Sapieha Jan Fryderyk (1680–1751), kanclerz w. lit. Ur. 18 X w Dobratyczach pod Kodniem, był synem woj. trockiego Kazimierza Władysława (zob.) i jego pierwszej żony Franciszki z Kopciów.
Od r. 1691 kształcił się S. w szkole jezuickiej w Brześciu Lit., w r. 1694 w Lublinie, w r. 1695 – w Warszawie. Po otrzymaniu w r. 1697 z cesji ojca star. brzeskiego lit. (wjazd 28 VII 1698) i pierwszym doświadczeniu sejmikowym (sejmik deputacki brzeski lit. 2 II 1699), w styczniu 1700 od wizyty u grobu św. Wojciecha w Gnieźnie rozpoczął podróż zagraniczną. Najpierw był krótko w Berlinie, skąd na zapusty (29 II 1700) przyjechał do króla Augusta II do Drezna, a następnie przez Pragę i Wiedeń (gdzie miał audiencję u cesarza Leopolda) ruszył do Paryża. Spędziwszy tam cały rok (od 16 X 1700, możliwe, że był przy okazji we Włoszech), udał się przez Holandię do Anglii. Dn. 10 I 1702 wrócił do Kodnia.
Na sejmie lubelskim 1703 r. wyznaczono S-ę na deputata do boku króla. We wrześniu t. r. marszałkował brzeskiemu lit. sejmikowi relacyjnemu oraz gospodarskiemu, z którego otrzymał komisarstwo na Trybunał Skarbowy. W styczniu 1704 był marszałkiem brzeskiego sejmiku relacyjnego, powierzono mu wówczas ponownie komisarstwo na Trybunał Skarbowy. W lutym t. r. trzymał w Brześciu Lit. laskę sejmików deputackiego i gospodarskiego (ponieważ sejmiki od stycznia 1704 były «z limity»; S. marszałkował w sumie 9 kolejnym zgromadzeniom). W r. 1705 jako poseł brzeski był na walnej radzie konfederacji sandomierskiej w Grodnie (listopad–grudzień). Na stronę przeciwników Augusta II przeszedł S., jak się wydaje, w czerwcu 1706 na sejmiku brzeskim lit., który opowiedział się za Stanisławem Leszczyńskim. Posłował od woj. brzeskiego lit. do Stanisława Leszczyńskiego z uznaniem jego majestatu. Prawdopodobnie już wtedy S. otrzymał od Stanisława Leszczyńskiego tytuł referendarza lit., którego odtąd używał; jak się wydaje, nie dostał jednak wówczas dyplomu na tę godność. Po zawarciu traktatu altransztadzkiego składał Karolowi XII gratulacje od Stanisława Leszczyńskiego. W lipcu 1707, towarzysząc Leszczyńskiemu, przebywającemu w obozie Karola XII w Leisnig pod Lipskiem, przyjmował S. posła austriackiego L. Zinzendorfa, który w imieniu cesarza miał uznać tytuł królewski Stanisława. Dn. 14 VII t. r. wykonał urzędową przysięgę na referendarię, którą zapewne dopiero wtedy formalnie otrzymał (za protekcją Benedykta Sapiehy). W sierpniu t. r. S. wraz ze Stanisławem Leszczyńskim wracał z Saksonii do Polski. Do wiosny r. n., jak sam pisał, «tułał się po cudzych kątach» (w grudniu 1707 był w Królewcu, w marcu 1708 na Żmudzi), najpóźniej w czerwcu 1708 wrócił na stałe do Kodnia.
