Odrzywolski Jan h. Nałęcz (ok. 1590–1652), pułkownik, kasztelan czernihowski. Pochodził z rodziny wywodzącej się z Odrzywołu w Radomskiem, ale już w r. 1613 spotykamy jej przedstawicieli w woj. bracławskim (w Huńczy i Rachnówce). Rozpoczął służbę wojskową w czasie wojny moskiewskiej w chorągwi usarskiej Szymona Kopycińskiego, który zaciągnął chorągiew w r. 1607 dla drugiego Dymitra Samozwańca. Można przypuszczać, że w chorągwi tej pozostawał do r. 1614 i dzielił jej losy. W r. 1610 przeszła ona na służbę króla do grupy Stanisława Żółkiewskiego, uczestniczyła w bitwie pod Kłuszynem i należała zapewne do grupy stacjonującej w Moskwie w l. 1610–11; gdy w r. 1612 doszło do skonfederowania tych sił, marszałkiem został Józef Ciekliński, jej porucznik. Po rozwiązaniu konfederacji w r. 1614 O. zapewne zaciągnął się do wojska kwarcianego. Stosunkowo szybko, jak na zwykłego szlachcica, zaczął w nim robić karierę. Już w r. 1618 był kwarcianym rotmistrzem chorągwi kozackiej. Ceniono go podówczas jako zagończyka; Aleksander Bałaban, dowodzący wojskiem kwarcianym, wyprawił O-ego na zagon na tereny tatarskie, O. dotarł wówczas do Morza Czarnego między Białogrodem i Oczakowem, gromił ordyńców. Odtąd dość często powierzano mu dowodzenie strażami przednimi, pościgami, zagonami, często wespół ze Stefanem Chmieleckim. W listopadzie 1619 był już strażnikiem koronnym, dowodził grupą strzegącą szlaku Kuczmańskiego w rejonie Szarogrodu. W wyprawie cecorskiej 1620 r. wziął udział jako rotmistrz chorągwi kozackiej o 150 koniach w pułku hetmana polnego S. Koniecpolskiego. Dn. 17 IX pod Cecora, gdy Tatarzy zagarnęli picowników, Żółkiewski wysłał O-ego na czele silnego podjazdu dla uzyskania języka, ale O. został zmuszony do odwrotu przez ordyńców. W bitwie 19 IX uczestniczył w walkach prawego polskiego skrzydła. Gdy po bitwie w dowództwie polskim doszło do sporów, czy wycofywać się całą armią taborem, czy też taborem i komunikiem, O. zapewne opowiedział się po stronie drugiej koncepcji; dn. 20 IX (na czele 500 usarzy, a zapewne przynajmniej i swej chorągwi) wraz z Chmieleckim samowolnie opuścili obóz i, przebiwszy się przez słabe ubezpieczenie tatarskie na lewym brzegu Prutu, dotarli szybko do kraju. Prawdopodobnie w następstwie tej ucieczki odebrano O-emu godność strażnika.
W kwietniu 1621 na wiadomość o ruszeniu kilku tysięcy Tatarów w granice Rzeczypospolitej Jan Karol Chodkiewicz rzucił przeciw nim tysiąc kilkaset koni pod wodzą Chmieleckiego i O-ego. Zapewne jednak nie uczestniczył O. w obronie obozu chocimskiego; może wraz z Chmieleckim pozostawiono go dla osłony wnętrza kraju. W czasie wyprawy Tatarów w czerwcu 1624 O. na czele 200 koni od Chocimia «ustawicznie [się] nad tem pogaństwem wieszał», dostarczając o nich wiadomości. W bitwie pod Martynowem (20 VI), gdy Kantemir zaatakował Polaków, chorągiew O-ego, wraz z dwiema innymi, uderzyła nań z boku, potem uczestniczyła w ogólnym natarciu. Po zwycięstwie objął O., wraz z Chmieleckim, dowództwo nad wydzieloną przez hetmana Stanisława Koniecpolskiego grupą pościgową (co najmniej do 2000 koni). Dn. 12 X 1625 został O. wysłany na czele 10 chorągwi jazdy przez Koniecpolskiego za cofającymi się z Kaniowa Kozakami (jakoby w sile 3000). Wysunął się on na kilkanaście, czy nawet kilkadziesiąt km przed siły główne, dopadł przeciwnika na przeprawie przez Mosznę i tu go 13 X pobił. Wsparty przez posiłki, szedł za Kozakami aż do Czerkas, gdzie wobec wzmocnienia wojsk powstańczych zaniechał pościgu.
