Jonston Jan (1603–1675), lekarz, przyrodnik, polihistor. Był potomkiem szkockiego rodu Johnston of Cragaburn (Craigiburn). Ojciec jego Szymon wyemigrował pod koniec XVI w. wraz z dwoma braćmi, osiadł w Szamotułach i poślubił w r. 1601 Annę Becker. Tutaj też przyszedł na świat J. 3 IX. Po ojcu był kalwinem. W r. 1611 oddano go na naukę do szkoły braci czeskich w Ostrorogu. Po 3-letnim tam pobycie przeniósł się na studia do Schönaichianum w Bytomiu. W r. 1617 stracił matkę, a w rok później ojca. W r. 1619 został przyjęty do gimnazjum w Toruniu; wpisał się tu do matrykuły dn. 10 IV jako «Samotuliensis Polonus Scotus domo». Już w latach młodzieńczych odznaczał się niezwykłą pracowitością, pracował do trzeciej i czwartej godziny w nocy. Dn. 29 I 1623 r. immatrykulował się w Saint Andrews w Szkocji, gdzie studiował filozofię, teologię i hebrajszczyznę. Arcybiskup Spotswood przyjął go w poczet dwunastu alumnów królewskich. J. studiował w St. Mary’s College, w r. 1625 powrócił do Polski i został wychowawcą młodych Korczbok-Zawadzkich w Lesznie, gdzie pozostał do r. 1628. Tutaj napisał Enchiridion historiae naturalis, które wyszło później pod tytułem Thaumatographia naturalis. W r. 1628 brał udział jako «kandydat medycyny» w naradzie lekarskiej nad wizjonerką Krystyną Poniatowską, sławioną przez Komeniusza, z którym się zaprzyjaźnił. W czerwcu 1628 r. udał się w dłuższą podróż: przez Frankfurt n. Odrą do Lipska, Wittenbergii, po czym dotarł do Holandii, gdzie po krótkim pobycie w Groningen zapisał się 5 X 1629 r. we Franeker jako «Polonus, medicinae studiosus», a 13 II 1630 r. w Lejdzie z takim samym zapisem. W grudniu był jeszcze w Holandii, w maju 1631 r. był już w Londynie, po czym udał się do Cambridge, gdzie przekazał do druku traktat filozoficzny De constantia naturae i historyczny De quatuor monarchiis. Nie przyjął ofiarowanej mu katedry filozofii w Deventer, lecz został wychowawcą młodego Bogusława Leszczyńskiego i Władysława Dorohostajskiego, z którymi udał się w ponowną podróż za granicę: z Polski przez Niemcy dotarł do Holandii. We Franeker wpisał się tym razem jako «Scoto-Polonus, medicinae, philosophiae et artium collentissimus». W 5 miesięcy później, 30 VIII 1632 r. wpisał się w matrykuły uniwersytetu w Lejdzie, gdzie spędził dwa lata. Tutaj wydał w r. 1633 Sceleton historiae universalis civilis et ecclesiasticae. Dzieło to doczekało się mnóstwa wydań, używane było przez 60 lat w gimnazjum w Lesznie. Na podstawie rozprawy De febribus J. uzyskał w Lejdzie 15 IV 1634 r. doktorat medycyny. Nie wiadomo, kiedy zdobył doktorat filozofii. Na życzenie Rafała Leszczyńskiego młodzi podróżnicy, wśród których był i Władysław Korczbok-Zawadzki, udali się do Dordrecht i do Harderwijk celem zwiedzenia urządzeń menniczych i probierczych. Wszędzie J. robił znajomości ze znakomitymi osobistościami. W maju 1634 r. zawitał po raz trzeci do Anglii, gdzie w Cambridge przyjęty został w poczet doktorów medycyny. Wpisał się tu jako «Jonston John from Szamotuły» (w polskiej pisowni). Przez Flandrię i Brabancję dotarł do Paryża, po czym zwiedzał wybitniejsze miasta Francji i Włoch.