Po klęsce połtawskiej Karola XII (8 VII 1709) spotkał się S. z powracającym do Rzpltej Augustem II w Toruniu (zapewne wrzesień lub październik 1709), gdzie otrzymał amnestię rozciągającą się «na cały dom sapieżyński». W sporządzonych później zapiskach zanotował to omyłkowo pod r. 1710, mylnie umieścił również pod r. 1708 poselstwo odbyte wraz z kanclerzem Karolem Stanisławem Radziwiłłem i Władysławem Sapiehą do Augusta II «od domu sapieżyńskiego i od wojska W. Ks. Lit. traktując de accessu». W ogóle wydarzenia l. 1708–10 są w zapiskach pomieszane. Choć po restauracji Augusta II stracił S. referendarię, nadal używał tytułu referendarza lit. Dn. 2 II 1711 brał udział w brzeskim sejmiku deputackim, gdzie został obrany deputatem do Trybunału Lit., odmówił jednak podjęcia się funkcji «ex certis rationibus». W t. r. odrzucił także oferowane mu przez króla podstolstwo lit., przyjął natomiast kaszt. mińską (8 VI 1711). Dn. 8 II 1712 został po raz pierwszy deputatem na Trybunał Lit., zrezygnował natomiast w t. r. (bliższa data nie jest znana) z kaszt. mińskiej «nie chcąc tak prędko śpieszyć do senatu» (diariusz). Rezygnacja ta wiązała się zapewne z udziałem innych członków rodu, a zwłaszcza Jana Kazimierza Sapiehy (zob.) w podejmowanych w r. 1712 próbach akcji zbrojnej przeciw Augustowi II. W r. 1713 S-ę obrano w Brześciu Lit. «za pułkownika roczniego» oraz wyznaczono do poboru czopowego i szelężnego, nadto dwukrotnie wysyłano go od województwa do króla ze skargami na nadużycia wojsk saskich (audiencje 19 IV i 2 XI).
Dn. 2 I 1716 (ponowna nominacja wpisana w Metryce Lit. 24 VIII t. r.) S. został kasztelanem trockim; w marcu t. r. uczestniczył w brzeskim sejmiku relacyjnym. W konfederacji tarnogrodzkiej chyba nie wziął udziału, skoro przysiągł na kasztelanię 30 VIII 1716 w obozie pod Janowcem, a więc w miejscu zgrupowania oddziałów wiernych Augustowi II. W okresie przygotowywania tekstów konstytucji na przyszły sejm pacyfikacyjny, S. został wydelegowany do tej pracy jako kandydat przeciwników Augusta II; cieszył się więc niewątpliwie zaufaniem obu stron. Na sejmie w r. 1717 «niemym» był deputatem do konstytucji, nadto wyznaczono go na senackiego komisarza do lit. Trybunału Skarbowego. Dn. 15 III 1717 uczestniczył w brzeskim sejmiku relacyjnym, na którym powierzono mu obliczenie taryf podatkowych. W czerwcu t. r. został w swym województwie marszałkiem sądów lustracyjnych, w październiku będąc w Warszawie zobowiązał się do składki na koszta misji Franciszka Ponińskiego do Rosji. Dn. 2 XI 1717 był u Augusta II w Dreźnie jako delegat Trybunału Skarbowego; skarżył się wówczas na ucisk kraju przez wojska rosyjskie i prosił króla o spowodowanie ich ewakuacji z Rzpltej. W grudniu 1717 brał udział w konferencji senatorskiej we Wschowie. Delegowany przez Augusta II do lit. Trybunału Skarbowego w pocz. r. 1718, odpowiadając na deliberatoria w sierpniu t. r., powoływał się na zdobyte tam doświadczenia i sugerował korekturę trybunału, obniżenie podatków płaconych przez zrujnowaną wojnami Litwę i zachowanie przez Rzpltą neutralności w konfliktach europejskich. Na sejmie t. r. został wyznaczony na rezydencję ad latus regium od 1 V do 31 VII 1719. Postulaty zgłaszane w odpowiedzi na deliberatoria w r. 1718 przypomniał S. królowi ponownie w czerwcu 1720. Przeciwny był wejściu Polski do aliansu wiedeńskiego, wskazywał na konieczność czekania na wyniki petersburskiej misji Stanisława Chomentowskiego. Ubolewał nad zerwaniem sejmu w t. r., był jednak zadowolony, że liberum veto – źrenica wolności, mimo że «sinistre taksowana» – ocalała w stanie nienaruszonym. Prawdopodobnie do r. 1723 odnosi się podana przez Marcina Matuszewicza informacja, iż S. uzyskał deputację na Trybunał Lit., ale wskutek przeciwdziałania hetmana Ludwika Pocieja nie zdołał zdobyć marszałkostwa sądu.
