Radziwiłł Jan Jerzy h. Trąby (1588–1625), kasztelan trocki, ordynat nieświeski, ur. 8 I w Czarnawczycach koło Brześcia Lit., był najstarszym synem Mikołaja Krzysztofa zwanego «Sierotką» i Elżbiety Eufemii z Wiśniowieckich, bratem Albrychta Władysława (zob.), Zygmunta Karola (zob.) i Aleksandra Ludwika (zob.).
Początkowe wykształcenie R. zdobywał pod kierunkiem jezuitów w rodzinnym Nieświeżu. W r. 1599 wysłał go ojciec, wraz z młodszymi braćmi Albrychtem Władysławem i Krzysztofem Mikołajem, na naukę do kolegium jezuickiego w Braniewie. Po drodze zwiedzili Gdańsk. Latem 1601 wraz z braćmi został odwołany na Litwę, ponieważ «Sierotka» zamierzał wysłać synów w podróż zagraniczną. Rozpoczęła się ona dopiero w r. 1604. W towarzystwie obu wspomnianych braci i kilkuosobowego orszaku, na czele którego stali guwernerzy Łukasz Felicjan Mosalski oraz jezuita Melchior Dycjusz (Dicius), wyruszył R. w końcu stycznia t. r. z Warszawy i trasą przez Poznań, Wrocław, Pragę, Ratyzbonę dotarł do Augsburga w Bawarii. W marcu 1604 rozpoczął naukę w tamtejszym kolegium jezuickim. Główną jednak rolę w edukacji R-a odgrywały lekcje z prywatnymi nauczycielami. Program jego studiów obejmował dodatkowo wykłady z prawa rzymskiego oraz matematyki, naukę języka niemieckiego, grę na lutni i szermierkę. Naukę przerywały krótkie wycieczki po okolicach Augsburga. W czerwcu 1604 wraz z braćmi zwiedzał R. Monachium, gdzie podejmował ich na zamku książę bawarski Maksymilian I, a następnie odwiedził także Ingolsztadt i tamtejszy uniwersytet prowadzony przez jezuitów. Ponad dwuletni pobyt R-a w Augsburgu zakończył się ok. połowy 1606 r., po czym udał się on, wraz z bratem Albrychtem Władysławem, do Włoch. Lato t. r. spędzili w Mediolanie, zwiedzając miasto i okoliczne tereny Lombardii. W następnych miesiącach poznali Genuę, Kremonę, Mantuę, Bolonię, Neapol, Rzym, Loreto i Wenecję. W czasie pobytu w Rzymie na przełomie kwietnia i maja 1607 zostali przyjęci przez papieża Pawła V. Dalsze wojaże zagraniczne przerwała w maju śmierć młodszego brata Krzysztofa Mikołaja, w czasie studiów na uniwersytecie w Bolonii. Na Litwę R. wrócił w lipcu 1607.
W początkach 1608 r. ojciec wysłał R-a na dwór królewski. Wyjazd do Krakowa wiązał się także ze staraniami «Sierotki» o wyjednanie u Zygmunta III przebaczenia dla birżańskiego krewnego, podczaszego lit. Janusza Radziwiłła, za udział w rokoszu sandomierskim. Następnie w maju t. r. R. przebywał w Ostrogu reprezentując ojca na pogrzebie woj. kijowskiego Konstantego Ostrogskiego. Wkrótce potem rozpoczął on starania o rękę wnuczki zmarłego, Eleonory, młodej i zamożnej wdowy po woj. podolskim Hieronimie Jazłowieckim (zob.). Sprawa ewentualnego małżeństwa napotkała jednak poważne opory ze strony ojca wybranki, kaszt. krakowskiego Janusza Ostrogskiego (zob.). Żądał on mianowicie, by «Sierotka» ustąpił synowi woj. wileńskie oraz aby przekazał mu część dóbr dziedzicznych. Trudności z czasem przezwyciężono i dn. 11 VI 1609 obaj ojcowie zawarli układ, który określał warunki małżeństwa. W związku z tym «Sierotka» dokonał w sierpniu 1609 prawnego przekazania synowi wyznaczonej już wcześniej części dziedzictwa, na którą składały się dobra Nieśwież, Mir, Świerżno, Mikołajewszczyzna i Mohylna leżące w woj. nowogródzkim, zatrzegając jednakże dla siebie dożywocie na Nieświeżu.
