Sapieha Jan Fryderyk h. Lis (1618–1664), pisarz polny kor. Był wnukiem woj. witebskiego Mikołaja (zob.), najstarszym synem podkomorzego włodzimierskiego Fryderyka (zm. 1626) i Ewy ze Skaszewskich, bratem oboźnego lit. Tomasza Kazimierza (zob.), bpa wileńskiego Aleksandra Kazimierza (zob.) i krajczego lit. Krzysztofa Franciszka (zob.).
Wychowywał się S. na Wołyniu, prawdopodobnie więc początkowo uczył się w kolegium jezuickim, bądź w Łucku, bądź w Ostrogu. W r. 1632 zapisał się na Uniw. Krak. i jeszcze w r. 1634 był uczniem Kolegium Nowodworskiego, a wkrótce wyjechał do Włoch. Latem 1635 wraz z bratem Tomaszem Kazimierzem rozpoczął studia na uniw. padewskim, 8 X t. r. został wybrany na pierwszego asesora nacji polskiej. Dn. 18 VI 1636 immatrykulował się na uniw. bolońskim (z tytułem dworzanina pokojowego Zygmunta III).
Nie ma pełnych informacji o działalności S-y w l. 1636–46. Wg ustaleń Marka Wagnera S. służył w wojsku francuskim i walczył w armii pod dowództwem Bernarda Weimarskiego (w Niemczech) i Kondeusza (a więc w Hiszpanii) w l. 1638–9 oraz w kampaniach francuskich w l. 1644–5. Można więc wnioskować, że S. służył w armii francuskiej z przerwami. Skądinąd wiadomo, że 5 (albo 15) X 1642 był S. we Lwowie, gdzie zawarł związek małżeński. Dawniejsi historycy, jak np. Paweł Potocki, podają nadto informację o siedmioletniej służbie S-y w armii hiszpańskiej; o ile można dopuścić, że S. istotnie zaciągnął się na służbę hiszpańską (mogło to się stać w czasie widocznej w l. 1639–43 przerwy w służbie francuskiej), to podaną liczbę lat trzeba uważać za mylną. Być może, że to właśnie on był tym Sapiehą, który przebywał w Paryżu i 2 II 1640 dołączył do poselstwa woj. smoleńskiego Krzysztofa Gosiewskiego przy wjeździe do tego miasta. W późniejszej służbie w Rzpltej wykazał S. sporą wiedzę i doświadczenie w zakresie artylerii i inżynierii wojskowej. Nabył je zapewne właśnie podczas pobytu na Zachodzie.
W r. 1647 był S. już w kraju, ponieważ co najmniej od lipca t. r. był rotmistrzem kwarcianej chorągwi kozackiej. Wiosną 1648 wziął S. udział w wyprawie Stefana Potockiego na Zaporoże przeciw powstaniu Bohdana Chmielnickiego. Uczestniczył w walkach nad Żółtymi Wodam (29 IV – 16 V), ufortyfikował tu obóz, wznosząc 3 szańce. Dn. 16 V, podczas odwrotu pod Kniażymi Bajrakami, gdy po rannym S. Potockim objął ponoć dowództwo nad resztkami sił polskich, dostał się do niewoli tatarskiej. Więziony był przez Karasz-murzę, najpierw zapewne w Dairze (był tu 30 IX), później w Perekopie. Dn. 5 IX pisał: «Były okowy ciężkie, głód, więzienie rozmaite», stosowane zapewne dla wymuszenia okupu. Obawiając się, iż rodzony brat Tomasz Kazimierz nie zdoła zebrać wymaganej sumy (9 tys. talarów w r. 1648, 10 tys. w r. 1649), prosił S. o jej pożyczenie kuzyna Kazimierza Leona Sapiehę (zob.). Z niewoli wyszedł dopiero wiosną 1650. Sejm 1653 r. umorzył S-że wzięte przez niego w r. 1650 na swą chorągiew 14 tys. złp., które zużył na zwrot pożyczki na okup.
Od kwietnia 1650 był S. rotmistrzem chorągwi kozackiej w wojsku kor. Zapewne wziął udział w wyprawie hetmana polnego kor. Marcina Kalinowskiego przeciw Kozakom na pocz. 1651 r. Uczestniczył następnie w kampanii beresteckiej w składzie pułku K. L. Sapiehy. Dn. 12 V 1651 otrzymał przywilej na star. grodowe słonimskie. We wrześniu t. r. konwojował posłów polskich do obozu kozackiego. W r. 1652 idąc do obozu M. Kalinowskiego pod Batoh dotarł jedynie do Ochmatowa, na wieść o klęsce (3 VI) odszedł pod Lwów. Jak to ustalił Jan Wimmer, t. r. został S. mianowany pisarzem polnym kor. po zabitym pod Batohem Zygmuncie Przyjemskim (dotychczas przyjmowano, że S. otrzymał tę nominację w r. 1653).