S. wyznaczony na sejmie 1724 r. do konferencji z posłami zagranicznymi, prawdopodobnie nie wziął w nich udziału. Zarówno w r. 1725, jak w l. n. był obecny na brzeskich sejmikach deputackich. Dn. 3 VIII 1726 otrzymał Order Orła Białego (u S. Łozy data błędna), zaś na sejmie t. r. ponownie wyznaczono go do konferowania z posłami obcymi, tym razem cesarskim i szwedzkim; w diariuszach odnośnych konferencji nie ma jednak wzmianki o jego udziale. W r. 1729 został marszałkiem Trybunału Lit. Zdecydowanie przeciwny «familii», przed sejmem 1730 r. wyrażał nadzieje na jego zerwanie, co uniemożliwiłoby jej obsadzenie wakansów. Już wówczas liczył, jak się wydaje, na ministerium; w relacji z r. 1731 poseł rosyjski F. C. Loewenwolde uważał go za jedynego z Sapiehów, który miał wysoką pozycję. Instrukcja dla posłów brzeskich na sejm 1732 r. (podpisana m. in. przez S-ę) zalecała go do wakansów.
W przededniu sejmu nadzwycz. 1733 r. August II obiecał ponoć S-że pieczęć mniejszą lit., zmarł jednak zanim doszło do rozdania ministeriów. Wyznaczony na konwokacji do boku prymasa, podpisał S. uchwały tego sejmu z zastrzeżeniem niestosowania się do punktów przeciwnych prawom Rzpltej i zawiązanej na sejmie konfederacji. W czasie jednej z konferencji z posłem austriackim H. Wilczkiem i rosyjskim K. G. Loewenwoldem ostro starł się z tym ostatnim, podnosząc, iż ingerencja Rosji w sprawy polskiej elekcji, narzucana w imię protekcji i gwarancji, o które nikt nie prosił, prowadzi do zniszczenia wolności. Po tym wystąpieniu K. G. Loewenwolde zaliczał S-ę do najzagorzalszych zwolenników Stanisława Leszczyńskiego. W czasie sejmiku przedelekcyjnego S. rywalizował w Brześciu Lit. z kuzynem Józefem Franciszkiem Sapiehą (zob.) o przewodzenie województwu na elekcji. Był przeciwny jego aspiracjom do buławy, które wskutek zasady niełączenia ministeriów w jednej rodzinie przekreślałyby szanse S-y na pieczęć. Instrukcja z tego sejmiku na sejm elekcyjny znów zalecała S-ę do wakansów oraz upominała się o należną mu jako staroście pensję z ekonomii brzeskiej. Oddawszy głos na Stanisława Leszczyńskiego z woj. trockim, został S. podczas elekcji wyznaczony do konferencji z posłem austriackim oraz do układania paktów konwentów. W maju 1734 otrzymał od Stanisława Leszczyńskiego chorągiew petyhorską.
Do obozu Augusta III przeszedł S. prawdopodobnie w pocz. r. 1735, zwabiony obietnicą wielkiej pieczęci lit. Rekomendowały go do niej instrukcje brzeska, wileńska i smoleńska na sejm pacyfikacyjny t. r. Na sejmie tym S. stał już otwarcie po stronie Wettyna. Kanclerstwo w. lit. otrzymał na posejmowej walnej radzie proaugustowskiej konfederacji warszawskiej 9 XI 1735. Uczestniczył też w radzie konfederacji w marcu 1736. Mało aktywny politycznie, S. wykorzystywał ministerium głównie do promowania członków swojej rodziny. Systematycznie odbywał jednak sądy asesorskie, a udział w sejmach (na których nie miał nic istotnego do powiedzenia) i radach senatu uważał za swój obowiązek. Zdecydowanie przeciwny był Czartoryskim, w sprawach międzynarodowych opowiadał się za neutralnością Polski. Bał się zresztą wojny także jako zagrożenia dla wewnętrznej wolności kraju. Na wewnętrznej arenie politycznej S. zupełnie się nie liczył (w r. 1745 zapewniał o tym swój dwór poseł rosyjski w Polsce M. Bestużew). W r. 1737 S. przekonywał jednego ze swych krewnych o wielkiej życzliwości Augusta III dla Sapiehów, co powinni oni wykorzystać dla podniesienia prestiżu swego rodu. Pragnąc przede wszystkim spokoju przeciwny był też wszelkim akcjom, mającym na celu powrót na polski tron Stanisława Leszczyńskiego.
