Jabłonowski Jan Kajetan h. Prus III (1699 lub 1700–1764), wojewoda bracławski. Był synem Jana Stanisława, wojewody ruskiego (zm. 1731), i siostrzenicy królowej Marii Kazimiery, margrabianki Joanny de Béthune. Braćmi jego byli Stanisław Wincenty, wojewoda rawski, i Dymitr, jedna z trzech sióstr, Katarzyna, była żoną podskarbiego kor. M. Ossolińskiego. Wychowanie w kolegium jezuickim we Lwowie nie wpłynęło korzystnie na rozwój młodego J-ego. Od matki, z którą podróżował wiele, zwłaszcza do Francji, nauczył się biegle po francusku, po ojcu odziedziczył jedynie skłonności do rymowania. Od r. 1718 przez długie lata był starostą czehryńskim; na terenie starostwa ściągał podatki w imieniu Rzpltej, przez co miał stałe zatargi z władzami carskimi. Było to w dużej mierze powodem jego orientacji antyrosyjskiej. W r. 1730 ziemia halicka wybrała go swym komisarzem na trybunał skarbowy. Brał J. dość żywy udział w życiu sejmikowym i sejmowym. Posłował na sejmy w l. 1728, 1729, 1732 i 1733 na konwokację i na sejm elekcyjny; stanął wówczas przy Leszczyńskim i głosował na niego z województwem ruskim. T. r. konfederacja ziemi halickiej wybrała go swym konsyliarzem przy boku króla Stanisława. W r. 1734 znalazł się J. w Królewcu razem z St. Leszczyńskim, dla którego z polecenia konfederacji dzikowskiej szukał pomocy u chana tatarskiego w Konstantynopolu. Po sejmie pacyfikacyjnym wrócił do Warszawy i pozornie przeprosił się z Augustem III (1737).
Wkrótce wyjechał do Drezna, stamtąd w r. 1738 do Włoch i Francji, do Turynu, stąd do Lunevillu; odwiedził podobno także Madryt. W r. 1739 został mianowany przez Jakuba III Stuarta pełnomocnikiem w sprawie majątku pozostałego po Sobieskich. W Polsce w r. 1743 miał rangę pułkownika i starostwo bobrzeckie. Ale zaspokojenie dla swych niezmiernych ambicji znalazł za granicą: w t. r. był już grandem hiszpańskim i kawalerem Orderu Złotego Runa, miał wiele odznaczeń francuskich i in.; dn. 5 VIII 1744 dostał od cesarza Karola VII tytuł książęcy, uznany w Polsce dopiero w r. 1773. Zarozumiałością i pychą przewyższał wszystkich Jabłonowskich; krewny Leszczyńskich i przez nich spowinowacony z dworem francuskim, uważał się za równego monarchom, wydawał manifesty na wzór udzielnych książąt, tytułował się stale «księciem na Ostrogu». Już współcześnie był ośmieszany i wiele krążyło o nim złośliwych dowcipów.
Pozbawiony wszelkiego zmysłu politycznego, kierowany przede wszystkim prywatą, zgłosił się w r. 1744 do rezydenta pruskiego w Polsce, Hoffmanna ze swą pomocą w unicestwieniu planów reform przygotowywanych na zbliżający się sejm przez dwór i Czartoryskich (których nienawidził). W zamian za cztery pułki pruskiej piechoty, które miały bronić «zagrożonej wolności», J. ofiarowywał Fryderykowi II Prusy Zachodnie, a nawet polską koronę. W przejeździe do Frankfurtu n. Menem, do cesarza Karola VII, konferował w Dreźnie w tym samym duchu z posłem pruskim zapewniając, że malkontenci nie dopuszczą na sejmie do żadnych reform, byle tylko król pruski pozwolił im obalić panowanie Sasów i ich stronnictwo. Po powrocie do kraju obiecywał, że jako poseł sejmowy będzie skutecznie pracował dla króla pruskiego, ale domagał się za te usługi tysiąca dukatów. Posłem jednak nie został, gdyż Czartoryscy, znając jego konszachty z Berlinem, przeszkodzili mu w otrzymaniu mandatu. W czasie sejmu J. gorliwie zjednywał Prusom przyjaciół, trudnił się rozpowszechnianiem pisemka proweniencji pruskiej, bijącego na alarm, że wolność i ustrój Rzpltej są w najwyższym niebezpieczeństwie, myślał o zawiązaniu konfederacji przeciw dworowi, tym razem za pieniądze francuskie. Po zerwanym sejmie ruchliwości politycznej więcej nie wykazał, jakkolwiek posłował jeszcze z ziemi halickiej na sejm 1746 r. Przez pewien czas absorbował go nowy mariaż po stracie w r. 1749 pierwszej żony Teresy z Wielhorskich, którą poślubił w r. 1730. W październiku 1750 r. ożenił się z Anną Sapieżanką (znaną później ze swej działalności politycznej i gospodarczej i pism z tej dziedziny), która indywidualnością i intelektem niepomiernie przewyższała swego męża i później odnosiła się do niego z dużą dozą pobłażliwości. Ale – jak sama pisała – «zbrzydział (jej) dom Sapiehów ze swoją chytrością i swoją złością», więc zdecydowała się na J-ego, którego zapewne popierał jej ojczym, Józef Aleksander. J. zapisał żonie w intercyzie ślubnej 150 000 złp., które zabezpieczył na swych dobrach w województwie lubelskim i ruskim. Mocno zadłużonymi, nieuporządkowanymi pod względem prawnym i zaniedbanymi gospodarczo majątkami (w l. 1752 i 1758 szlachta lwowska zwalniała od podatków jego browary na przedmieściach Lwowa zniszczone ogniem i wodą) zajęła się odtąd Anna. Po ślubie J. zaprezentował swą żonę na różnych dworach Europy, przede wszystkim w Wersalu, a wróciwszy do kraju niewiele z nią przebywał, spędzając czas nadal na podróżach i hulaszczym życiu.
