Kryszpin-Kirszensztein Jan Hieronim h. własnego (ur. ok. 1654–1708), biskup żmudzki. Najmłodszy syn Hieronima (zob.) i Anny Młockiej, właściciel dóbr Kudele na Żmudzi. Studia rozpoczął w Akad. Krak. (był studentem w r. 1674). Dn. 22 VII 1677 wpisał się na uniwersytet w Padwie. W r. 1678 otrzymał święcenia kapłańskie, w r. 1681 został kanonikiem wileńskim, zaś w r. 1685 kustoszem w kapitule wileńskiej. Dn. 2 V 1687 mianowany został referendarzem duchownym litewskim. W grudniu 1686 r. posłował od kapituły wileńskiej do króla Jana III w sprawie wakansu na wileńskiej stolicy biskupiej, popierał kandydaturę Konstantego Brzostowskiego i po objęciu przez niego biskupstwa należał do jego bliskich współpracowników. Na mocy bulli papieskiej z dn. 30 VIII 1694 r. został sufraganem wileńskim z tytułem biskupa saloneńskiego. Dn. 15 II 1695 r. referował na komisji rozjemczej w Warszawie wraz z Janem Mikołajem Zgierskim, sufraganem wileńskim, i Marcjanem Szaniawskim, kanclerzem kapituły wileńskiej, stanowisko biskupa wileńskiego Brzostowskiego w jego sporze z Sapiehami. Dn. 18 IV 1695 r. król Jan III oddał mu wakujące biskupstwo żmudzkie, pomijając innego kandydata, Pawła Sapiehę, opata paradyskiego. Potwierdzenie papieskie otrzymał 19 IX (data bulli) t. r.; 6 XII 1695 r. objął katedrę biskupią w Worniach z rąk administratora diecezji Wincentego Wołłowicza i osiadł w rezydencji biskupiej w Olsiadach. Wraz ze swym bratem Andrzejem Kazimierzem (zob.) i Kazimierzem Zarankiem, chorążym żmudzkim, przewodził stronnictwu dworskiemu na Żmudzi i zwalczał wpływy Sapiehów oraz współdziałających z nimi ściśle Paców. Domagał się (w grudniu 1695 r.), aby dobra duchowne także w diecezji żmudzkiej uwolnione zostały od kwaterunków wojskowych. W lutym 1696 r. stoczył na sejmiku gromnicznym w Rosieniach, zwołanym w celu wybrania deputatów trybunalskich, ostrą walkę o laskę marszałka (dyrektora) tego sejmiku. Ubiegał się o nią również Piotr Michał Pac, starosta żmudzki. Spór zakończył się pobiciem sług K-a, przy czym on sam omal nie zginął.
Nadużywając klątwy kościelnej do celów politycznych i idąc za przykładem bpa wileńskiego Brzostowskiego K. wyklął Piotra Michała Paca i jego stronników: Jana Krzysztofa Paca, marszałka wiłkomirskiego, i Jerzego Sapiehę, stolnika W. Ks. Lit. Nie pozwolił pochować ciała zmarłego zaraz po sejmiku (2 II 1696) Piotra Michała Paca i ustąpił dopiero pod naciskiem licznych interwencji. Klątwę wydaną przez K-a spalił kat na rynku wileńskim w czasie Trybunału opanowanego przez Sapiehów. K. nie zaprzestał walki z Sapiehami również w czasie bezkrólewia i popierał rodzinę Sobieskich. Nie podpisał 29 IX 1696 r. aktu konfederacji generalnej zawiązanej po zerwanym sejmie konwokacyjnym, mimo że akt ten desygnował go na członka Rady przy boku prymasa. W październiku t. r. usiłował wraz z bratem Andrzejem Kazimierzem, woj. witebskim zwołać antysapieżyńskie pospolite ruszenie szlachty żmudzkiej do Skirstymonia celem wsparcia związku wojskowego. Zjazd opanowali jednak Sapiehowie, a bracia Kryszpinowie zawarli 23 XI t. r. ugodę z Sapiehami, którzy zobowiązali się skasować dekrety trybunalskie odsądzające Kryszpinów jako plebejów od urzędów, uznać K-a prawowitym biskupem żmudzkim i przypuścić go do korzyści i ulg przyznanych już biskupowi wileńskiemu w sprawie kwater wojskowych w dobrach duchownych.