Ślub R-a z Eleonorą odbył się w połowie października 1609 w Jazłowcu na Podolu. Tam też najczęściej przebywał on w następnych latach nie angażując się – poza poselstwem na sejm w r. 1611 – w działalność publiczną. Jego uwagę absorbowały głównie sprawy majątkowe żony, związane z dożywotnim posiadaniem Jazłowca po jej pierwszym mężu. Problemy sporne regulowała umowa zawarta 31 VIII 1611 z Kaszowskimi, Czuryłami, Bełżeckimi i Wolskimi, jako spadkobiercami H. Jazłowieckiego. Posiadanie Jazłowca uwikłało R-a w jeszcze jeden uciążliwy konflikt, mianowicie z Zofią z Zamiechowa, znaną z pieniactwa wdową po kaszt. kamienieckim Janie Golskim. Roszcząc w imieniu żony pretensje do sumy 90 tys. grzywien za spustoszenie dóbr Koryszczowa, Kapuścianej, Śnietkowic i Połowiec przez chorągwie woj. ruskiego Stanisława Golskiego, po którym Zofia z Zamiechowa jako po szwagrze odziedziczyła majątek, R. wygrał proces i uzyskał prawo intromisji do będącego w jej posiadaniu Buczacza w ziemi halickiej. Przy pomocy star. halickiego Stanisława Włodka R. zorganizował w początku 1614 r. zajazd na Buczacz pod pretekstem przymusowej egzekucji wyroku i po krótkim oporze załogi zajął tamtejszy zamek. Zofia Golska tymczasem wyszła powtórnie za mąż za woj. podolskiego Stanisława Lanckorońskiego i wytoczyła R-owi proces przed Trybunałem Kor. z powodu napadu na Buczacz, a swoje straty z tego tytułu oceniła na 600 000 grzywien. Lanckoroński wykorzystując wpływy wśród deputatów trybunalskich uzyskał wyrok skazujący R-a na karę infamii oraz na wieczystą banicję. Spór o Buczacz został rozstrzygnięty polubownie w r. 1615 na drodze ugody osiągniętej za pośrednictwem woj. kijowskiego Stanisława Żółkiewskiego i woj. ruskiego Jana Daniłowicza. Pośredniczący wojewodowie przejęli od R-a 11 II t. r. sporne dobra w sekwestr, a po skasowaniu obustronnych protestacji i procesów przez obradujący wówczas sejm mieli je przekazać Lanckorońskim.
Dzięki wpływom i pozycji ojca, R. otrzymał dn. 10 IV 1613 przywilej na kaszt. trocką. Jako kaszt. trocki występował już nieco wcześniej podczas sejmu zwycz. 1613 r., na którym wyznaczono go na komisarza do rokowań ze skonfederowanym wojskiem «moskiewskim» w sprawie zapłaty żołdu. Sejm nadzwycz. 1613 r. ponownie wyznaczył R-a na komisarza, tym razem do wypłacenia żołdu konfederatom we Lwowie; komisja rozpoczęła się 23 II 1614. W r. 1616 był R. marszałkiem Trybunału Lit. W t. r., po śmierci ojca i podziale majątku przeprowadzonym z braćmi 6 III, R. objął w posiadanie ordynację nieświeską wraz z kamienicą zwaną Gasztołdowską w Wilnie. Odtąd przebywał głównie na Litwie. W dn. 21–24 VIII 1617 podejmował w Nieświeżu bardzo uroczyście i z przepychem królewicza Władysława Zygmunta udającego się na wyprawę do Moskwy po tron carski. Na pożegnanie podarował mu parę dział ze swej zbrojowni.