Od r. 1653 S. był dowódcą pułku jazdy (wówczas o 8 chorągwiach), równocześnie (od kwietnia t. r. do marca 1655) – oberszterem regimentu piechoty w wojsku kor. W lutym t. r. przebywał w Żurawnie, 23 V był w obozie pod Glinianami, 10 VI – znowu w Żurawnie. Wraz ze Stefanem Czarnieckim został wyprawiony z silną grupą wojska na spotkanie poselstwa moskiewskiego (B. Repnin i in.) przybyłego do Lwowa 24 VII t. r. W czasie wyprawy żwanieckiej Jana Kazimierza został 3 XII, wraz z Czarnieckim, wyprawiony na czele 4 tys. wojska przeciw grupie Tatarów; doszło jednak tylko do utarczki straży przedniej jego sił z tylną strażą tatarską, ponieważ S. i Czarniecki nie zdecydowali się pójść dalej za Tatarami. Po zawarciu traktatów pokojowych z Kozakami i Tatarami pod Żwańcem, S. został wysłany w grudniu na czele 3 tys. wojska przeciw Tatarom grasującym na Wołyniu. Nieopłacani żołnierze odmówili jednak posłuszeństwa i z S-ą poszło jedynie 7 chorągwi. W końcowej fazie działań pozostały przy nim tylko 2, które Tatarzy pobili pod Tajkurami (1 I 1654), a S. dostał się po raz drugi do niewoli, zostając jeńcem Kelembeta-murzy. O uwolnienie S-y starał się wyprawiony w lutym 1654 na Krym Mariusz Jaskólski, lecz udało mu się to uzyskać dopiero w czasie swego drugiego poselstwa w grudniu t. r. W r. 1655 posłował S. na sejm; 30 VI podpisał instrukcję dla powołanych na nim komisarzy do «uspokojenia» Ukrainy. Prawdopodobnie uczestniczył w bitwie z Kozakami pod Gródkiem Jagiellońskim 29 IX 1655, ponieważ w początku października t. r. znajdował się w dywizji hetmana w. kor. Stanisława «Rewery» Potockiego, jak to podaje Daniel Żytkiewicz. Mylne są więc informacje, że S. należał do dywizji hetmana polnego kor. Stanisława Lanckorońskiego.
S. jako jedyny z wyższych oficerów odmówił podpisania rewersu akceptującego sukcesję Habsburgów w Polsce w zamian za pomoc przeciw Szwedom, twierdząc, że cesarz «zadowoli się Polską po Wisłę» (tj. tylko jej zachodnią częścią). Kasper Niesiecki zapisał, że Jan Sobieski, już jako król, wyznał, iż «cokolwiek dzieł rycerskich mógł mieć wiadomości, to zawziął od Jana Sapiehy». Jest to bardziej prawdopodobne niż analogiczna informacja, podana przez tegoż autora w życiorysie Andrzeja Potockiego (zm. 1663). W l. 1659–60 S. i Sobieski razem sprawowali funkcje artyleryjsko-inżynieryjne, w których Sobieski nie mógł mieć doświadczenia. Niewątpliwie najpóźniej w l. 1655–6 doszło do zbliżenia między S-ą i Sobieskim, ponieważ często występowali wówczas razem. Jest więc możliwe, iż S., jako starszy i cieszący się autorytetem u Sobieskiego w sprawach wojskowych, uzyskał ten autorytet także w kwestiach politycznych i wywarł wpływ na poddanie się Sobieskiego Karolowi Gustawowi. S. bowiem co najmniej od 5 X 1655 dążył do przejścia na stronę Szwedów. Można przypuszczać, że znał ich bliżej z czasów swej służby w armii francuskiej, współdziałającej z nimi w l. 1635–48. Służba S-y kolejno w 2 armiach walczących ze sobą zapewne zrobiła z niego w dużej mierze żołnierza zaciężnego o zacięciu kondotierskim, dla którego zmiana władcy była mniejszym problemem niż dla innych Polaków.
S. należał do głównych zwolenników Aleksandra Koniecpolskiego, przywódcy ugrupowania dążącego do poddania się Karolowi Gustawowi. Gdy Potocki, chcąc odciągnąć swe oddziały od wpływów grupy Koniecpolskiego, odszedł 9 X ku Kolbuszowej, S., wraz z Sobieskim, poszedł z nim niewątpliwie w celu prowadzenia agitacji proszwedzkiej. Przed 12 X wraz z Sobieskim, Koniecpolskim i innymi oficerami wysłał do Karola Gustawa list poddańczy, a 16 X przeszedł ostatecznie na stronę Szwedów. Należał do ich najgorliwszych stronników. Karol Gustaw w połowie listopada wysłał go do zgrupowania wojska pozostającego pod wodzą Pawła Jana Sapiehy w Brześciu Lit., by je przeciągnąć na stronę szwedzką. To mu się jednak nie powiodło, aczkolwiek P. J. Sapieha prowadził nadal pertraktacje z Karolem Gustawem, unikając ostatecznej deklaracji (odmiennie ujmuje to Andrzej Rachuba). P. J. Sapieha skierował przybyłego do swego obozu S-ę do dowódcy wojsk moskiewskich, aby nie atakował jego grupy, jako podległej Karolowi Gustawowi. S. wziął udział w wyprawie Karola Gustawa do Prus. W grudniu zaciągnął 2 chorągwie kozackie (zapewne zwinięte po przejściu S-y na stronę Jana Kazimierza), w lutym i marcu 1656 uczestniczył w działaniach szwedzkich przeciw Czarnieckiemu, jako naczelny dowódca jazdy polskiej (ok. 3 tys. koni) w głównej armii Karola Gustawa. Po przejściu 12 II A. Koniecpolskiego na stronę Jana Kazimierza stał się S., obok Hieronima Radziejowskiego i Jerzego Niemirycza, jednym z głównych przywódców ugrupowania proszwedzkiego w Koronie. Dn. 18 II uczestniczył w bitwie pod Gołębiem, m. in. to jego pułk ścigał pobite oddziały Czarnieckiego. Dn. 26 II wystosował S. list do Jana Zamoyskiego wzywając go do poddania Zamościa. Mimo odmownej odpowiedzi, wespół z oberszterem szwedzkim Bretlachem, posłował S. do niego w tej sprawie 28 II, również bezskutecznie. Atakowano S-ę za tę działalność proszwedzką w wierszu „Na króla szwedzkiego pod Zamościem będącego 1656” (rkp.). Od połowy marca podległa S-że jazda zaczęła przechodzić na stronę polską, czemu nie zdołał on zapobiec, m. in. 15 III uciekły ze szwedzkiego obozu głównego  pod Jarosławiem 4 chorągwie jazdy. Jedną z nich (100 żołnierzy) schwytano i 16 III S. wydał ją Karolowi Gustawowi, lecz ten udzielił żołnierzom całkowitej amnestii. Obecni przy tym oburzeni Szwedzi chcieli rozsiekać ich oraz S-ę. Ocaliła ich interwencja samego króla.