Prawdopodobnie pod wpływem koadiutora wileńskiego Józefa Stanisława Sapiehy na początku r. 1744 sugerował S. dworowi potrzebę większego oporu wobec rosyjskiej protekcji dla prawosławnych. Na sejmie t. r. podczas prowincjonalnej sesji lit. 12 X radził (wbrew stanowisku Czartoryskich), by nie przesądzać z góry sposobów płacy na aukcjonowane wojsko, lecz pozwolić «każdemu województwu sobie radzić i według instrukcyi podatki układać». Uchwałę rady senatu w listopadzie t. r. podpisał z enigmatycznym zastrzeżeniem nierespektowania punktów, zawierających sprawy, o których senatus consilia nie mają prawa decydować. Na początku r. 1746 upominał się wobec Augusta III o krzywdy czynione przez Rosję Kurlandii, zaś na sejmie t. r. domagał się nominacji na to lenno nowego księcia – Polaka; łączył z tym postulat zachowania przez Rzpltą neutralności. W czerwcu 1750 z oburzeniem odrzucił propozycję ks. Antoniego Ostrowskiego (może był to sondaż ze strony «familii»), by ustąpił z kanclerstwa w zamian za laskę marszałkowską.
Dokonawszy działów majątkowych z rodzeństwem w lecie 1708, po śmierci w r. 1716 młodszego brata Mikołaja stał się S. jedynym dziedzicem rodzicielskiej fortuny. Składały się na nią po ojcu Kodeń, Dorohostaje, Murawica (woj. brzeskie lit.), Czarnobyl (woj. kijowskie), po matce zaś Kopyły oraz Wierzchowice (w r. 1746 S. kupił ich drugą część) w woj. brzeskim lit. W r. 1722 Stara Warszawa odmówiła S-że gruntu na Podwalu na budowę dworku, pięć lat później nabył jakiś teren w Nowej Warszawie, w r. 1735 – dworek na Pradze. W l. 1726–8 sfinalizował transakcję o zakup od Sebastiana Rybczyńskiego murowanego dworu na Nowym Mieście, który architekt Jan Zygmunt Deybel przebudował w l. 1731–46 na pałac, jedną z najwspanialszych późnobarokowych rezydencji magnackich w Warszawie. Z uwagi na wydatki kanclerskie konstytucja sejmu 1736 r. uznała ów pałac oraz inne tereny nabyte przez S-ę w Warszawie za dobra na prawie ziemskim, co równało się zwolnieniu ich od opłat miejskich. Prócz grodowego star. brzeskiego lit., 30 V 1738 otrzymał S. star. gorzdowskie na Żmudzi, a 31 III 1739 propojskie (woj. mińskie); pierwsze z nich po zgonie S-y zatrzymała jego żona, mająca też star. kamienieckie w woj. brzeskim. W r. 1746 przedłużono sprawowanie przez kanclerza funkcji administratora star. spiskiego.
Ulubioną rezydencją S-y był Kodeń. S. wyrobił mu przywilej na dwutygodniowe targi, zapewnił bogaty wystrój kościołowi parafialnemu św. Anny (od r. 1708 stale łożył nań duże sumy) oraz przyczynił się do upowszechnienia kultu tamtejszego obrazu Najśw. Marii Panny, koronowanego 15 VIII 1723. Sam S. (a nie figurujący jako autor ks. Jakub Walicki) napisał Historię przezacnego obrazu kodeńskiego (Tor. 1720), w której wbrew rzeczywistości dowodził wielowiekowej tradycji kultu tego wizerunku. Dzieje tego obrazu, za którego pierwowzór uważał statuę wyrzeźbioną przez św. Łukasza Ewangelistę, wydał S. pod własnym nazwiskiem rok później (Monumenta antiquitatum Marianarum, W. 1721 oraz edycja polska Monumenta albo zebranie starożytnych ozdób…, W. 1723). W r. 1718 z inicjatywy dziedzica w Kodniu powstała stała misja jezuicka, którą systematycznie wspierał finansowo. Dn. 11 XII 1719 fundował S. w Kodniu cmentarz przy cerkwi Św. Ducha, 26 VI 1728 cerkiew w podkodeńskiej wsi Stradecz. Do innych fundacji S-y należały ołtarz w brzeskim kościele jezuitów oraz kaplica Najśw. Marii Panny w kościele jezuitów p. wezw. Rozesłania Apostołów w Lublinie (obecnie katedra). Ufundował też złocony ołtarz dla uznawanego za cudowny tzw. krzyża trybunalskiego w kaplicy św. Jerzego w kolegiacie św. Michała Archanioła tamże. Darząc szczególną sympatią jezuitów, kanclerz dwukrotnie – w l. 1738 i 1739 – stanął po ich stronie w sporze z pijarami, utrącając swymi wyrokami działalność szkół pijarskich w Wilnie. W r. 1732 S. uzyskał w Rzymie zgodę na koronację obrazu Najśw. Marii Panny w bernardyńskim kościele w Wilnie.