W czasie wojny szwedzkiej w początkach 1627 r. Mikołaj Potocki wyprawił O-ego w 1500 koni na Żuławy pod Malbork na wybieranie prowiantu, ale wojsko rozeszło się za żywnością i doszło do porażki zagonu. W połowie lutego 1627 chorągiew O-ego znalazła się w nadwiślańskiej grupie osłonowej, potem skierowano ją do grupy zachodniej. Uczestniczyła w walkach pod Amersztynem (Czarne); 13 IV wypad Szwedów z tego miasta doprowadził do porażki chorągwi Kuliczkowskiego i O-ego. We wrześniu 1628 hetman Koniecpolski wysłał chorągiew O-ego, by wzmocnić załogę Brodnicy.
W t. r. O. został starostą żydaczowskim. W r. 1630 doszło do zatargu O-ego z mieszczanami Żydaczowa z powodu zwiększenia ich obciążeń i pociągania do powinności typowo chłopskich. Gdy mieszczanie stawiali opór, O. zaczął konfiskować bydło i konie, zlekceważył uzyskane przez żydaczowian królewskie glejty żelazne. W r. 1634 mieszczanie nadal skarżyli się na nadużycia i gwałty ze strony O-ego i jego sług.
Wiosną 1632 powierzono O-emu dowództwo nad jedną z 3 dywizji wojska kwarcianego, rozłożoną wzdłuż granic aż po Kamieniec z kwaterą główną w Zawałowie. W 1. połowie maja doszło do napadu Tatarów, spustoszyli oni prawie całe Pokucie, gdyż O. zapewne nie zdołał na czas zebrać oddziałów. Wziął udział w wojnie z Abazym paszą; miał chorągiew kozacką o 150 koniach. Jego pułk, stanowiący trzeci rzut lewego skrzydła w czasie bitwy pod Kamieńcem (22 X 1633), został zaskoczony i pobity przez Tatarów, którzy obeszli szyk polski. W l. 1637–8 poza chorągwią kozacką O. miał chorągiew usarską. Chorągiew O-ego spotykamy w pułku hetmana polnego M. Potockiego, którym czasowo dowodził Jerzy Łowczycki (listopad 1637), co wskazywałoby na nieobecność O-ego przy pułku. Szczegółowy diariusz Okolskiego nie wymienia O-ego, prawdopodobnie nie brał więc w ogóle udziału w walkach z Kozakami w l. 1637–8. W r. 1638 otrzymał starostwo winnickie (jego poprzedni posiadacz Adam Kalinowski zmarł 2 V 1638), wówczas czy nieco później w r. 1639 odstąpił starostwo żydaczowskie Hieronimowi Ossolińskiemu, spowinowaconemu z nim przez żonę.
W r. 1639 posłował O. na sejm z woj. bracławskiego. Ponownie był posłem w r. 1642 i został wówczas wyznaczony na komisarza do zapłaty wojsku. O. stał się trzecią osobą w wojsku kwarcianym zaraz po hetmanach. We wrześniu 1643 w ich zastępstwie dowodził armią w obozie na Płoskiem. W grudniu t.r. Koniecpolski powierzył O-emu, «pierwszemu pułkownikowi», jedną z dwóch partii wojska kwarcianego, mającą obserwować szlaki Czarny i Kuczmański, prawdopodobnie z kwaterą główną w Winnicy. W marszu pod Ochmatów powierzył Koniecpolski O-emu sprawienie taboru. W bitwie pod Ochmatowem, 30 I 1644, gdy zbliżono się do obozu tatarskiego, objął on dowództwo czołowego rzutu wysuniętego przed właściwy szyk. Kiedy 500 Tatarów zaatakowało harcowników polskich, O. na rozkaz hetmana uderzył na nich ze swoim pułkiem, rozbił ich i ścigał aż pod sam kosz. W r. 1646 (po 4 II) otrzymał kasztelanię czernihowską. Krzesło senatorskie było stosunkowo rzadkim wyróżnieniem dla zawodowego oficera (w źródłach czasem i w r. 1648 bywa O. określony jako starosta winnicki).