Dn. 15 XI 1636 r. powrócił J. do Leszna, gdzie został archiatrą Leszczyńskich i fizykiem miejskim, ponadto trudnił się praktyką lekarską. Do obowiązków jego należał dozór nad lekami. W r. 1642 wydał Ad Theriacae Andromachi… Schediasma. Utrzymywał żywą korespondencję z uczonymi całej Europy. Dn. 19 V 1637 r. ożenił się z Krystyną, córką aptekarza wschowskiego Hortensiusa, która po 5 miesiącach zmarła, po czym J. ożenił się powtórnie z Anną Rozyną, córką lekarza Mateusza Vechnera. Z czworga dzieci przeżyła tylko Anna Regina, późniejsza żona patrycjusza wrocławskiego Samuela von Schafa. J. czynny był jako pedagog w gimnazjum w Lesznie, później osiągnął godność członka Collegium Scholarcharum, które roztaczało dozór nad nauczaniem. Nie przyjął ofiarowanej mu w r. 1642 katedry medycyny we Frankfurcie n. Odrą. Napisał podręcznik medycyny, który cieszył się wiele lat powodzeniem. Była to wydana w r. 1644 Idea universae medicinae practicae. Istniało dużo wydań tego dzieła (m. in. też bezprawnych). Niektóre wydania wychodziły z obszernymi komentarzami, np. Jana Michaelisa. Wyrazem wszechstronności J-a był przekład łaciński Brerewooda „Scrutinium religionum”, dokonany w r. 1650, wydany powtórnie w r. 1659 wraz ze „Scrutinium linguarum” tegoż autora. J. był niezwykle płodnym kompilatorem. Charakter kompilacji ma jego Historia naturalis, obejmująca dwa tomy in folio, która wychodziła częściami w l. 1650–3. Przedmowa pisana jest w Lesznie w r. 1649. Dzieło to znajdowało wydawców jeszcze w XVIII w., i było tłumaczone na języki: holenderski i francuski.

Poza pracą naukową w różnych dziedzinach, J. oddawał się również sprawom publicznym. Na synodzie braci czeskich w r. 1645 wybrano J-a przedstawicielem stanu świeckiego na Colloquium charitativum w Toruniu. O tym, jak żywo zajmowały go sprawy kościołów reformowanych, świadczy obfita jego korespondencja z teologiem szwajcarskim J. H. Hottingerem. Z dokumentów polskiej gminy braci czeskich w Lesznie (istniała i gmina niemiecka) wynika, że J. brał czynny udział w życiu Jednoty, współpracując z J. Bythnerem, dla którego był autorytetem. Bythner do zbioru dokumentów Jednoty włączył wyjątki z polskich listów J-a do niego. Jego nazwisko występuje wielokrotnie w gronie Polaków ex equestri ordine, wybranych na delegatów na Colloquium «z Braci Augustiańskiej». J. znał 12 języków, wśród nich władał świetnie jęz. polskim. W r. 1653 bawił z dworem Leszczyńskiego na sejmie nadzwyczajnym w Brześciu Litewskim. W r. 1654 przez dziesięć tygodni przebywał w Warszawie w czasie obradowania sejmu. Załatwiał sprawy współwyznawców. Stwierdził zresztą, że liczba patronów Kościoła reformowanego w Polsce z dnia na dzień się zmniejsza. W Warszawie odwiedził współwyznawcę Szkota, Wilhelma Davidsona, lekarza królewskiego, któremu wśród innych przyjaciół dedykował w r. 1660 wydane przez siebie z komentarzami „Praenotiones Coacae” Hipokratesa.

Patriotyzm polski J-a przychodzi do głosu w liście do Hottingera z r. 1654, w którym pisze: «… grozi nam sroga wojna z Moskalem… Cała nadzieja dla naszych w zastępach Tatarów krymskich, którzy… czyniliby najazdy przeciwko Moskwie». Poczucie narodowe J-a najlepiej oddaje jego własne określenie «Scoto-Polonus». W okresie powstania przeciw Szwedom, kiedy w kwietniu 1656 r. wierne królowi wojska polskie podeszły pod Leszno, a mieszkańcy tego miasta, stanowiącego ośrodek życia dysydentów, stawili zbrojny opór, los rzucił J-a na Śląsk. Przy ratowaniu mienia oddał mu usługi starosta wschowski Andrzej Osowski, któremu w r. 1661 dedykował swoją Idea Hygieines ze słowami wdzięczności. J. uznawał prawa Jana Kazimierza do korony szwedzkiej, skoro Wilhelma Davidsona nazywał «Poloniae et Sueciae Majestatum archiater», i to w r. 1660, gdy już nie był mieszkańcem Polski. Wojnę szwedzką nazywał niesprawiedliwą i stawiał Szwedów na równi z rebeliantami i innymi wrogami. Choć różnowierca, nie połączył się ze Szwedami.

