątku Różampol, i Helenę (1893—1974), zamężną za Wincentym Koziełł-Poklewskim (1889—1940), od r. 1923 zatrudnioną na USB w Wilnie, po wojnie zamieszkałą we Wrocławiu i Warszawie.
Wnukiem Ś-y był Witold Świda (zob.).
Kośmiński, Słown. lekarzów; Słown. Geogr., III (Hlewin); Szarejko, Słown. lek. pol. XIX w., V (bibliogr., fot.); Ziemianie polscy, VII; — Klukowski Z., Lekarze zesłańcy po powstaniu 1863 roku, W. 1927 s. 21; Konarski S., Świdowie herbu Grabie Odmienne, Paryż 1966; Nowiński F., Sybiracy i polscy zesłańcy w pamiętniku Benedykta Dybowskiego, „Zesłaniec” 2014 nr 58 s. 31—3; Śliwowska W., Syberia w życiu i pamięci Gieysztorów — zesłańców postyczniowych, W. 2000 (bibliogr.); Zembrzuski L., Złota księga korpusu sanitarnego polskiego, W. 1927 s. 98 (fot.); — Pamjatnaja knižka vil’enskoj guberni, 1876—1896; Rossijskij medicinskij spisok, 1859—1907; Spis synodów i sesji prowincjonalnych Jednoty Litewskiej, Wil. 1913; — Czetwertyński W., Na wozie i pod wozem, P. [1939] s. 226; Dybowski B., O Syberii i Kamczatce, Lw. 1899 s. 94; tenże, Pamiętnik, Lw. 1930 s. 286, 288—9, 295—6; Gieysztor J., Pamiętniki z lat 1857—1865, Wil. 1913 (fot.); Giller A., Spis Polaków będących w Usolu w ciężkich robotach, od 17 kwietnia 1866 do września 1868, w: Stuletniej niewoli rok pierwszy. Dzieło zbiorowe, P. 1872 s. 175; Kalinowski J., Wspomnienia 1835—1877, L. 1965; Kirkor S., Przeszłość umiera dwa razy, Kr. 1978; Lasocki W., Wspomnienia z mojego życia, Kr. 1934 II (fot.); Limanowski B., Pamiętniki (1835—1870), W. 1937; [Maryański A.] B.J.K, Wspomnienia o Słucku, Gniezno 1905 s. 60; Nowakowski E., Wilia w Usolu na Syberii 1865 roku, Kr. 1894 s. 7; Rok 1863 na Mińszczyźnie (materiały Archiwum Wydziału III b. Kancelarii Cesarskiej), Oprac. J. Witkowski i in., w: Instytut Kultury Białoruskiej. Wydział Polski. Komisja Historyczna, S. 1, Mińsk 1927 I z. 1; Ze wspomnień wygnańca z roku 1863 [Apolinarego Świętorzeckiego], Oprac. Z. Kowalewska, Wil. 1912 s. 142, 186—7 (fot.); — Belarusskij gosudarstvennyj archiv-muzej literatury i isskustva w Mińsku: F. 311 op. 1 spr. 14 k. 26—30v; Gosudarstvennyj archiv Irkutskoj oblasti w Irkucku: F. 24 op. 3 spr. 313 cz. 1790 k. 38—52v, spr. 33a k. 420, op. 12 spr. 253 k. 156v—7; Gosudarstvennyj archiv Rossijskoj Federacii w Moskwie: F. 109 I eksp. 1863 spr. 23 cz. 341 k. 381, cz. 416 k. 153, 1864 op. 39 spr. 265 k. 569, 1865 spr. 31 k. 30, 181v, 242v, 506; IH PAN: Kartoteka zesłańców; Lietuvos valstybės istorijos archyvas w Wil.: F. 378, oddz. polit. 1868, vol. 33 k. 22v, F. 419 op. 2 vol. 190 k. 4, 150—1, F. 606 op. 1 vol. 202, k. 129 nr 10 (metryka ur.); Lvivs’ka naukova biblioteka im. V. Stefanyka we Lw.: F. Ossolineum vol. 4533 k. 124, vol. 4535 k. 161; Muz. WP w W.: Zbiory A. Kręckiego; Nacyjanal’ny histaryčny archiŭ Belarusi w Mińsku: F. 31 op. 1 spr. 479 k. 29v; Rossijskij gosudarstvennyj istoričeskij archiv w Pet.: F. 1286 op. 28 spr. 1373 k. 15—17, 44, 68, 87—8, 96—7, 106, op. 35 spr. 1072 k. 112v; — Informacje Haliny Szymanel z Wil. i Pawła Jurewicza z Polski/Hiszpanii.
Anna Brus