Abicht Jan Henryk (1762–1816), filozof i pedagog. Urodzony 2 V 1762 r. w Volkstedt koło Rudolstadt. Dziadek jego był nauczycielem i organistą, ojciec, Krystjan, nauczycielem w Volkstedt. W r. 1786 uzyskał na Uniwersytecie w Erlangen stopień doktora filozofji, gdzie w r. 1790 został nadzwyczajnym a w r. 1796 zwyczajnym profesorem filozofji. W licznych swych dziełach występuje jako zwolennik Kanta i Reinholda, z samodzielnym jednak poglądem na wiele zagadnień. W r. 1796 uzyskał w Królewskiej Akademji w Berlinie nagrodę za pismo konkursowe: Über die Fortschritte der Metaphysik seit Leibnitzens und Wolffs Zeiten. Na Uniwersytecie obok wykładów z logiki, metafizyki, psychologji, etyki, prawa natury i pedagogiki kierował seminarjum pedagogicznem dla słuchaczy.
Dorobek naukowy, obejmujący 21 pozycyj, sława dobrego uczonego i zdolnego pedagoga, wreszcie pochlebne zdanie Fussa, sekretarza Akademji Nauk w Petersburgu, zadecydowały o wyborze A. na prof. filozofji w Uniwersytecie w Wilnie, dokonanym nie bez trudności 13 VI 1804 r. Dn. 9 IX 1804 r. A. przybył do Wilna i rozpoczął swe wykłady logiki i metafizyki trzy razy w tyg. po 1½ godz. Na sesji publicznej Uniwersytetu w r. 1805 wygłosił mowę O granicach doświadczenia. Praca A. na Uniwersytecie Wileńskim nie była łatwa. Prośbie o pozwolenie wykładania w języku niemieckim sprzeciwił się tak Uniwersytet jak i kurator, musiał więc wykładać po łacinie. Młodzież uniwersytecka nie wynosiła z gimnazjum takiej biegłości w łacinie, aby mogła z dodatnim rezultatem śledzić wykład o abstrakcyjnej treści, nie znała też dostatecznie języka niemieckiego, aby zrozumieć obszerne dzieła prof. i inne, wyłącznie niemieckie, na których analizie chciał wdrażać słuchaczy w samodzielną pracę. Stwarzało to obopólne niezadowolenie.
Mimo nieznajomości języka polskiego brał A. udział w pracach nad rozwinięciem statutu uniwersyteckiego z r. 1803, prowadzonych w latach 1804–1806, jeszcze przed rektoratem Śniadeckiego, i starał się dla swego przedmiotu zyskać w programie odpowiednią ilość godzin. Do tych prac odnoszą się 4 memorjały, przesłane Czartoryskiemu jako kuratorowi Uniwersytetu: Einige Bemerkungen und Wünsche der Weisheit und Gerechtigkeit seiner höchstpreislichen Kaiserlichen Kuratel untertänigst vorgelegt. Demonstratio Modi Candidatorum, Magistrorum et Doctorum philosophiae creandorum. Modus procedendi in proemio academico tribuendo. Demonstratio Seminarii paedagogici academici. Domagał się w nich reform, zdążających do usunięcia z Uniwersytetu przestarzałych form pracy, a wprowadzenia nowszych jak seminarja, uzasadniając ich wartości dla nauki i życia; dla gimnazjów żądał propedeutyki filozofji.