Dn. 28 III, po bitwie pod Niskiem, S., wyprawiony z jazdą polską w pościg za Czarnieckim, przeszedł na jego stronę. Zrobił to jakoby pod naciskiem podwładnych, ale przeczy temu ważne zadanie, jakie zaraz otrzymał. Czarniecki zlecił mu mianowicie, by na czele 14 chorągwi osłaniał przeprawę przez Wisłę pod Baranowem. Dn. 3 (4?) IV rozbił tę grupę Karol Gustaw. S. wziął następnie udział w wyprawie wielkopolskiej Czarnieckiego. W tym czasie S. był oberszterem regimentu dragonów (w styczniu 1660 przeformowanego na regiment pieszy; S. posiadał go do śmierci). Dn. 21 IV pułki S-y i Stanisława Witowskiego wdarły się do Bydgoszczy. W bitwie pod Kłeckiem, 7 V, pułk S-y, wraz trzema innymi, znajdował się w grupie zasadzkowej, która jednak zbyt wcześnie się ujawniła i została pobita przez Szwedów. Dn. 30 VII w bitwie pod Warszawą pułk S-y znajdował się w grupie Czarnieckiego, wycofującej się na Karczew. W r. 1657 uczestniczył S. w końcowej przynajmniej fazie działań przeciw Jerzemu II Rakoczemu, był jednym z reprezentantów strony polskiej, którzy 22 VII podpisali jego akt kapitulacyjny. On także (określony przez Rhedeya jako «młodszy Sapieha» i «główny komisarz») eskortował w końcu lipca (25–31?) Rakoczego prawdopodobnie za Skole, do granicy.
Od końca listopada 1657 S., początkowo wespół z Czarnieckim, od 2. połowy marca 1658 sam (przynajmniej od strony północnej) stojąc na czele pułku jazdy (w 2. połowie 1658 r. liczącego ok. 1 200 koni w 11 chorągwiach) blokował Toruń, prowadząc jednocześnie działania podjazdowe przeciw innym twierdzom Prus Królewskich zajętym przez Szwedów. Pod koniec lutego 1658 dokonał nieudanej próby zdobycia Lipinka. Chyba do tego okresu odnosi się paszkwil z r. 1663, pochodzący ze środowiska Związku Święconego, oskarżający S-ę, że «wszytko bydło wypędził do Gdańska i świnie wszytkie wybił». Zarzucano mu wprawdzie, iż działał tak w ziemi «chełmskiej», lecz określenie takie zamiast «chełmińskiej» bywało częstym przejęzyczeniem. Dn. 4 VII 1658 stanął S. pod Toruniem, odcinając mu całkowicie dowóz żywności, jednak w kilka dni później, na wieść o posiłkach szwedzkich przybyłych na Mierzeję Wiślaną, cofnął się pod Golub. Następnie pod Grudziądzem zamknął drogę Szwedom płynącym Wisłą, by wzmocnić załogę Torunia, co zmusiło ich do odwrotu. Dn. 1 VIII wraz z gen. Krzysztofem Grodzickim przybył S. ponownie pod Toruń; w oblężeniu miasta odegrał dużą rolę, choć przypisanie mu przez Niesieckiego głównej zasługi zdobycia Torunia jest przesadą. Wiadomo, że 26 IX towarzyszył hetmanowi polnemu Jerzemu Lubomirskiemu w wybieraniu miejsca pod obóz i umocnienia oblężnicze. W czasie szturmu w nocy z 16 na 17 XI na czele paru regimentów atakował S. bastion Nowy, bez powodzenia wprawdzie, było to jednak tylko natarcie wiążące. Po kapitulacji Torunia (30 XII) pułk jazdy S-y wszedł początkowo w skład grupy Grodzickiego stacjonującej w Prusach Królewskich, brak go jednak w tej grupie w czasie jej działań przeciw siłom gen. P. Wirtza w marcu 1659, z czego wynika, że został on z niej wkrótce wyłączony. Mało prawdopodobne, aby w czasie polskich działań zaczepnych w Prusach Królewskich pozostawiono pułk S-y jako osłonę Torunia, jak twierdzi Leszek Podhorodecki. Zapewne więc już w końcu zimy 1658/59 pułk ten został przydzielony do dywizji hetmana S. Potockiego, stanowiącej odwód operacyjny.