W działalności politycznej R. zajmował stanowisko umiarkowanie regalistyczne. Jesienią 1618 w odpowiedzi na list Zygmunta III, zmierzającego do przedterminowego zwołania sejmu w r. 1619 pisał wprawdzie «Życzyłbym pewnie tego, aby rady sejmowe, ba i wszystkie insze, suo modo, ordine, et tempore szły i odprawowały się zawżdy, a prawo pospolite żeby w żadnej sprawie chyby nie odnosiło, bo każde ustąpienie i najmniejsze od prawa potocznego zwykło więc ku końcowi wiele szkody przynosić», lecz jednocześnie w całej rozciągłości zgadzał się z przedstawionymi przez króla propozycjami. Z tego względu był często senatorem-rezydentem przy królu. Na wniosek królewski tą funkcją obarczały go sejmy w l. 1613 zwycz., 1616, 1618, 1619, a na sejmach w l. 1620, 1623 i 1625 wyznaczano w jego zastępstwie innych senatorów, ponieważ przebywał wtedy poza granicami Rzpltej. R. uczestniczył także w obradach sejmiku nowogródzkiego przed sejmami 1618 i 1619 r. W czerwcu 1619 wzywano go pilnie na dwór dla dopełnienia obowiązku rezydencji przy boku królewskim. Do Warszawy jednak nie pojechał wymawiając się złym stanem zdrowia. W końcu t. r. z uwagi na chorobę postanowił opuścić Rzpltą. Był już wówczas od prawie dwóch lat wdowcem.
Blisko sześcioletnia podróż zagraniczna była ostatnim rozdziałem w życiu R-a. Poza względami zdrowotnymi peregrynacja ta wynikała zapewne z chęci uzupełnienia studiów oraz zaspokojenia wymogów wielkopańskiego stylu życia. R. opuścił w połowie grudnia 1619 Nieśwież i pierwsze kroki skierował do miejsc znanych z poprzedniego pobytu w Niemczech; w końcu stycznia 1620 był bowiem w Augsburgu. W grudniu t. r. pisał z Brukseli do hetmana polnego lit. Krzysztofa Radziwiłła o przebiegu wojny w Rzeszy Niemieckiej. Następnie odwiedził Anglię i przez Francję podążył do Hiszpanii. Na wieść o zagrożeniu Rzpltej przez Turków zawrócił z drogi hiszpańskiej, by w lipcu 1621 znaleźć się w Antwerpii z zamiarem powrotu do ojczyzny. Do spełnienia tych zamierzeń nie doszło, bowiem już w końcu t. r. wpisał się do metryki nacji polskiej na uniwersytecie w Padwie. Prawdopodobnie podjął tam regularne studia, gdyż w środowisku Polaków przebywających w celach naukowych w Padwie występował jeszcze w lutym i marcu 1623. Pobyt R-a we Włoszech przedłużył się zapewne na następne lata. W lutym 1625 był we Florencji w orszaku Władysława Zygmunta Wazy odbywającego podróż po krajach Europy Zachodniej. Towarzyszył on królewiczowi przez cały czas trwania jego wizyty na dworze Medyceuszy, m. in. 3 II t. r. wraz z nim oglądał premierę opery F. Caccini do libretta F. Saracinelli pt. „La liberazione di Ruggiero dall’isole d’Alcina”, którą na cześć dostojnego gościa wystawiła arcyksiężna regentka Maria Magdalena w pałacu Villa Poggio Imperiale pod Florencją. Następnie 6 II t. r. wraz z królewiczem uczestniczył incognito w zabawach odbywających się na ulicach Florencji. Po wyjeździe Władysława Zygmunta z Italii R. pozostał tam nadal. Jeszcze 10 X t. r. w drodze powrotnej do kraju wpisał się do metryki studenckiej uniwersytetu w Bolonii.
Po powrocie na Litwę R. natychmiast przystąpił do finalizowania ponownego małżeństwa. Datę ślubu z Katarzyną Wojnianką, pasierbicą star. żmudzkiego Hieronima Wołowicza, ustalono na 6 I 1626. Przebywając w tej sprawie u Wołowicza w Kobryniu R. zmarł po krótkiej chorobie 18 XII 1625. Pochowany został 10 II 1626 w rodzinnym grobowcu w kościele jezuickim w Nieświeżu.
W małżeństwie z Eleonorą z Ostrogskich (zm. 6 I 1618) R. był bezdzietny. Odziedziczoną po żonie część dóbr jazłowieckich R. jeszcze za życia oddał Mikołajowi Wolskiemu, marszałkowi w. kor., który był opiekunem bratanka Adama, spadkobiercy trzeciej części Jazłowca. Ordynację nieświeską oraz pozostałe majątki dziedziczne przejęli po nim młodsi bracia.
