Gralewski Jan (1868–1924) pedagog, ksiądz. Ur. 16 XII w Sierpcu; rodzice, Jan i Monika z Rudowskich, pochodzili ze średniozamożnego ziemiaństwa. G. kształcił się w szkołach w Płocku i Białej Podlaskiej. W r. 1886 wstąpił do Seminarium Duchownego w Warszawie. Ukończywszy je w 1891 r. został wikariuszem w Grodzisku Maz. W l. 1893–4 był wikarym w kościele Św. Piotra i Pawła w Warszawie, w r. 1896 objął wikariat kościoła popijarskiego (obecnie Jezuitów) na ul. Świętojańskiej w Warszawie, a w r. 1896 został rektorem tegoż kościoła. Równocześnie od r. 1893 był katechetą na kilku pensjach żeńskich, m. in. na pensji p. Sikorskiej, a od 1895 r. prefektem szkoły realnej. W 1900 r. zmuszony przez rząd rosyjski porzucił działalność pedagogiczną i oddał się pracy społecznej. Został przewodniczącym sekcji wychowawczej przy Towarzystwie Higienicznym i Instytutu Higieny Dziecięcej; organizował Ogrody Raua (odpowiednik dzisiejszych ogródków jordanowskich) i współpracował z Towarzystwem Dobroczynności. Od 1899 do 1914 r. był członkiem komitetu redakcyjnego Encyklopedii Wychowawczej i autorem opracowań wielu haseł. Współpracował również z redakcją Wielkiej Encyklopedii Ilustrowanej.
W r. 1905 G. był jednym z organizatorów strajku szkolnego i bojkotu szkoły rosyjskiej. Był też jednym z najaktywniejszych inicjatorów i działaczy Polskiej Macierzy Szkolnej (P.M.S.). W kwietniu 1905 r. wybrany do Tymczasowego Zarządu nielegalnej jeszcze wówczas P.M.S., współpracował przy układaniu jej statutu. W maju 1905 r. w wyniku wyborów G. wszedł w skład Komitetu Centralnego P.M.S., a po legalizacji tej instytucji został jej wiceprezesem. Za aktywną działalność w tym okresie, a w szczególności «za podanie petycji do rządu o zmianę systemu rządzenia w Królestwie Polskim w słowach zuchwałych i ostrych» G. został skazany na rok pobytu w Oborach (więzienie dla księży); karę tę cofnął na skutek interwencji bpa Ruszkiewicza gen. gub. Skałon, udzielając tylko G-emu surowej nagany. W okresie strajku szkolnego G. związał się ze Stronnictwem Narodowo-Demokratycznym. Jako członek tego stronnictwa został w dn. 21 V 1906 r. wybrany posłem do I Dumy. W roku następnym otrzymał ponownie mandat poselski do II Dumy. W obradach zabierał często głos głównie w sprawach szkolnictwa. Znana jest zwłaszcza jego mowa w II Dumie („Kurier Warszawski” 1907 nr 140). Represje rządu rosyjskiego w stosunku do P.M.S. odbiły się na losach G-ego znanego z cywilnej odwagi. Za jego aktywną działalność w Zarządzie przeciw wprowadzeniu języka rosyjskiego do szkół Macierzy został w jesieni 1907 r. wydalony z Królestwa (wcześniej jeszcze, bo w 1906 r., odebrano mu rektorstwo kościoła popijarskiego) i kilka miesięcy spędził w Krakowie i Lwowie. W r. 1908 pozwolono mu wprawdzie wrócić, ale zabroniono spełniania jakichkolwiek funkcji kościelnych, zwłaszcza głoszenia kazań, tym bardziej że G. odznaczał się wielkim talentem krasomówczym. G. poświęcił się wówczas pracy pedagogicznej, która go pasjonowała od dawna. W r. 1904 zwiedził angielską szkołę w Abbotsholme, będącą wzorem najnowszych osiągnięć wychowawczych (pisze o niej artykuł, „Kurier Warszawski” 1904 nr 314–17), jak również szkoły we Francji. W czasie swej podróży z ramienia P.M.S. do Stanów Zjednoczonych w 1906 r. zapoznał się z tamtejszym szkolnictwem. W r. 1907 założył w Starej Wsi (pow. Mińsk Maz.) szkołę średnią wraz z internatem, zwaną Ogniskiem. Szkoła ta oparta na wzorach angielskich wprowadzała nowe metody nauczania (konwersacja przy nauce języków, laboratorium przy nauce przyrody, uzupełnienie nauki ćwiczeniami fizycznymi), jak, i nowe zasady wychowawcze (zmiana stosunku wychowawcy do ucznia: chłopcy w grupach kilkunastoosobowych przebywali stale ze swymi nauczycielami). Szkoła, ze względu na wysoką opłatę, miała charakter elitarny. W 1909 r. Ognisko zostało przeniesione do Szymanowa (pow. Sochaczew), aby w roku następnym powrócić do swej dawnej siedziby w Starej Wsi. W latach następnych wyższe klasy przeniósł G. ze Starej Wsi do Galicji, do Surochowa (pow. Jarosław) i do Prokocimia k. Krakowa, gdzie stworzył nowe Ogniska. Prace szkoły przerwał wybuch wojny w 1914 r. (w Starej Wsi szkoła funkcjonowała do r. 1915).