Wiosną 1659 sejm wyznaczył S-ę na jednego z komisarzy do pertraktacji z Moskwą. T. r. wraz z Sobieskim nadzorował S. prace fortyfikacyjne we Lwowie, zapewne latem, ponieważ właśnie wówczas obaj oni przebywali na Rusi Czerwonej, a ponadto w tym okresie we Lwowie zebrała się komisja do zapłaty wojska. Ok. 29 IX hetman S. Potocki wyprawił S-ę z 3 pułkami jazdy (siłę ich obliczano przesadnie na 4 tys. żołnierzy, było ich raczej ok. 2 tys.) i kilkoma działami na pomoc Iwanowi Wyhowskiemu i oboźnemu kor. Andrzejowi Potockiemu. Połączyli się pod Kotelnią w końcu października (między 18 a 25 X), a następnie wycofali pod Chmielnik (byli tu 12 XI), prawdopodobnie licząc się z działaniami zaczepnymi moskiewsko-kozackimi. Dn. 23 XI wg Wyhowskiego, a 26 XI wg źródeł rosyjskich, pobili tu grupę W. Szeremietiewa, po czym jednak obawiając się nadejścia większych sił odeszli ku Lachowcom, tu połączyli się z hetmanem S. Potockim i następnie rozłożyli się na leża zimowe w rejonie Dubna. S. brał następnie udział w wyprawie S. Potockiego na Mohylew i w jego nieudanym oblężeniu (19 II 1660). Uchwała rady senatu z 10 XII 1659 o wysłaniu na Litwę posiłków kor. pod wodzą S-y nie została zrealizowana. W wyprawie cudnowskiej 1660 r. S. brał udział formalnie w składzie dywizji S. Potockiego, faktycznie jednak pozostawał zwykle w dywizji J. Lubomirskiego. Dn. 3 IX dotarł do Lachowiec, gdzie się ona znajdowała, a 7 IX wraz z nią dołączył do Potockiego w Starym Konstantynowie. Dn. 14 IX, w czasie walk pod Lubarem, S. oraz Wyhowski i Jan Henryk Bokum na czele 1500 jazdy i 4 regimentów dragonów poszli na pomoc Tatarom, ich spieszeni dragoni wyparli Kozaków z lasku na pole, gdzie rozbiła ich jazda. Dn. 16 IX S., Wyhowski i Sobieski na czele jazdy i dragonii dywizji Lubomirskiego rozpędzili piechotę kozacką; 26 IX idąc wraz z Sobieskim w straży przedniej dywizji Lubomirskiego dopadł S. Kozaków i związał walką aż do nadejścia sił głównych swej grupy (wg „Gazette de France”, datującej mylnie tę walkę na 28 IX). Dn. 27 IX, pod Cudnowem, wraz z Sobieskim rozpoznawał S. stanowiska dla artylerii, 29 IX i 6 X kierował budową szańców osaczających obóz przeciwnika, 5 X na czele swego pułku jazdy odparł wypad nieprzyjaciela. Dn. 7 X polecono mu urządzenie zasadzki, w jej wyniku 8 X odparto przeciwnika. Po kapitulacji Szeremietiewa i po odjeździe hetmanów, w grudniu dowództwo nad wojskiem objęli S. i woj. bełski Dymitr Wiśniowiecki: S. został wyznaczony na dowódcę autoramentu cudzoziemskiego, Wiśniowiecki – polskiego. Wojsko opuścił S. na początku lutego 1661, pozostawiając dowództwo zapewne Władysławowi Wilczkowskiemu.
Za pośrednictwem Sobieskiego zaprzyjaźnił się S. z Marią Kazimierą Zamoyską (późniejszą Sobieską) zapewne od r. 1660. Ok. 22 VII 1660 był wraz z Sobieskim w Zamościu. Pośredniczył później w łagodzeniu zatargu, do którego wówczas doszło między Zamoyską a Sobieskim. Rolę pośrednika między nimi pełnił niejednokrotnie, w r. 1660 był nadto mediatorem między Marią Kazimierą a jej mężem Janem Zamoyskim. Wyjeżdżając wiosną 1662 do Francji Zamoyska powierzyła S-że i Sobieskiemu zarząd swych dóbr, lecz jej mąż nie dopuścił ich do objęcia tej funkcji. S. zajmował się sprawami star. kałuskiego w l. 1663–4. Wobec przyjaźni S-y z Sobieskim, należącym do stronnictwa francuskiego od wiosny 1660, należy przypuszczać, że i S. wcześnie się związał z tym ugrupowaniem i że doszło do tego za pośrednictwem Zamoyskiej. W czerwcu 1661 J. Caillet, pełnomocnik ks. Ludwika Kondeusza, zaliczał S-ę do najpewniejszych jego zwolenników. W połowie lipca S. należał do inicjatorów podpisania nowego zobowiązania do poparcia elekcji tego księcia. Dn. 26 VII wraz z czterema wyższymi oficerami (m. in. z Sobieskim) wystosował do Kondeusza list w tej sprawie.