S. przejawiał intensywne zainteresowania historyczno-genealogiczne i bibliofilskie. W r. 1709 w kościele kodeńskim «niemałym kosztem i staraniem» utworzył, uzupełnianą zapewne w l. 1709–20, galerię ponad 70 portretów swoich przodków, wyłącznie mężczyzn, ukazującą genealogię rodu. Portrety pierwszych Sapiehów były imaginacyjne, następne kopiowano z istniejących obrazów i sztychów. Galeria zajmowała ścianę kaplicy św. Krzyża. Podobną zamierzał stworzyć także w pałacu warszawskim (może po to sprowadził doń w l. czterdziestych S. Czechowicza), nie doszło jednak do tego. W r. 1730 opublikował swe główne dzieło historyczne – Adnotationes historicae de origine […] Ordinis Equitum Aquilae Albae (Coloniae 1730, w rzeczywistości wydane u jezuitów w Warszawie), równolegle rozpowszechniane w tłumaczeniu polskim Annotacje historyczne…, z miedziorytami Jana Surmackiego (W. 1730). Sto egzemplarzy wersji łacińskiej wydano szczególnie bogato, ilustrując je starannie wykonanymi miedziorytami. Przygotowywana wersja francuska nie ukazała się. W trakcie pisania życiorysów kawalerów Orderu Orła Białego S-ę wspomagał Józef Andrzej Załuski. Spis kawalerów Niepokalanego Poczęcia Najśw. Marii Panny, nad którym S. pracował od r. 1730, nie został wydany. Podana w bibliografii Estreichera za Ignacym Krasickim informacja, jakoby S. w r. 1732 opublikował „Tabulae genealogicae domus Sapieharum”, jest mylna; zebrane przez S-ę, ale nie opublikowane, materiały J. A. Załuski dał w l. siedemdziesiątych do wysztychowania Janowi Fryderykowi Myliusowi kierując się chęcią uczczenia pamięci S-y, lecz do druku chyba nie doszło. W l. trzydziestych S. współpracował też z L. de Silvestre przygotowującym genealogie innych rodów polskich. W r. 1736 ukazała się przetłumaczona przez S-ę 8 lat wcześniej „Historia rewolucji zaszłych w rządach Rzeczypospolitej Rzymskiej” A. R. Vertota. Wiosną 1745 z drukarni jezuitów w Lublinie wyszedł I tom „Swady polskiej i łacińskiej”, zawierający m. in. dokumenty, mowy okolicznościowe i listy dostojników Rzpltej; kolejne części dzieła były dedykowane różnym członkom rodu Sapiehów. Książka ukazała się pod nazwiskiem Jana Ostrowskiego-Daneykowicza, sekretarza S-y, on sam jednak niewątpliwie czuwał nad doborem materiałów. S. uchodzący w opinii współczesnych za wybitnego oratora, hołdował kwiecistej retoryce barokowej, wedle takiego też gustu dobrane zostały teksty „Swady”. Drugi tom dzieła, wydana w r. 1747 „Suada latina seu miscellanea…”, zawiera także wcześniejsze prace S-y (Adnotationes oraz Monumenta), nadto zaś genealogię rodu sporządzoną przez Antoniego Misztołta.
Brak podstaw do powtarzanego w literaturze domysłu, iż S. w r. 1743 (gdy nie widział potrzeby postulowanego przez «familię» sejmu nadzwycz.) napisał traktat w obronie wolnej elekcji utrzymany w duchu prosaskim, „Obserwacje Diophanesa […] Relatyńskiego dowodzące, iż przy wolnych królów polskich elekcjach Rzeczpospolita miała […] rewerencją krwi królewskiej…”. Podobnie bezzasadnie przypisywano dawniej S-że autorstwo dzieła, zawierającego skrajną apologie złotej wolności („Domina palatii regina libertas”); w nowszej literaturze atrybucję tę odrzucono, przyznając jednak, że S. solidaryzował się z ideologią tego traktatu, skoro został on przedrukowany w „Swadzie”. W r. 1747 S. zamierzał podjąć systematyczną publikację traktatów politycznych, w r. 1749 namawiał Stanisława Konarskiego i J. A. Załuskiego do przetłumaczenia książki dowodzącej wyższości katolicyzmu nad herezjami i gotów był sfinansować jej druk; do realizacji tych planów nie doszło.