W l. 1647–8 posiadał chorągiew usarską o 60 koniach. W maju 1648 został wyprawiony z obozu hetmanów pod Czehryniem na podjazd w 150 koni, dotarł w pobliże Żółtych Wód, ale – odparty przez Tatarów – nie uzyskał bliższych informacji o oblężonej tu grupie Stefana Potockiego (13–15 V). W bitwie pod Korsuniem, 25 V, dowodził lewym skrzydłem (informacja Niesieckiego o osobistym starciu z Tohaj-bejem mało prawdopodobna). Na naradzie wieczornej tego dnia stanął na czele opozycji bezskutecznie przeciwstawiającej się projektowi odwrotu Mikołaja Potockiego. Argumentował, że grozi to nową Cecorą, występował za pozostaniem na miejscu. W czasie odwrotu 26 V dowodził środkiem taboru (ok. 2100–2400 ludzi). Podległe mu oddziały zdobyły pod Krutą Bałką fortyfikacje lewego skrzydła kozackiego, co otworzyło drogę odwrotu rozbitkom. O. dostał się do niewoli tatarskiej. W kilka dni później (przed 5 VI) został uwolniony za poręką Potockiego. O. miał zapłacić za siebie 2000 dukatów okupu. Jest to ostatnia wiadomość o O-m aż do stycznia 1651, kiedy w kompucie pojawia się jego chorągiew usarska. Wg Niesieckiego O. przebywał w niewoli na Krymie; nie może się to jednak odnosić do okresu pokorsuńskiego, bo wiadomość o uwolnieniu przed 5 VI 1648 jest pewna. Należy przypuszczać, że O. ponownie dostał się do niewoli tatarskiej i został z niej uwolniony po układach zborowskich (1649), zapewne w r. 1650. Dn. 7 IX 1649 Jan Kazimierz nadał starostwo winnickie Aleksandrowi Koniecpolskiemu, co wskazuje, że sądzono wówczas, iż O. zmarł. Później pomyłkowe nadanie cofnięto (po śmierci O-ego dostał je Andrzej Potocki). Chorągiew O-ego w maju-czerwcu 1651 wchodziła w skład pułku S. Potockiego «Rewery». Dn. 30 VI pod Beresteczkiem O. dowodził własnym pułkiem na lewym skrzydle. Brał udział w bitwie pod Białą Cerkwią (21 IX 1651). Dn. 2 VI 1652 w czasie bitwy pod Batohem O., wraz z Markiem Sobieskim, na czele kilku chorągwi jazdy odpierał szarże Tatarów, wyszedłszy przed obóz. Następnie wespół z Krzysztofem Koryckim dowodził grupą tylną, zamykającą szyk. Wzięty do niewoli, zginął w czasie rzezi jeńców 3 VI 1652. Był dużej miary zagończykiem, w l. 1618–25 cenionym niemal na równi z Stefanem Chmieleckim. W okresie późniejszym częściej zdarzały mu się niepowodzenia.
Pierwszą żoną O-ego była Anna, córka Marcina Czuryły (zob.), 1. v. Stanisławowa Kaszowska; przez nią spowinowacił się z licznymi rodami magnackimi (m. in. Potockich, Ostrogskich, Ossolińskich), co być może pomogło mu w robieniu kariery. Był także spowinowacony z hetmanem Stanisławem Koniecpolskim, który w liście z 24 X 1643 mienił się jego szwagrem. Anna nie żyła w r. 1647; zmarła bezpotomnie, skoro dziedziczyli po niej jej krewni; przeznaczyła ona 50 000 złp. na budowę kościoła jezuickiego w Winnicy. Drugą żoną O-ego była Marianna, córka Stefana Gembickiego, woj. łęczyckiego (zob.) (wdowa po Franciszku Gostomskim, wojewodzicu kaliskim), po śmierci O-ego wyszła za mąż za Zbigniewa Ossolińskiego, kasztelana czerskiego. Także i drugie małżeństwo O-ego było najprawdopodobniej bezdzietne. Nie tylko koligacje, ale i jego zamożność zbliżyła O-ego do magnaterii. Oprócz starostwa winnickiego posiadał dziedzicznie dobra zasłonieckie w Kieleckiem. W r. 1644 na wyprawę ochmatowską mógł przyprowadzić 200 nadwornych żołnierzy. Przed r. 1647 pożyczył bliżej nie znanej Leszczyńskiej 10 000 złp. pod zastaw klejnotów; w r. 1639 nadał dominikanom winnickim ziemię na folwark.