W kwietniu 1661 królowa Ludwika Maria, zdając sobie sprawę, że zawiązanie przez nieopłacane wojsko konfederacji jest nieuchronne, pragnęła, aby na jej czele stanął bądź Sobieski, bądź S. Po niepowodzeniu tego planu dwór liczył nadal na S-ę, którego pułk jeszcze w czerwcu odmawiał przystąpienia do konfederacji. S. był wówczas w Warszawie, 12 VI uczestniczył w uroczystej kawalkadzie z okazji zwycięstwa pod Cudnowem. Ówczesny zamysł dworu, aby użyć pułku S-y do rozwiązania się konfederacji, nie powiódł się, ostatecznie bowiem tylko część oddziału S-y pozostała przy nim. S. wyruszył z nią w sierpniu do króla. We wrześniu królowa zleciła Sobieskiemu i S-że prowadzenie pertraktacji ze Związkiem Święconym. Będąc we Lwowie w październiku mieli oni nadzieję, że do rozmów tych dojdzie, lecz nawet jeśli się odbyły, to nie dały pozytywnych dla Ludwiki Marii rezultatów. W marcu i kwietniu 1662 Ludwika Maria, snując przed Cailletem projekty przeprowadzenia elekcji vivente rege na sejmie przy poparciu wojska, liczyła na S-ę i Sobieskiego i domagała się dla nich pieniędzy. W lipcu 1662, wysłany przez dwór, wybierał się S. wraz z hetmanem S. Potockim do Jędrzejowa na koło konfederatów, lecz ci odmówili ich przyjęcia. W tym miesiącu hetman polny lit. Wincenty Gosiewski, przedstawiając Cailletowi potrzebę utworzenia nowego związku wojskowego przy królu dla uspokojenia kraju, widział m. in. S-ę w grupie, która by tę organizację utworzyła. W październiku Ludwika Maria domagała się od Cailleta dodatkowych sum na opłacenie stronników francuskich, w tym 8 tys. franków dla S-y. W r. 1663 otrzymał S. od dworu francuskiego 3 tys. franków rocznej pensji. W styczniu 1663 pośredniczył S. w przekazaniu hetmanowi J. P. Sapieże tajnego zlecenia Ludwiki Marii, dotyczącego zapewne starań o likwidację litewskiego Związku Braterskiego. W czerwcu t. r. brał znowu udział w nieudanej próbie skłonienia konfederatów kor. do ustępstw.
Po śmierci (29 XI 1662) W. Gosiewskiego otworzyła się przed S-ą możliwość uzyskania buławy polnej lit. Wg listu Jana Andrzeja Morsztyna z 28 IV 1663 nadzieje S-y na jej otrzymanie datowały się jeszcze z okresu walk pod Toruniem w r. 1658. Hetman P. J. Sapieha, gdy zorientował się, że na hetmaństwo polne nie ma szans brat S-y Krzysztof, popierał na ten urząd S-ę i Aleksandra Hilarego Połubińskiego. O tym, że buławę przyznano S-że, dowiadujemy się z jego listu, w którym dziękuje Janowi Kazimierzowi za jej nadanie (list bez daty, „Swada polska i łacińska”). Fragment przywileju cytuje Niesiecki. Buławę tę jednak dostał w grudniu 1663 Michał Kazimierz Pac. Jak wytłumaczyć tę rozbieżność? W swoim liście dziękczynnym S. pisał, że jest ciężko chory («bo sie bliższym znam być śmierci, niż życia»), skądinąd wiadomo, że cierpiał na podagrę i «zaparzony katar». Jest więc prawdopodobne, że wobec dalszego pogorszenia zdrowia S. uznał, iż nie jest zdolny do dowodzenia i zrzekł się ofiarowanej mu buławy.
Król wysoko oceniał zdolności dowódcze S-y; 13 VI 1664 pisał, że S. był «bardzo biegły w sprawach wojny» i że «po wojewodzie ruskim [Czarnieckim] był on w tej dziedzinie najwybitniejszym (il primo homo) w naszym kraju». Przywilej dla S-y wystawiono nie wcześniej niż w lutym 1663, ponieważ jeszcze na przełomie stycznia i lutego t. r. Ludwika Maria popierała na urząd hetmana kandydaturę kaszt. wileńskiego Michała K. Radziwiłła (list A. de Lumbresa z 9 IV). Wg listu M. K. Radziwiłła z 9 IV t. r. już wówczas S. zrezygnował był z buławy. Nie jest to jednak w pełni wiarygodna wiadomość, bowiem J. A. Morsztyn w liście z 28 IV 1663 uważał S-ę nadal za kandydata do niej. Na pewno do tej rezygnacji doszło dopiero przed połową maja, kiedy to królowa pertraktowała z Bogusławem Radziwiłłem o nadanie buławy z kolei jemu. Zapewne przywilej dla S-y wydano więc w lutym lub w marcu. Jan Kazimierz ocenił w nim S-ę wysoko, określając go mianem «fulmen belli» (Niesiecki). Nominację trzymano w tajemnicy; być może, obawiano się, że wiadomość o niej źle wpłynie na rokowania z konfederatami wojskowymi.
