Borch Jan Jędrzej Józef († 1780), kanclerz w. kor., ur. w r. 1715 (?) jako syn Jerzego, pułkownika wojsk litewskich, sędziego ziemskiego inflanckiego (1683–1722) i Ludwiki von Flok córki Michała pułkownika w. lit. Pochodził ze spolszczonej rodziny inflanckiej, dawniej westfalskiej, jeszcze przedtem podobno włoskiej, Niesieckiemu jeszcze nieznanej, która wydała między innymi generała artylerji litewskiej Fabjana, stryja naszego kanclerza. Ambitny, wykształcony, wygadany, sczasem biegły prawnik, już w r. 1735 rozpoczął karjerę poselską i kontynuował ją na sejmach r. 1746 1758, 1760, 1761, 1762 oraz konwokacyjnym i koronacyjnym 1764. W swem województwie po ośmioletnich kłótniach z Platerami zdobył podkomorstwo 20 XI 1744 dzięki poparciu kanclerza A. St. Załuskiego, poczem wojował dalej na sejmikach o pierwszeństwo podkomorzego przed starostą dyneburskim. Póki Czartoryscy trzymali z dworem, B. służył obu tym obozom; po nadaniu królewiczowi Karolowi Kurlandji (1758) zbliżył się do tego księcia; zresztą i faworyta dworskiego Mniszcha zdawna tytułował swym protektorem i dobrodziejem. Funkcja poselska na sejmach, które nieraz rozbijali sami stronnicy dworu, nie dawała B-wi pola do popisu, myślał zato, że dużo wskóra swą wymową, posłując do Moskwy w początkach r. 1763 ze zleceniami od króla i senatu, by przekonać Katarzynę, jak niesłusznie ruguje ona Karola z Mitawy. Doznał jednak od Rosjan dużo wstrętów i wrócił z niczem (odwołany 5 IV). Zatargi z Platerami oraz brutalność Karola Radziwiłła odstręczały B-a od dworu; on jednak, wziąwszy »sobie za punkt cnoty i sławy, być przywiązanym mimo wszystkie przeciwności do domu saskiego« (Matuszewicz), protestował z całym obozem hetmańskim przeciw konwokacji Czartoryskich (maj 1764) i dopiero po wyborze Stanisława za namową oportunisty Matuszewicza, dla uniknięcia szykan zwycięskiej partji, »submitował się« kanclerzowi Czartoryskiemu. Jeszcze na sejmie koronacyjnym bronił praw Wettinów, co mu jednak nie przeszkodziło w awansie na województwo inflanckie 9 VIII 1775 (czy też według Złotej księgi Żychlińskiego 9 VII).
Przy boku Stanisława Augusta chciał też okazać swą użyteczność: wszedł do zarządu Kompanji manufaktur wełnianych, wglądał w sprawy mennicze, a 5 X 1765 nagle zainicjował w senacie uchwałę o tajności posiedzeń i porządnem protokułowaniu obrad. Tak dzięki B-owi senatus consilium stało się znów z uroczystości demonstracyjnej organem ciągłej przybocznej rady. Za dni radomskich nie wrócił już do partji saskiej, ale też po porwaniu senatorów i rezygnacji Andrzeja Zamoyskiego nie wzgardził podkanclerstwem (19 X) przy kanclerzu ks. Andrzeju Młodziejowskim. W Delegacji przy układaniu praw kardynalnych i traktatu z Rosją ujmował się za dysydentami. Wobec konfederacji barskiej znalazł się znów w drażliwem położeniu. Należał jako pieczętarz do tzw. konferencji króla z ministrami, którą kierowali pokłóceni z Rosją a szukający zgody z narodem Czartoryscy. Żona B-a, Ludwika z Zyberków, starościanka bolnicka, która mu wniosła znaczny majątek, cieszyła się sympatją M. J. Paca, późniejszego marszałka Generalności Barzan; szwagier Zyberk stanie nawet na czele konfederatów inflanckich (1771). B. jako posiadacz starostw: brodajskiego, warkowskiego, wilczańskiego (1746), ludeckiego (1761), lucyńskiego, miałby dużo do stracenia, gdyby się zbytnio angażował po stronie powstania. Więc solidarnie z Czartoryskimi, Stanisławem Lubomirskim i Andrzejem Zamoyskim stosował wobec Rosji w l. 1768–72 taktykę biernego oporu, obliczoną na wyczerpanie sił caratu i przyjacielską interwencję państw dalszego Zachodu. Śmiało remonstrował w imieniu całego ministerjum przeciw sekwestracji dóbr Pułaskich, a kiedy ambasador Wołkoński groził mu aresztem (po Radzie