W swej kodeńskiej rezydencji S. zebrał dużą bibliotekę; rejestr z r. 1744 obejmował 3500 pozycji. Pomnożona z czasem przez spadkobierców, w pocz. XIX w. przekazana została warszawskiemu Tow. Przyjaciół Nauk. Dwa znane nam ekslibrisy S-y projektował J. F. Mylius (egzemplarze z kolekcji S-y znajdują się m. in. w B. Uniw. Warsz. i w Zbiorach Emeryka Hutten-Czapskiego w Muz. Narod. w Kr.).
Ostatnia wola S-y, który pałac warszawski oraz znaczne sumy na Kodniu, Kopytach i Wierzchowicach (sumy te były równoważne wartości owych dóbr) zapisał wojewodzicowi mścisławskiemu Janowi Sapieże, stała się powodem wieloletnich walk o spadek między donatariuszem a wdową po S-że i in. spadkobiercami kanclerza (potomkami jego dwu sióstr). S. zmarł 6 (a nie 5) VII 1751 w Łysowodach na Podolu. Egzekwie odprawiono w Wisznicach 22 III 1752, ciało wystawiono w Kodniu 8 VIII t. r. i tam je pochowano.
Po nieudanych zaręczynach w r. 1714 z Anastazją z Myszkowskich, 1.v. Janową Kossową, wojewodziną smoleńską, która w r. n. porzuciła narzeczonego dla Michała Jordana, woj. bracławskiego, S. 9 III 1717 ożenił się z kanclerzanką lit. Konstancją z Radziwiłłów (ur. 1697), siostrą hetmana Michała Kazimierza Radziwiłła «Rybeńki» (zob.). Od r. 1729 małżonkowie byli w separacji: zdecydowany rozwieść się z «tą lunatyczką», 27 V 1733 S. jednak się z nią pogodził. Małżeństwo było bezpotomne.
Sapieżyna – od r. 1740 dama Orderu Krzyża Gwiaździstego – nie chcąc przyzwolić na realizację testamentu męża, uwikłana w procesy z jego spadkobiercami, zmarła na puchlinę wodną 6 XII 1756 w Kamieńcu Lit. Pochowana została w grobach radziwiłłowskich w Nieświeżu.
Portrety olej. w Muz. Narod. w W. i w Muz. Hist. w Wil.; Portret S. Czechowicza (wg J. F. Myliusa) w „Swadzie”, II; Miedzioryty: M. Bernigerothe’a (z r. 1720), J. F. Myliusa (z r. 1741), J. C. Sysanga i L. Zucchiego w Muz. Narod. w Kr. (zbiory E. Hutten-Czapskiego); Miedzioryt L. Zucchiego wg portretu A. Manyokiego w „Swadzie”, II; Fot. portretu w: Labarre de Raillicourt D., Histoire…, tabl. 13; – Estreicher, XXVII; Nowy Korbut (Oświecenie); Enc. Org.; Słown. Geogr. (Kodeń); Słown. Pracowników Książki Pol.; Kossakowski, Monografie, III; Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1970; Niesiecki; Sapiehowie; Żychliński, IV; Hutten-Czapski E., Spis rycin…, Kr. 1901; Łoski J., Genealogia portretowa Sapiehów w kościele parafialnym świętej Anny w Kodniu, W. 1856; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Bartoszewicz J., Jan Fryderyk Sapieha, „Tyg. Ilustr.” R. 8: 1861 s. 85–6, 100–2, 109–11; tenże, Znakomici mężowie polscy, Pet. 1856 II 217–19; Domańska H., Z dziejów biblioteki kodeńskiej Sapiehów, w: Z badań nad polskimi księgozbiorami historycznymi, W. 1975 z. 1; Gerje V., Bor’ba za polskij prestol, Moskva 1862 s. 273–4, 322 i aneks s. 16; Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, Kalwaria Zebrzydowska 1985; Kocójówna M., „Pamiątkom ojczystym ocalonym w burzy dziejowej”, Kr. 1978; Konopczyński W., Geneza i ustanowienie Rady Nieustającej, Kr. 1917; tenże, Liberum veto, Kr. 