Portret R-a w wieku chłopięcym w otoczeniu dwóch braci z okresu studiów w Augsburgu w Gabinecie Rycin B. Uniw. Warsz. oraz w starodruku: Rader M., Viridarium Sanctorum, Augustae Vindelicorum 1604; Sztych Hirsza Leybowicza w zbiorach ikonograficznych B. Narod. (reprod. Wobe M. F., Icones Familiae ducalis Radivilianae …, Nesvisii [1758] nr 94); – Estreicher; Finkel, Bibliogr.; Kojałowicz, Compendium; Kotłubaj E., Galeria Nieświeżska portretów Radziwiłłowskich…,Wil. 1857 s. 323 (drzeworyt Michała Starkmana); Dworzaczek; Żychliński; Pergamentų katalogas, sost. R. Jasas, Vil. 1980; Spis rycin w zbiorze Emeryka hrabiego Hutten-Czapskiego w Krakowie, Kr. 1901; Sulerzycka T., Inwentarze galerii obrazów Radziwiłłów z XVII w., „Biul. Hist. Sztuki” R. 23: 1961 nr 3 s. 267–84; Wolff, Kniaziowie lit.-rus., s. 358; tenże, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Bersohn M., Studenci Polacy na Uniwersytecie Bolońskim w XVI i XVII wieku, Kr. 1894 II 42; Byliński J., Dwa sejmy z roku 1613, Wr. 1984; Eichhorn K. F., Stosunek książęcego domu Radziwiłłów do domów książęcych w Niemczech, W. 1843 s. 106; Łoziński W., Prawem i lewem. Obyczaje na Czerwonej Rusi w pierwszej połowie XVII wieku, Kr. 1957 I 81, II 54, 56; Mączak A., Życie codzienne w podróżach po Europie w XVI i XVII wieku, W. 1980; Sajkowski A., Od Sierotki do Rybeńki. W kręgu radziwiłłowskiego mecenatu, P. 1965; tenże, Włoskie przygody Polaków. Wiek XVI–XVIII, W. 1973; Wisner H., Rozróżnieni w wierze. Szkice z dziejów Rzeczypospolitej schyłku XVI i połowy XVII wieku, W. 1982; Załęski, Jezuici, IV; – Archiwum domu Radziwiłłów, „Script. Rer. Pol.”, Kr. 1885 VIII; Arch. nacji pol. w uniw. padewskim, I; Dogiel M., Codex diplomaticus Regni Poloniae, Wil. 1764 IV 452; Kojałowicz W. W., Fasti Radiviliani, Vilnae 1653 s. 75–6, 77, 99; Olszewski J., Kazanie na pogrzebie … Paniej Anny Sapieżanki Albrichtowej Radziwiłłowej, Wil. [b. r. – 1627]; Opis dokumentov Vilenskogo Central’nogo Archiva drevnich aktovych knig, Vil. 1912 IX; Pamiętniki Samuela i Bogusława Kazimierza Maskiewiczów, Wr. 1961; Podróż królewicza Władysława Wazy do krajów Europy Zachodniej w latach 1624–1625 w świetle ówczesnych relacji, Wyd. A. Przyboś, Kr. 1977; Propemptica Perillustribus… Nicolai Christophori Radzivil… … filiis …, cum Brunsberga post dietericum studiorum spacium confectum, in patriam regrederentur, Brunsbergae 1601; Sajkowski A., Staropolska miłość. Z dawnych listów i pamiętników, P. 1981; Sądowy process, czyli sposób prawowania się w Trybunale i wszystkich subseliach W. X. L., Supraśl 1786; Trypućko J., Polonica vetera Upsaliensia, Uppsala 1958 nr 518; Vol. leg., III 81, 82, 118, 133, 159, 170, 186, 220, 236; Widziewicz M., Kazanie na pogrzebie … Pana Mikołaja Chrisztofa Radziwiła, Kr. 1616; Z dokumentów księcia Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła zwanego Sierotką, W. 1936; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. I (Dok. perg.) nr 8106, Dz. II ks. 40 k. 45, Dz. IV koperta 2, 3, 29, 172a, 173, 174, 330, 512, 514, 648, Dz. V nr 3 036, 10 062, 18 897, Dz. XI nr 87, 88, 89, 90, 91, Arch. Zamoyskich nr 2901 k. 169–179; B. Czart.: rkp. 1352 k. 265 (Herbarz litewski W. Kojałowicza z r. 1658); B. PAN w Kr.: rkp. 5930 (bez pag.); B. Raczyńskich: rkp. 77, 79.
Henryk Lulewicz