senatu 6 X 1769), on replikował głośno: »zginąć od miecza konfederacji byłoby hańbą, od miecza ambasadorskiego – zaszczytem«. Doznał też razem z kolegami jesienią 1770 r. sekwestru dóbr. Stanisław August chciał mu pomóc zasiłkiem, ale podkanclerzy odesłał złoto, jak tylko zmiarkował, że, biorąc je, popada w zależność od króla, oglądającego się na Rosję. Przyjął tylko w styczniu 1771 r. starostwo człuchowskie; w maju staraniem króla sekwestr został zdjęty; wdzięczny za to B. po zamachu Strawińskiego (3 XI 1771) razem ze St. Konarskim pisał jakąś apologję postępowania Poniatowskiego. Przez pierwszy rozbiór stracił B. Człuchów, a z tytułu starostw inflanckich stał się polsko-rosyjskim »sujet mixte«. Może ta okoliczność, a może ambicje reformatorskie sprawiły, że kiedy Delegacja traktatowa podczas sejmu 1773 r. przystępowała do zmiany ustroju, B. wziął udział w poufnych naradach Sułkowskich i Ponińskiego nad projektem Rady Nieustającej, przyczem, jak zawsze, ogłuszał wszystkich swoją wymową. Pozatem w Delegacji ostro ścierał się z posłami państw rozbiorczych. Za te i inne prace, a we własnem przekonaniu za przebyte strapienia, uzyskał od sejmu rozbiorowego nagrodę w kwocie 335.000 zł, tudzież przyrzeczenie dalszych 20.000 dukatów, płatnych ratami. Dążył uporczywie do kanclerstwa, a gdy obawiał się, że ktoś mu sprzątnie wielką pieczęć, wystosował 1 IX 1775 do Rady Nieustającej memorjał w obronie zasady kolejności awansów. Przed samym sejmem Mokronowskiego 23 VIII 1776 razem z ministrami: Ksawer. Branickim, M. Ogińskim, Joach. Chreptowiczem, Sewer. Rzewuskim i Rochem Kossowskim energicznie ostrzegał króla przed nadużywaniem formy konfederacji jako nienawistnej i gwałtownej. Musiał jednak do konfederacji Mokronowskiego przystąpić. Obywatel gospodarny i zamożny, służył skarbowi pożyczką; jako pieczętarz (od 1 IV 1780 kanclerz) nie odznaczył się już inicjatywą ustawodawczą, w pracy kodyfikacyjnej Andrzeja Zamoyskiego ani w Komisji Edukacji Narodowej nie brał udziału, najwięcej uwagi poświęcając w sądzie relacyjnym sprawom kurlandzkim, przyczem nieraz zadzierał ostro z władzami rosyjskiemi. Umarł z apopleksji w Warszawie 3 X 1780, zostawiając pamięć światłego i prawego obywatela o dużej odwadze cywilnej i niezawisłych przekonaniach. W ostatnich latach życia miał starcia z podskarbim Ant. Tyzenhauzem, który gwałtem narzucał swą opiekę młodym Kossakowskim, siostrzeńcom podkanclerzyny; owa pani Ludwika, niewiasta bardzo energiczna i przedsiębiorcza (dość powiedzieć, że umiała używać oficerów rosyjskich na Tyzenhauza, biegać po protekcję do Petersburga, czuwać nad obroną praw do Człuchowa w Gdańsku, podobać się królowi, Pacowi i obcym dyplomatom), przeżyła męża o lat osiem, a dała mu, prócz dziesięciorga dzieci zmarłych przedwcześnie, synów: Michała, wojewodę bełskiego, i Józefa Henryka, oraz córkę Izabelę za Konstantym Kazimierzem Platerem.
Bartoszewicz J., art. w W. Enc. Org. na podstawie nieznanych źródeł; Boniecki, Poczet rodów; Konopczyński W., Polska w dobie wojny siedmiol., 2 t., W. 1909, 1911; tenże, Geneza i ustanów. Rady Nieust., Kr. 1917; tenże, Stanisław Konarski, W. 1926; tenże, Konfederacja Barska, W. 1936; Materjały do R. Nieust., wydał tenże; Diarjusze sejmowe: 1746 (wyd. Konopczyński, W. 1912), 1758 (w druku), 1760 (Przegl. Archeol. 1884), 1761, 1762, 1764, 1766, d. s. 1776, 1778 d. s.; Protokół Delegacji Trakt. 1773–5, 7 tomów; Pamiętniki: Stan. Augusta, Pet. 1914; Lubomirskiego St., Lw. 1925; Sapieżyny T., Lw. 1914; Matuszewicza M., W. 1876, Kossakowskiego J., W. 1891; Sołowjew, Ist. Rossii XXV, XXIX; Sbornik Imp. Rus. Ist. Obszcz., t. 87, 97. Notaty z Arch. Państw. w Moskwie, Dreźnie i Kopenhadze; rkp. B. Czart. 653, 788, 3843–4, 3851.
Władysław Konopczyński