Jan Herbicz (Gerbicz, Gerbisz, nie Herbut), (zm. 1297), biskup poznański. Tradycja przypisuje mu przydomek «zdrajca». Wg Długosza, należał do rodu Nałęczów. Kariera życiowa J-a przed uzyskaniem godności biskupa poznańskiego nie jest znana. Biskupem zaś został obrany po Janie Wyszkowicu w r. 1286 i konsekrowany przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba Świnkę w kościele Cystersów w Lądzie. Na samym początku swojej kadencji biskupiej J. został zaangażowany W rozwiązanie ciągnącego się od szeregu lat sporu kościelno-politycznego między ks. wrocławskim Henrykiem IV a tamtejszym biskupem Tomaszem II. W wyniku skarg, złożonych w stolicy papieskiej na Henryka IV przez duchowieństwo polskie, zgromadzone na synodzie łęczyckim 1285 r., papież Honoriusz IV obłożył w r. 1286 Henryka IV klątwą, a jego władztwo interdyktem. Egzekutorami tych cenzur kościelnych uczynił papież J-a oraz Wisława, biskupa włocławskiego. Egzekutorzy działali w ścisłym porozumieniu zarówno z arcybiskupem Jakubem Świnką, jak i z wyższą hierarchią kościelną w Polsce (synod łęczycki 1287 r.). J. zapewne przyczynił się do ostatecznego zakończenia sporu Tomasza z Henrykiem IV; być też może, iż wielki przywilej tego księcia dla Kościoła śląskiego z r. 1290 potwierdzony przez synod gnieźnieński z t. r. powstał przy jego współudziale. W tym samym czasie stolica apostolska powołała J-a na sędziego w sporze między biskupem włocławskim Wisławem a komturem lubieszewskim Janem o dziesięciny z pewnych wsi tego ostatniego. Był to fragment rodzącego się w tym czasie konfliktu polsko-krzyżackiego. Przez zastępców rozsądził J. ten spór na korzyść biskupa włocławskiego.
W swej działalności politycznej J. związany był blisko z Przemysłem II, jak o tym świadczą liczne nadania i przywileje tego księcia na rzecz biskupstwa poznańskiego. W czerwcu 1295 r. J. uczestniczył wraz z biskupami: Wisławem włocławskim i Tomaszem płockim, w akcie koronacji królewskiej Przemysła II, dokonanej przez arcybiskupa Jakuba Świnkę. W pół roku później J. odprawił uroczystości pogrzebowe nad ciałem zamordowanego Przemysła II. W marcu 1296 r. wraz z kilkunastoma innymi dygnitarzami wielkopolskimi zaprzysiągł układ krzywiński, mocą którego Wielkopolska została podzielona między Władysława Łokietka i Henryka głogowskiego.
W zakresie działalności wewnętrznej w ramach biskupstwa poznańskiego J. zaznaczył się szczególną troskliwością o dobra materialne. Na czas jego kadencji przypada wiele nadań na rzecz biskupstwa poznańskiego oraz kilka rewindykacji wsi nieprawnie od biskupstwa oderwanych. J. dokonał zamiany wielu osad wiejskich, mając na uwadze komasację podległych sobie dóbr; wiele posiadłości lokował na prawie niemieckim, pozyskał cenne przywileje immunitetowe, zwłaszcza dla dóbr biskupstwa poznańskiego położonych na Mazowszu, pożyczał gotówkę, biorąc pod zastaw dobra ziemskie, a wreszcie pozostawił nawet pewne ślady ustawodawstwa gospodarczego (ordynacja w sprawie dziesięcin osadników pruskich z dwu wsi pod Biechowem). W ramach diecezji poznańskiej zorganizował nową parafię w Lusowie, konsekrował i uposażył kościół w Mieszkowie, kościół w Głuszynie zamienił na kolegiatę, a w katedrze poznańskiej ufundował nową altarię.
Pochodzenie przydomka zdrajca («traditor»), który przylgnął zapewne do osoby J-a dopiero w XIV w., nie jest jasne. Niektórzy autorzy (Sappok) przypuszczają, że imię J-a zniesławił udział rodu Nałęczów, do którego prawdopodobnie J. należał, w zabójstwie Przemysła II. Oznaczałoby to, że w ostatnich miesiącach życia Przemysła II J. znalazł się w obozie jego przeciwników politycznych. Ale w grę tu może wchodzić jeszcze inna sprawa: w r. 1296 Brandenburczycy zajęli Santok, a tamtejsze probostwo, które stanowiło ważną placówkę kościelno-polityczną, włączyli do kapituły w Soldin (Myślibórz). Być może J., posłuszny rodowi mającemu pewne powiązania z Brandenburczykami, niedość energicznie tu przeciwdziałał. Tym mógł się narazić opinii potomnych, którzy nie szczędzili trudu, aby rewindykować tę ważną placówkę biskupstwa poznańskiego. J. zmarł w r. 1297 między 17 VI, kiedy po raz ostatni występuje w źródłach, a 20 XII, kiedy biskupem poznańskim był Andrzej Szymonowicz.
Baszkiewicz J., Powstanie zjednoczonego państwa pol. na przełomie XIII i XIV w., W. 1954; Długopolski E., Władysław Łokietek na tle swoich czasów, Wr. 1951; Dymaczewska U., Hołowińska Z., Z dziejów Santoka i kasztelanii santockiej, P. 1961 s. 81; Gromnicki T., Synody prowincjonalne… w Polsce do r. 1357, Kr. 1885; Jasiński K., Tragedia rogozińska 1296, „Zap. Hist.” T. 26: 1961 s. 98–9; tenże, Z problematyki zjednoczenia, „Zap. Hist.” T. 21: 1955 s. 225 i n.; Karwowski S., Biskupi poznańscy z drugiej połowy XIII wieku, „Roczniki Tow. Przyj. Nauk Pozn.” T. 43: 1915 s. 214–40; Likowski E., Długoszowy katalog biskupów poznańskich, „Przegl. Kośc.” R. 2: 1880 s. 65–8, 73–4; Sappok G., Die Anfänge des Bistums Posen und die Reihe seiner Bischöfe von 968–1498, Leipzig 1937 s. 109–11; Silnicki T., Gołąb K., Arcybiskup Jakub Świnka i jego epoka, W. 1956 s. 88, 108, 178, 188, 228 i in.; – Długosz, Opera, I; Kod. Pol., I–II; Kod. Wpol., I–II; Matricularum Sum., IV Supl. 67; Mon. Pol. Hist., II–III; Urkunden z. Geschichte d. Bistums Breslau im Mittelalter, Hrsg. v. G. A. Stenzel, Breslau 1845.
Jerzy Wyrozumski