Wkrótce S. wyzdrowiał, acz nie w pełni, i wziął udział w wyprawie zadnieprzańskiej Jana Kazimierza (1663–4). Od sierpnia 1663 do śmierci był rotmistrzem drugiej chorągwi kozackiej w wojsku kor. Dołączył on do armii głównej nad Dnieprem na przełomie października i listopada (przed 4 XI) 1663. Prawdopodobnie kierował pracami oblężniczymi przy zdobywaniu Woronkowa i Baryszpola (kapitulowały 22 i zapewne 23 XI). Następnie, mimo choroby, został skierowany z wydzieloną grupą pod Ostrz, poprzedzając nadejście tu sił głównych. S. był zapewne autorem memoriału Ratie, dla których non expedit, aby się król J. Mość do Polski miał wracać, nie uczyniwszy pokoju z Moskwą (B. Ossol.: rkp. 237 k. 214–219), popierającego prowadzenie dalej działań zaczepnych. Była to odpowiedź na pismo „Przyczyny, dla których król JMć nie może się osobą od granic państwa oddalić te są” kanclerza kor. Mikołaja Prażmowskiego z 11 I 1664 (B. Czart.: rkp. 157 k. 13–20). Ratie powstały zapewne kilka dni później. Za autorstwem S-y przemawia to, że napisane były przez wyższego oficera obznajomionego z działaniami oblężniczymi, którym nie był jednak ani hetman Potocki, ani Czarniecki. Dn. 21 II 1664 z 30 chorągwiami jazdy i swym regimentem piechoty został S. wysłany dla rozpoznania, gdzie jest armia G. Romodanowskiego. Ustaliwszy, że stoi ona między Koropem a Woroneżem (na południe od Szostki), postanowił 23 II zająć Woroneż, by skłonić Romodanowskiego do podjęcia oblężenia i związać w ten sposób jego siły do czasu nadciągnięcia armii głównej, lecz wojska moskiewskie ubiegły go i wcześniej zajęły to miasto. Dn. 28 II wysłano S-ę z chorągwiami kozackimi kor. (20–30) i lit. (7–8) oraz być może z rajtarami na odsiecz Sośnicy. Dn. 14 III pod Nowymi Młynami dopadł Kozaków, którzy właśnie porzucili jej oblężenie, i rozbił ich, biorąc do niewoli jednego z pułkowników (Skidana) i zdobywając 5 chorągwi. W czasie odwrotu armii kor. za Dniepr w 1. poł. marca t. r. dowodził strażą tylną. Po przybyciu wojska na prawy brzeg rzeki Czarniecki skierował pod Kijów w 2. poł. marca grupę obserwacyjno-osłonową pod wodzą S-y i J. Sobieskiego. W początkach maja oddziały polskie obsadziły Białą Cerkiew i Korsuń. S. sporządził projekty ich nowego ufortyfikowania. Były to ostatnie działania S-y.
Nie wiadomo, które z dóbr ojczystych (leżących na Wołyniu i w ziemi chełmskiej) znalazły się w posiadaniu S-y. Być może należał do niego Koblin w pow. łuckim. Po śmierci brata Tomasza Kazimierza objął (1654) Dorohostaje Małe koło Dubna, z zapisu brata stryjecznego Jana Ferdynanda (zob.) dostał (1659) dobra kodeńskie oraz folwark Żuławę z czterema wsiami, miał nadto jurydykę w pobliskim Brześciu Lit. Po Kazimierzu Leonie Sapieże (1655) wszedł w dożywotnie posiadanie części dóbr ciecierzyńskich w woj. witebskim (część ich wykupił w r. 1664 od Aleksandra H. Połubińskiego) oraz czarnobylskich w woj. kijowskim (na Czarnobylu miał zapisane 80 tys. złp.). W Kodniu odrestaurował zniszczony w wyniku działań wojennych kościół św. Anny, obdarował go cennymi paramentami, a obraz Matki Boskiej Kodeńskiej obdarzył licznymi wotami. Żona jego była fundatorką kosztownej srebrnej sukienki i wysadzanego perłami welonu do tegoż obrazu. W Dorohostajach planował osadzenie karmelitów trzewiczkowych (uczynił stosowny zapis w testamencie); jego żona w l. 1666–7 rozpoczęła budowę (a może rozbudowę istniejącego wcześniej) kościoła. Ostatecznie fundacja doszła do skutku dopiero dzięki staraniom syna S-y – Mikołaja Leona (1679).
Z dóbr królewskich trzymał S. do śmierci star. kamienieckie w woj. brzeskim lit. (nadane 3 III 1658) oraz czeczerskie (nadane 5 XII 1662). Z otrzymanego w r. 1651 star. słonimskiego zrezygnował 31 III 1658 na rzecz A. H. Połubińskiego, a star. owruckie, które dostał 17 X 1659, scedował w r. 1660 synowi Mikołajowi Leonowi. Miał nadto tenuty Dołhe Hołoszko i Żabczyce w woj. ruskim. S. zmarł 3 VI 1664 (wg A. Lumbresa), zapewne w Żurawnie (podawana za J. Jerliczem data 16 III jest błędna). Pochowany został w kościele Bernardynów we Lwowie.