W r. 1754 (9 XI) został wojewodą bracławskim, i to zbliżyło go do dworu, w r. 1756 feldmarszałkiem austriackim i kawalerem orderu Orła Białego. W l. 1755 i 1758 dostał list przypowiedny na chorągiew pancerną. Należał nadal do przeciwników Czartoryskich i Rosji, sympatyzował z Prusami, pielęgnował starannie bezpośrednie stosunki z Lunevillem i Wersalem, stał blisko hetmana J. Kl. Branickiego, ale nie liczono się z nim zupełnie, nawet w kołach politycznie mu bliskich. Dlatego nie miały szans powodzenia jego starania o podkanclerstwo (1762). W r. 1763 szlachta halicka ostro manifestowała przeciwko przekupieniu przez komisarza J-ego, A. Świderskiego, paru uczestników sejmiku deputackiego, który wskutek tego został zerwany. Ostatni raz wystąpił w Winnicy na sejmiku przedkonwokacyjnym w r. 1764 i próbując go zerwać został poturbowany przez stronników «Familii». To zajście spowodowało podobno jego śmierć, która nastąpiła w Ostrogu 5 III 1764 r. J. był autorem Krótkiej ekspozycji do uwiadomienia naznaczonych senatorów do boku królewskiego (W. 1758) oraz Mowy… mianej na Radzie Senatu przed sejmem Convocationis (1763). Zajmował się także tematyką religijną pozostawiając z tej dziedziny kilka pism, m. in. Paralelle dwóch świętych Józefów Starego i Nowego Testamentu… (1749), Księgi Ester, Judyt, Zuzanny z Pisma Świętego wybrane… (Lw. 1747), które świadczą o grafomanii ich autora.
Estreicher; Korbut; Enc. Org.; W. Enc. Ilustr.; Wurzbach, Biogr. Lexikon; – Boniecki; Uruski; Żychliński, XVIII; – Bartoszewicz J., Studia historyczne i literackie, Kr. 1881 III 298–304; Bergerówna J., Księżna Pani na Kocku i Siemiatyczach, Lw. 1936; Kantecki K., Stanisław Poniatowski, P. 1880 II 82; Konopczyński W., Polska w dobie wojny siedmioletniej Kr.–W. 1909–11 I–II; tenże, Kiedy nami rządziły kobiety, Londyn 1960 s. 27–8; tenże, Studia historyczne, W.–Kr. 1922; tenże, Polska a Turcja, W. 1936; Krzyżanowski J., Historia literatury polskiej, W. 1959 s. 399; Rostworowski E., O polską koronę, Wr.–Kr. 1958; Skibiński M., Europa a Polska, Kr. 1913, 1912 I, II; Wołyński A., Książęta Jabłonowscy w literaturze, „Tyg. Illustr.”, 1880 II s. 115; – Akta Grodz. Ziem., X, XXII, XXIV; Dyariusz sejmu z r. 1746 (Dyariusze sejmowe z w. XVIII), W. 1912; Jabłonowski A., Pamiętnik, Lw. 1875 s. 29, 36, 38–9, 47, 48, 54, 66, 77, 78, 88; Matuszewicz M., Pamiętniki, W. 1876 III, IV; Mowa … wojewody bracławskiego … na radzie senatu przed sejmem Convocationis die 7 IX 1763; Teka Podoskiego, III; – Arch. Czart.: rkp. 595; B. PAN w Kr.: rkp. 1299.
Helena Wereszycka