W memorjale, wniesionym w kwietniu 1805 r. na ręce rektora Stroynowskiego, domagał się dla filozofji kursu dwuletniego w 12 godzinach tygodniowo. W tem 6 godzin wyznaczał na kurs nauk wstępnych, powtarzany co roku dla nowowstępujących (o właściwościach sił duszy, krytyka zdolności poznania, o moralnej naturze człowieka), a sześć dla właściwych nauk filozoficznych, rozłożonych na 2 lata (antropologja, psychologja, metafizyka, logika, pedagogika). Po ostrych dyskusjach nad memorjałem w Senacie, na Radzie Wydziału i na posiedzeniu plenarnem rozstrzygnął sprawę sam rektor kompromisowo, dodając do dotychczasowego wymiaru czasu (4½ godz.) dwugodzinny kurs dodatkowy, osobno płatny. Wniesionego równocześnie przez A. planu utworzenia seminarjum pedagogicznego Stroynowski na sesję nie wniósł. Wymiar czasu na filozofję został uszczuplony o godzinę w r. 1808/9 już za rektoratu Śniadeckiego, przeciwnika Kanta i filozofji niemieckiej. A. w memorjale, powielanym jako rękopis, zwalczał wrogie stanowisko Śniadeckiego wobec swego kierunku pracy, z drugiej zaś strony czuł się zgnębiony i bezbronny wobec milczenia, lekceważącego jego postulaty, i cenzuralnie zakrojonych wymagań rektora. Kiedy przesłany Czartoryskiemu w lutym 1809 »na wezwanie« Krótki zarys nauk filozoficznych i porządek ich wykładu nie odniósł pożądanego skutku, zwrócił się A. wraz z innymi profesorami wprost do ministra oświecenia. Razumowski przesłał 12 sierpnia 1810 uniwersytetowi »zezwolenie« na poruczenie dodatkowego kursu filozofji moralnej A. z warunkiem, aby podał wprzód kuratorowi plan kursu i sposób uczenia. Po pobycie Czartoryskiego w Wilnie jesienią r. 1810, w programie na rok 1810/11 liczbę godzin filozofji podniesiono do 9-ciu. Przesłany Czartoryskiemu w jęz. łacińskim i niemieckim Plan des ethischen Nebenkurses (Expositio Cursus Ethicae secundarii) ujmuje zagadnienia etyki w trzy działy: Io antropologję jako naukę o źródłach stanów duszy; tu wykazuje A. ścisłą łączność stanów psychicznych z ustrojem fizycznym, z wpływem klimatu, języka, otoczenia – słowem środowiska; 2° filozofję praktyczną, o moralnej naturze człowieka, o kryterjach czynów ludzkich, o istocie mądrości i rozumu; 3° etykę, połączoną z estetyką. Wykład ma być uzupełniony wdrażaniem słuchaczy w metodę filozofowania. Kurzer Abriss der in der Philosophie begriffenen Lehren und der Ordnung ihres Vortrages porządkuje kolejność nauk filozoficznych, w które włącza dydaktykę i gramatykę filozoficzną.
Trudności, z jakiemi borykał się A. w otoczeniu obcem, częściowo niechętnem jego kierunkowi pracy, konieczność dostosowywania się do określonych wymagań, tamujących swobodną ekspansywność pracy, wpłynęły niekorzystnie na jego twórczość pisarską. Plon dwunastoletniej jego pracy na Uniwersytecie Wileńskim streszcza się w jedynej drukowanej pracy, wydanej w Wilnie w r. 1814: Initia Philosophiae proprie sic dictae Liber I, Psychologiae partem primam continens. Druku jego wykładów wileńskich podjął się jeszcze w r. 1812 księgarz berliński, wydania zaś ich w języku polskim uczeń A., Romański, dyrektor drukarni w Berdyczowie, i Malawski w Krzemieńcu, ale wojna unicestwiła plany. Zamierzonej dalszej części już nie wydał. Umarł w Wilnie 16 IV 1816 r. Dziennik Wileński (1816 t. III s. 395) poświęcił krótką wzmiankę pamięci »uczonego i głęboko myślącego filozofa«, wyliczając kilkanaście jego dzieł niemieckich i jedno drukowane w Wilnie.
Ocenę działalności naukowej A. przed przybyciem do Wilna podał Boch u. Moser, Sammlung Gelehrter und Künstler, Heft 9, 1793, oraz Tikenscher, Gelehrtengeschichte der Univ. Erlangen. 1806.
Krótką, niewyczerpującą wzmiankę poświęcił jego kierunkowi filozoficznemu Struve, Historja logiki w Polsce s. 199, 218, 230. Na tej ocenie opiera się Bieliński, który w Uniwersytecie Wileńskim, Kr. 1899–1900 t. II s. 398–403 dał in extenso Mowę Abichta z r. 1805, oraz krótkie urywki jego programów lekcyjnych. Ponadto Straszewski M., Dzieje filozoficznej myśli polskiej I, Kr. 1912 s. 384–5; Allg. Deutsche Biographie, Leipzig 1875, I, 21. Niniejszy szkic oparty jest na materjałach, zawartych w rękopisach Arch. Czartoryskich Nr 5450, Kurat. Wil. 128 i 143, oraz kilku drobnych wzmiankach w innych rękopisach.
Wanda Bobkowska