Żoną S-y była (od 5 lub 15 X 1642) Konstancja, córka kaszt. kamienieckiego Mikołaja Herburta i Anny Żółkiewskiej. Z małżeństwa z nią pozostawił S. córkę Ludwikę Konstancję (zm. 1687), żonę ks. Konstantego Szujskiego, pisarza w. lit., oraz synów: woj. bracławskiego Mikołaja Leona (zob.), woj. trockiego Kazimierza Władysława (zob.) i bpa żmudzkiego Pawła Franciszka (zob.).
S. występuje epizodycznie w „Potopie” Henryka Sienkiewicza.
Imaginacyjny portret S-y wg rys. Wojciecha Gersona znajduje się w dziele Juliana Bartoszewicza „Hetmani polscy koronni i Wielkiego Księstwa Litewskiego…” (W. 1860–6).

Portret z galerii kodeńskiej w Muz. Narod. w Przemyślu; Podob. S-y na sztychu, przedstawiającym składanie przysięgi Karolowi Gustawowi przez «dywizje» Koniecpolskiego, w dziele Puffendorfa, tabl. po s. 74; – Estreicher; Enc. Wojsk.; Słown. Geogr. (Dorohostaje Małe); Boniecki, VII 262; Dworzaczek; Kossakowski, Monografie, III 96–8; Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1970; Niesiecki; Sapiehowie, indeks oraz II 250, 259; – Czermak W., Ostatnie lata Jana Kazimierza, W. 1972; tenże, Szczęśliwy rok. Dzieje wojny polsko-moskiewskiej z r. 1660, „Przegl. Pol.” T. 82: 1886 s. 517–18, T. 94: 1889 s. 215, 502, 525–9, T. 107: 1893 s. 65–6, 347–8 (m. in. jako Andrzej Sapieha); [Giżycki J. M.] Wołyniak, Z przeszłości karmelitów na Litwie i Rusi, Kr. 1918 Cz. 1, s. 104–10; Herasimčuk V., Vihovs’kij i Jurij Chmelnic’kij, „Zapiski Naukovoho Tovaristva im. Ševčenki” T. 60: 1904 s. 65, 67–8; Herbst S., Zachwatowicz J., Twierdza Zamość, W. 1936; Hniłko A., Wyprawa cudnowska w 1660 r., W. 1931, oprócz indeksu s. 123; Kersten A., Stefan Czarniecki, W. 1963; Komaszyński M., Maria Kazimiera d’Arquien Sobieska, królowa Polski, Wyd. 2., Kr. 1984; Korzon T., Dola i niedola Jana Sobieskiego, Kr. 1898 I 31–3, 55–7, 66, 100, 148, 197–8, 205, 228; Kubala L., Szkice historyczne, S I i II, Lw. 1923, oprócz indeksu s. 367–8; tenże, Wojna brandenburska i najazd Rakoczego w r. 1656 i 1657, Lw. 1917 s. 22, 177–8, 352, 354; tenże, Wojna szwedzka w r. 1655 i 1656, Lw. 1914 s. 133–7, 276–7, 280, 285, 287, 290; tenże, Wojny duńskie i pokój oliwski 1657–1660, Lw. 1922, oprócz indeksu s. 381, 385, 605, 625; Majewski W., Ostatnia kampania Czarnieckiego w 1664 r., Studia i Mater. do Hist. Wojsk., XV cz. II s. 104–9, XVI cz. I s. 115–16, 133–4; Marcinkowski K., Stefan Czarniecki w dobie Potopu szwedzkiego, Kr. 1935 s. 87–8, 91, 112, 117, 136–8, 149, 155, 219–20; tenże, Przedłożenia Stefana Czarnieckiego 1661/1662, Filadelfia 1984 s. 72, 167; Nowak T., Oblężenie Torunia w r. 1658, Tor. 1936; Nowak-Dłużewski J., Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce. Dwaj młodsi Wazowie, W. 1972; Ochmann S., Sejmy lat 1661–2, Wr. 1977; Polska w okresie drugiej wojny północnej, W. 1957 I–II; [Pruszkowski J.] P. J. K. Podlasiak, Kodeń Sapiehów…, Kr. 1898 s. 59, 71–3; Rachuba A., Konfederacja Kmicicowska i Związek Braterski wojska litewskiego, W. 1989, oprócz indeksu s. 307, 487; tenże, Paweł Sapieha wobec Szwecji i Jana Kazimierza, „Acta Baltico-Slavica” T. 11: 1977 s. 87–92; tenże, Zabójstwo Wincentego Gosiewskiego i jego polityczne następstwa, „Przegl. Hist.” T. 71: 1980 s. 714, 717; Sapoka A., 1655 metu Kedainiu sutaris, arba svedai Lietuvoje 1655–1656 metais, Vilnius 1990 s. 129–30; Wagner M., Kadra oficerska armii koronnej w drugiej połowie XVII w., Tor. 1992 s. 137, 139; Waliszewski K., Polsko-francuskie stosunki w XVII w., Kr. 1889; Wasilewski T., Ostatni Waza na polskim