W walce dwóch stronnictw litewskich K. zajmował odtąd stanowisko niezdecydowane: nie stawił się na sejmie elekcyjnym, elekcję Augusta II podpisał z licznymi zastrzeżeniami. Domagał się mianowicie przejścia całej rodziny elekta na katolicyzm, przestrzegania koekwacji i zgodnych z prawem zasad lokowania wojska. W lipcu 1697 r. spotkał Augusta II na granicy państwa i przyjął od niego w kościele jezuickim w Piekarach wyznanie wiary katolickiej, lecz następnie w sierpniu t. r. porozumiewał się z rokoszanami, zwolennikami kandydatury francuskiej. Dn. 9 II 1699 r. wystąpił jako kontrkandydat Wilhelma Eustachego Grothusa do laski dyrektora sejmiku obierającego deputatów trybunalskich i zorganizował odrębne koło sejmikowe. Dn. 30 V 1701 r. przybył na sejm do Warszawy, a na następnym sejmie, z limity, podpisał 16 I 1702 r., już jako wygnaniec ze Żmudzi zajętej przez Szwedów, akt pacyfikacji W. Ks. Lit. i w lutym t. r. wziął udział w posejmowej Radzie Senatu. Uczestniczył również w sejmie lubelskim w lipcu 1703 r., przewodniczył wysłanej do Grzegorza Dołgorukiego, posła carskiego, deputacji protestującej przeciwko popieraniu buntu Paleja na Ukrainie i zajęciu Białej Cerkwi. Powrócił następnie na Żmudź, wstawiał się za ludnością żmudzką dotkniętą wojną, a sam osiadł we własnych dobrach nad granicą pruską, gdzie czuł się bardziej bezpieczny. W r. 1707, wraz ze swymi synowcami Jerzym Hieronimem (zob.) i Kazimierzem (zob.), przeszedł jawnie do obozu szwedzkiego i sapieżyńskiego. Car Piotr I polecił w maju 1707 r. ściąganie kontrybucji z jego dóbr. Zajęty walką polityczną nie zostawił w swej diecezji trwalszych śladów działalności, pomógł jedynie zakonowi karmelitów osiąść w Kiejdanach. W r. 1697 przeprowadził wizytację diecezji. Współczesny mu La Bizardière charakteryzował go jako prałata miernych zdolności, lecz przedsiębiorczego i śmiałego. K. zmarł 14 VIII 1708 r.
Estreicher; Enc. Kośc., XXI 106; PSB, III 50–2; Przyałgowski, Żywoty bpów wil., III 77; Szostkiewicz Z., Katalog biskupów obrządku łacińskiego przedrozbiorowej Polski, w: Sacrum Poloniae Millenium, Rzym 1954 I; Boniecki; Niesiecki; Hierarchia catholica medii et recentioris aevi, Ed. P. Gauchat, Monasterii, V 341, 343; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Narbutt J., Dzieje wewnętrzne narodu litewskiego za czasów Jana Sobieskiego i Augusta II królów panujących w Polsce, Wyd. 2., Wil. 1843 I 74, 85–9, II 49; Perdenia J., Stanowisko Rzeczypospolitej Szlacheckiej wobec sprawy Ukrainy na przełomie XVII–XVIII w., Wr.–W.–Kr. 1963 s. 201; Powidaj L., Wojna domowa Sapiehów ze szlachtą litewską w ostatnich latach XVII wieku i na początku XVIII wieku. Szkic historyczny, „Przegl. Pol.” R. 7: 1872 t. 1 s. 68–88, 211–31; Rogalski L., Dzieje Jana III Sobieskiego króla polskiego, wielkiego księcia litewskiego, W. 1847 s. 303, 378; Walewski A., Dzieje bezkrólewia po skonie Jana III, Kr. 1874 s. 39, 98, 235–44; Wolff J., Pacowie. Materiały historyczno-genealogiczne, Pet. 1885 s. 141, 208, 229; Wołonczewski M., Biskupstwo żmujdzkie, Kr. 1898 s. 85–7; – La Bizardière M. D. de, Bezkrólewie po Janie III Sobieskim, Przekład J. Bartoszewicza, Wil. 1853 s. 23, 30, 130, 155, 161; Diariusz sejmu walnego warszawskiego 1701–1702, Wyd. P. Smolarek, W. 1962; Sarnecki K., Pamiętniki z czasów Jana Sobieskiego, Wyd. J. Woliński, Wr. 1959; Teka Podoskiego, I 52, 96–7 (Diariusz sejmu 1703 r.); Vol. leg., V 409 fol. 840, s. 411 fol. 845, s. 432 fol. 902; Załuski A. Ch., Epistolae historico-familiares, Brunsbergae–Vratislaviae 1709–11 I 1011, II 75–6, III 189; Zawisza K., Pamiętniki, Wyd. J. Bartoszewicz, W. 1862 s. 185, 188; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, dział V. teka 170 nr 7871; Zakł. Dok. IH PAN w Kr.: Kartoteka Komitetu Źródeł do Dziejów Życia Umysłowego Polski.
Tadeusz Wasilewski