Od 1908 r. G. odsuwał się od działalności w Stronnictwie Nar.-Dem. Wystąpił z niego oficjalnie w r. 1911. Natomiast zaczął pracować w Stowarzyszeniu Nauczycielstwa Polskiego, gdzie w l. 1909–10 przewodniczył Sekcji Wychowawczej. Wiosną 1913 r. wyjechał do Rzymu, aby przeciwdziałać nominacji na arcybiskupa warszawskiego A. Kakowskiego, uważanego za lojalistę. W 1914 r. objął przewodnictwo Komisji Pedagogicznej Stow. Naucz. Pol., której projekty programów i planów szkolnych służyły jako wytyczne przy tworzeniu szkolnictwa polskiego po r. 1918. Po zajęciu Warszawy przez Niemców w 1915 r. G. wszedł do Zarządu utworzonego Wydziału Oświecenia. On też był autorem memoriału złożonego gen. gub. Beselerowi w sprawach szkolnictwa. W tymże roku objął rektorstwo kościoła Św. Marcina przy ul. Piwnej w Warszawie, które piastował do 1916 r. Następnie wyjechał do Szwajcarii, gdzie brał żywy udział w życiu politycznym emigracji, współpracując z Sienkiewiczem, Paderewskim, Askenazym, Kucharzewskim i in. Zajmował się tam również sprawami szkolnictwa (napisał m. in. L’instruction publique en Pologne pendant la guerre, Lausanne 1916). Wygłosił również znaną mowę na pogrzebie Sienkiewicza.
Do kraju wrócił w pocz. 1918 r. i objął w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego stanowisko inspektora szkolnictwa powszechnego na okręg radomski, a wkrótce potem inspektora krajowego tegoż szkolnictwa. W r. n. z ramienia Ministerstwa wyjechał do Francji, aby zapoznać się z tamtejszym szkolnictwem. W 1920 r. został przejściowo kierownikiem wojskowych placówek oświatowych D.O.G. Poznań. Wrócił następnie do pracy w Ministerstwie, a w r. 1921 objął parafię w Domaniewicach (pow. Łowicz), gdzie był także nauczycielem. Pisał tam podręczniki nauki religii dla niższych klas szkoły powszechnej. W jesieni 1922 r. kandydował do Sejmu z listy Centrum Polskiego, ale posłem nie został wybrany. Ze względu na zły stan zdrowia opuścił w 1923 r. parafię i przeniósł się do Warszawy, gdzie został mianowany egzaminatorem synodalnym. Zmarł w Warszawie 17 II 1924 r.
Fot.: „Tyg. Ilustr.” 1906 nr 21 s. 410, nr 47 s. 1031, 1907 nr 9 s. 188, 1908 nr 52 s. 1059; – Enc. Pedagogiczna w opr. F. Kierskiego, Lw.–W. 1923–25 I 90, II 326, 664; – Chlebowski B., Życie duchowe w Warszawie, Stan pracy kulturalnej w zakresie oświaty, „Ateneum” 1908 II 379; Konarski K., Ministerstwo Wyznań Rel. i Oświecenia Publ. w l. 1917–21, „Przegl. Hist.-Oświat.”, 1947 z. 3–4 s. 20; Lutosławski K., Wzorowa szkoła średnia dla Polski, Kr. 1906 s. 7–9; Nasza walka o szkołę polską, pod red. B. Nawroczyńskiego, W. 1934 II; – Dziennik Urzędowy Departamentu Wyznań Rel. i Oświecenia Publ. Tymczasowej Rady Stanu, W. 1917 nr 2 s. 85; Dziennik Urzędowy Ministerstwa Wyznań Rel. i Oświecenia Publ. Król. Pol. W. 1918 nr 7 s. 247; Dziennik Urzędowy Ministerstwa Wyznań Rel. i Oświecenia Publ. Rzpltej Polskiej, W. 1919 nr 3 s. 90, 124 nr 7 s. 115; Ordo divini officii ad usum almae ecclesiae metropolitanae et archidioecesis Varsoviensis, za lata 1887–1924; Praca w sekcjach Stowarzyszenia Nauczycielstwa Polskiego, „Wychowanie w Domu i Szkole”, (W.) 1911 s. 396–7; Sprawozdanie z działalności Stowarzyszenia Nauczycielstwa Polskiego za rok 1909, „Wychowanie w Domu i Szkole” 1910 s. 287; Stemler J., Dzieło samopomocy narodowej, Polska Macierz Szkolna 1905–35, W. 1935 s. 7, 8, 11, 27, 28, 33–9, 87; – „Kur. Warsz.” 1922 nr 279; „Przegl. Pedagog.” T. 1: 1916 z. 1–5 s. 1114, 1918 nr 4 s. 284; „Tyg. Ilustr.” 1906 nr 21 s. 410, nr 47 s. 1031, 1907 nr 9 s. 188; Nekrologi: „Bluszcz” 1924 nr 9 s. 89, „Kur. Warsz.” 1924 nr 50 (ks. Szkopowski); „Rocz. Pedagog.” S. II t. III 1928 s. 245; „Sprawy Towarzystwa Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych” (dod. do „Przegl. Pedagog.”) 1924 nr 5 s. 65; „Wiadomości Archidiecezjalne Warszawskie” 1924 nr 4–5 s. 64–68 (ks. M. Nowakowski); – Konarski K., Pamiętniki (w druku.); – Relacje ustne: H. Chodynicki, J. Doliński, M. Kaczkowska, St. Pigoń.
Stanisław Konarski