Jeszcze w r. 1652 nabył w księstwie legnickim posiadłość Ziebendorf, którą zwykł był nazywać Cibeniacum. Tam osiadł, ale marzył o powrocie do Polski, jak pisał w r. 1666: «Ego me isti negotio immiscere nolui, magis de Polonicis Ecclesiis sollicitus; nec diutius in Silesia substituturus quam impacata Polonia fuerit». W r. 1658 wyszła jego praca treści teologicznej De communione veteris ecclesiae, a w r. 1660 pierwsza część dzieła encyklopedycznego Polyhistor, zawierającego dzieje powszechne od początku świata aż do Karola Wielkiego, wraz z wiadomościami o zdarzeniach we wszelkich możliwych dziedzinach. W t. r. ukazała się rozprawa De festis Hebraeorum et Graecorum, a w następnym dziełku treści botaniczno-lekarskiej Notitia regni vegetabilis oraz Idea Hygieines. W r. 1662 wyszła Dendrographia. J. odmówił przyjęcia ofiarowanej mu katedry w Heidelbergu, a w r. 1663 katedry w Lipsku. Mimo słabnących sił dużo podróżował w celach zdrowotnych i publicznych. W r. 1666 wyszła jego zwięzła encyklopedia wszech nauk pt. Polymathia philologica, a w rok później Polyhistor continuatus. Wszystko, co w ciągu życia napisał z zakresu medycyny, zebrał w dziele Syntagma universae medicinae practicae, wydanym w r. 1673. Jako autor dzieł lekarskich nie był oryginalnym, nie eksperymentował, był eklektycznym kompilatorem. Z jego dzieł uczyło się w Europie kilka pokoleń. Zmarł 8 VI 1675 r. Zwłoki przeniesiono później do Leszna, pogrzeb odbył się tam 29 IX t. r. Mowę pogrzebową wygłosił Eliasz Thomae, pierwszy biograf J-a, wydano też drukiem kilka pieśni żałobnych. Niektóre dzieła J-a po jego śmierci zaginęły, przeważnie w rękopisie. Olbrzymi komentarz Teofila Boneta do Syntagma wychodził kilkakrotnie w l. 1690–4.

Estreicher; Giedroyć, Źródła do dziejów medycyny; Kośmiński, Słownik lekarzów; – Arnold J. K., „Roczn. Tow. Warsz. Przyj. Nauk” 1811 VII 132 nn.; Bickerich W., Ein ärztliches Gutachten über Christina Poniatowska, „Zeitschr. d. Hist. Gesellschaft f. d. Prov. Posen” 1910 XXV 177 nn.; Bilikiewicz T., J. J. żywot i działalność lekarska, W. 1931 (piśmiennictwo i dostępne wówczas źródła, 3 portrety J-a); tenże, J. J. und seine Tätigkeit als Arzt, „Sudhoffs Archiv f. Geschichte d. Medizin” 1930 XXIII/4 s. 357 nn.; Brzęk G., Historia zoologii w Polsce do r. 1918, L. 1947 I 18 nn.; Gąsiorowski, Zbiór wiad. do hist. sztuki lek.; Hryniewiecki B., J. J. – pierwszy polski dendrolog, „Roczn. Dendrol.” 1956 XI s. 1–20; tenże, Précis de l’histoire de la botanique en Pologne, Kr. 1933 s. 9–10; tenże, Zarys dziejów botaniki, W. 1949 s. 48 n.; Johnston-Rathen M., Geschichte der Familie von Johnston und Kroegeborn, Glatz 1891; Kwacsala J., Des Comenius Aufenthalt in Lissa, „Zeitschr. d. Hist. Gesellschaft f. d. Prov. Posen” 1893 VIII s. 1–32; tenże, J. A. Comenius, Berlin 1892 I; Loewe V., Dr. Johann Jonston ein Polyhistor des 17. Jahrhunderts, „Zeitschr. d. Hist. Gesellschaft f. d. Prov. Posen” 1908 XXIII s. 149 n.; Łukaszewicz J., O kościołach braci czeskich w dawnej Wielkiej Polsce, P. 1835; Myślicki I., Jonston et De Spinoza, „Chronicon Spinozanum” (Haga) 1921 I; tenże, Jonston i De Spinoza, W. 1922 (zestawienie starszego piśmiennictwa o J-ie); Rembowska H., Jan z Szamotuł Jonston przyrodnik XVII-go wieku, „Kosmos” 1925 s. 301 nn.; Schwann J. i S., Dermatologia polska w dobie odrodzenia, Cz. 2: J. J. z Szamotuł, „Arch. Hist. Med.” T. 24: 1961 s. 241 nn., 383 nn.; Wotschke Th., Johann Turnowski, „Jb. d. evang. Vereins f. Kirchengesch. d. Prov. Posen” 1911 s. 73; tenże, Das Lissauer Gymnasium am Anfange des siebzehnten Jahrhunderts, „Zeitschr. d. Hist. Gessellschaft f. d. Prov. Posen” 1906 s. 161 nn.; – Reifferscheid A., Quellen zur Geschichte des geistigen Lebens in Deutschland während des 17. Jahrhunderts, Heilbronn 1889 I (passim); Thomae E., Lampas Perenni Luca oder wolverdientes Ehren-Licht… Herrn Johanni Jonstono…, (Brieg) 1675; Urkunden und Regesten zur Geschichte der Familie Johnston und Kroegeborn, Hrsg. v. M. Johnston-Rathen, Breslau 1895; Węgierski A., Libri quatuor Slavoniae Reformatae…, Amstelodami 1679.

Tadeusz Bilikiewicz