1918; tenże, Stanisław Konarski, W. 1926; Kraszewski J. I., Wilno, Wil. 1840 II 456, 482; Lech M., Jazda autoramentu polskiego wojsk W. Ks. Lit. w dobie saskiej, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., VII cz. 2 s. 60, 71; Malinowska I., Pałac Sapiehów, W. 1972; Michalski J., Studia nad reformą sądownictwa i prawa sądowego w XVIII w., Wr. 1958; Okoń J., Dramat i teatr szkolny. Sceny jezuickie w XVIII wieku, Wr. 1970, Studia Staropolskie, XXVI; [Pruszkowski J.] P.J.K. Podlasiak, Kodeń Sapiehów…, Kr. 1898; Skibiński M., Europa a Polska w dobie wojny o sukcesję austriacką, Kr. 1913–14 I–II; Sobieszczański F. M., Warszawa, W. 1967 II; Solov’ev S., Istorija Rossii, Moskva 1961 V; Stańczak E., Kamera saska za czasów Augusta III, W. 1973 s. 69; Szwedowska J., Muzyka w czasopismach polskich XVIII w. Okres saski, W. 1975; Wadowski J. A., Kościoły lubelskie, Kr. 1907; Wittyg W., Ex-librisy bibliotek polskich XVII i XVIII wieku, W. 1903; Wolska H., Księgozbiór Konstancji Sapieżyny w świetle inwentarza z 1757 r., w: Z badań nad polskimi księgozbiorami historycznymi, W. 1976 z. 2; Załęski, Jezuici, III cz. 2, IV cz. 3, 4; Zielińska T., Szlacheccy właściciele nieruchomości w miastach XVIII w., W.-Ł. 1987; – Akty Vil. Archeogr. Kom., III–VI, XIII; Arch. Jugo-Zap. Rossii, V cz. 1; Diariusze sejmowe z w. XVIII, I–III; Historia domus Varsaviensis scholarum piarum, Wr. 1959; Janocki J. D., Polonia litterata nostri temporis, Vratislaviae 1750 I 72–3; Korespondencja J. A. Załuskiego, Wyd. B. Kupść i K. Muszyńska, Wr. 1967; Matuszewicz, Diariusz, I–II; Otwinowski E., Dzieje Polski pod panowaniem Augusta II, Kr. 1849 s. 296; Teka Podoskiego, III 7, IV 385, 568, V 136, VI 2, 257; Vol. leg., VI 102, 306, 309, 331, 351, 400, 412, 414, 580, 591, 594, 601, 651, 656, 666, 675, VIII 817; Załuski J.A., Biblioteka historyków […], Kr. 1832 s. 152; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. V 13831 (wykorzystane częściowo), 13846 (29 XI 1756), 13899, 13921, Arch. Roskie, korespondencja II/56, XIX/43, XX/13, XXXVI/108, LI/146, 147, LV/23, LVI/23 (nie przejrzane), LVIII/67, LVIII/118, Sigillata 20 k. 93, 116; B. Czart.: rkp. 468, 474, 478, 595, 601, 972, 2896 k. 657–688, rkp. 3429 (28 VI 1746); B. Jag.: rkp. 4913, 6147/14, 9986; B. Kórn.: rkp. 1885; B. Narod.: rkp. 3239/2, 3242/4, 3243/2, 3244/3, 3245/1, 4, 3246/4, 3247/4 (także Józef S. Sapieha 11 XI 1747), 3248/4, 3249/4, 3250/3, 3269/11, 3270, BOZ rkp. 906, 941 (diariusz J. S. Sapiehy, r. 1723), 1734, 2036/4 I; B. PAN w Kr.: rkp. 1109 s. 227 nn., 3220, 3221, 5947; B. Uniw. Warsz.: rkp. 97; Staatsarchiv w Dreźnie: Koresp. polska króla i Brühla 2099/42, Correspondenz des Ministers Grafen von Brühl mit verschiedenen polnischen Grossen Sygn. 3587/2, 3588 (1745, 1746), 3589 (1747, 1749), 3590 (1750, 1751), 3591 (1751), 3591 (1751); – Fotek J., Księgozbiór Jana Fryderyka Sapiehy, W. 1972 (mszp. w B. Instytutu Bibliogr. i Nauki o Książce Uniw. Warsz., nie wykorzystane); – Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, Oprac. przez Eustachego S. Sapiehę.
Zofia Zielińska