Enc. Wojsk., (także Ochmatów); Słown. Geogr., (Winnica); PSB, XI 452–4; Dworzaczek, tabl. 110, 144; Boniecki, (Czuryłowie, Gembiccy); Niesiecki; Okolski; Uruski; – Baranowski B., Stosunki polsko-tatarskie w l. 1632–1648, Ł. 1949, Prac. Inst. Hist. Uniw. Łódz., Nr 1; Górski K., Historia jazdy polskiej, Kr. 1893 s. 58; Horn M., Chronologia i zasięg najazdów tatarskich na ziemie Rzeczypospolitej Polskiej w l. 1600–1647, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1962 VIII cz. 1 s. 25, 57–8; tenże, Walka mieszczan żydaczowskich z uciskiem feudalnym starostów w l. 1597–1647, Sprawozdania Opolskiego Tow. Przyj. Nauk, S. a, Nr 7 (za r. 1969), Opole 1971 s. 56–9; Korzon T., Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, Kr. 1923 II; Kubala L., Szkice historyczne, S. I–II, W. 1923; Lipiński W., Stanisław Michał Krzyczewski, Kr. 1912 s. 232; Majewski R., Cecora, R. 1620, W. 1970 s. 142–3, 175, 197; Podhorodecki L., Wojna polsko-turecka 1633–1634, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1976 XX 44, 50–1; Prochaska A., Hetman Stanisław Żółkiewski, W. 1927 (także s. 82–3); Suwara F., Przyczyny i skutki klęski cecorskiej 1620 r., Kr. 1930 s. 101; Szajnocha K., Dwa lata dziejów naszych. 1646, 1648, Lw. 1869 II 66–7, 71, 74, 78, 340, 342; Teodorczyk J., Wyprawa szwedzka z Meklemburgii do Prus Królewskich wiosną 1627 r., Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1960 VI cz. 2 s. 122, 143, 169, 179; Tomkiewicz W., Jeremi Wiśniowiecki (1612–1651), W. 1933; Trawicka Z., Sejm 1639 roku, „Studia Hist.” R. 15: 1972 s. 596; Tretiak J., Historia wojny chocimskiej (1621), Kr. 1921 s. 105; Wimmer, Materiały do zagadnienia organizacji armii, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1960 V 488–91; – Akta grodz. i ziem., X 263, 269; Dokumenty ob osvoboditel’nej vojne ukrainskogo naroda 1648–1654 g. g., Kiev 1965 s. 37; Kochowski W., Annalium Poloniae Climacter I, Cracoviae 1683 s. 35, 38; Maskiewicz S., Maskiewicz B. K., Pamiętniki, Oprac. A. Sajkowski, Wr. 1961 s. 119, 129, 174; Michałowski J., Księga pamiętnicza, Kr. 1864 s. 10, 18–21, 35, 37, 52, 805, 814; Okolski Sz., Diariusz transakcji wojennej między wojskiem koronnem i zaporoskiem…, Kr. 1858 s. 19–20, 196–7; Oświęcim, Diariusz 1643–51; Pamiętniki do panowania Zygmunta III, Władysława IV i Jana Kazimierza, Wyd. K. W. Wóycicki, W. 1846 I 175, II 197; Pamiętniki o Koniecpolskich, Wyd. S. Przyłęcki, Lw. 1842 s. 16, 35, 282–4; Pamjatniki izdannye Kievskoj kommissieju dlja razbora drevnich aktov, Kiev 1898 I/II 175; Pastorius J., Historia Polona, Dantisci 1685 II 77–8, 288–90; Potocki P., Opera omnia, W. 1747 s. 44–5; Przyczynki do działań hetmana polnego kor. St. Koniecpolskiego w Prusach Wsch. i na Pomorzu…, [Wyd.] O. Laskowski, „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 9: 1936/7 s. 425; Starożytności hist. pol., I 196–7; Vol. leg., IV 25; Vossoedinenie Ukrainy s Rossijej, Moskva 1954 I 417; Wypisy źródłowe do historii polskiej sztuki wojennej, Z. 5, W. 1961 s. 223–4; Zbiór pamiętników historycznych o dawney Polszcze, [Wyd.] J. Niemcewicz, Lw. 1833 VI 146–7, 163; Źródła Dziej., XXII; Żółkiewski S., Pisma, Wyd. A. Bielowski, Lw. 1861; – AGAD: Arch. Skarbu Kor., Dz. II nr 45 k. 265, 267, Arch. Zamoyskich, 437; B. Czart.: rkp. nr 142 k. 171, nr 2576 k. 117; B. PAN w Kr.: rkp. 1056 k. 2; B. Raczyńskiego: rkp. 75 k. 262; – Majewski W., Bitwa pod Korsuniem 1648, (rkp. w posiadaniu autora); tenże, Żółte Wody, (rkp. tamże).
Wiesław Majewski