tronie, Kat. 1984 s. 33; Wimmer, Materiały do zagadnienia organizacji armii, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., IV 524–5, 535, V 490, 507, XVI cz. 1 s. 228–9, 244–5; tenże, Wojsko polskie w drugiej połowie XVII w., W. 1965; Wojna polsko-szwedzka 1655–1660, W. 1973, oprócz indeksu s. 278–9; Wojtowicz P., Szlak wyprawy Rakoczego, „Teki Hist.” T. 11: 1960–61 s. 109; Z dziejów wojskowych ziem północno-wschodnich Polski, Białystok 1986 I 83–4; Zamość. Z przeszłości twierdzy i miasta, L. 1980 s. 37–9; – Album stud. Univ. Crac., IV 143; Arch. nacji pol. w uniw. padewskim, I; Chrapowicki J. A., Diariusz, Oprac. T. Wasilewski, W. 1978 I; Dokumenty ob osvoboditel’noj vojne ukrains’kogo naroda 1648–1655 gg., Kiev 1965, oprócz indeksu s. 29, 32, 34–5; Elementa ad fontium editiones, XIV 119; Jemiołowski M., Pamiętnik, Lw. 1850 s. 43, 65, 81, 83, 86, 128, 161, 183; Jerlicz J., Latopisiec albo kroniczka…, W. 1853 II 31–2, 34–5; Listy Jana Kazimierza do Marii Ludwiki z l. 1663–1665, Wyd. W. Czerniak, „Kwart. Hist.” T. 1: 1891 s. 15, 19, 36–7, 76; Kochowski W., Lata potopu 1655–1657, Oprac. i przeł. L. Kukulski, W. 1966; [Lubomirski J.], Wojna polsko-moskiewska pod Cudnowem, W. 1922; Maria Kazimiera, Listy do Jana Sobieskiego, Oprac. L. Kukulski, W. 1966; „Merkuriusz Polski”, Wyd. A. Przyboś, Kr. 1960; Michałowski J., Księga pamiętnicza, Kr. 1864 s. 26, 32, 656, 720, 806; Morsztyn J. A., Utwory zebrane, Oprac. L. Kukulski, W. 1971 s. 634–5; Ojczyste spominki…, Wyd. A. Grabowski, Kr. 1845 I 146, 148, 153–4, 156; Ostrowski-Daneykowicz, Swada, I 53–4; Pamjatniki izdannye Kievskoju kommisieju…, Kiev 1898 III 382–6, 389, 399, 401, 415; Pierwszy okres buntu Chmielnickiego w oświetleniu uczestnika wyprawy żółtowodzkiej…, Wyd. I. Chrząszcz, w: Prace historyczne w 30-lecie działalności profesorskiej Stanisława Zakrzewskiego, Lw. 1934 s. 264–5; Piotrowski Ł., Grammaticarum institutionum libri IV, Kr. 1634; Pisma do wieku Jana Sobieskiego, I cz. I; Poczobut-Odlanicki J. W., Pamiętnik (1640–1684), Oprac. A. Rachuba, W. 1987; Poezja Związku Święconego i rokoszu Lubomirskiego, Oprac. J. Nowak-Dłużewski, Wr. 1953; Potocki P., Opera omnia, W. 1747 s. 42–4; Puffendorf S., De rebus a Carolo Gustavo Sveciae rege gestis…, Norimbergae 1696 s. 75, 137–42; Radziwiłł, Pamiętnik, III, oprócz indeksu s. 75; Studenci Polacy na uniwersytecie bolońskim, Wyd. M. Bersohn, Kr. 1894 s. 31, 51; – „Gazette de France” 1664 s. 85; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. IV t. 26 koperta nr 71, Dz. V nr 10816 (list z 30 V 1663), nr 13832 (listy S-y, niewykorzystane, zaginęły, zapewne chwilowo), Arch. Zamoyskich 1178 (list S-y); B. Ossol.: rkp. 189 (mikrofilm) k. 1514, 1516–1517, rkp. 228 k. 124–126, 203–204, rkp. 237 k. 214–219; – Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, Oprac. przez Eustachego S. Sapiehę; – Majewski W., Żółte Wody 1648 (mszp. w posiadaniu autora); – Uzupełnienia Andrzeja Rachuby z W., m. in. na podstawie: AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. V nr 1103, Sigillata 3 k. 7v; AP w Gd.: rkp. 300, R/Gd. 23 s. 33–34, 39; AP w Kr., Oddział na Wawelu: Arch. Krzeszowickie Potockich rkp. 3226, Arch. Młynowskie Chodkiewiczów 965, 968, 975, 986; AP w P.: Teki Oniasza II 857–8; B. Czart.: rkp. 402 s. 51–60, rkp. 410 nr 1; B. Ossol.: rkp. 189 s. 1308, rkp. 1981 s. 18–23; B. PAN w Kr.: rkp. 1065 s. 55–58; B. Ukraińskiej Akad. Nauk we Lw.: Teki Sapiehów IX 93, X 142, 150, XI 79, 112, 123, 127, 130, 136, XII 55.
Wiesław Majewski