Sosnowski Jan Kazimierz (1875–1938), zoolog, fizjolog, profesor i rektor SGGW. Ur. 26 I w Kowalu (pow. włocławski), był synem Kacpra, sędziego Sądu Handlowego w Warszawie, i Kornelii z Rzeszotarskich.

Po ukończeniu IV Gimnazjum w Warszawie w r. 1893 studiował S. zoologię na Uniw. Warsz., równocześnie pracując w Zakładzie Anatomii Porównawczej pod kierunkiem P. Mitrofanowa. Studia ukończył w r. 1898 ze stopniem kandydata nauk przyrodniczych i otrzymał złoty medal za pracę O prirode jader u infuzorij („Trudy Varšavskaga obščestva estestvoispytatelej” 1898). Następnie dzięki stypendium AU im. Zenona Pileckiego przez rok specjalizował się z chemii fizjologicznej na uniwersytetach w Mesynie oraz w Jenie u W. Biedermanna i N. Verworna. Po powrocie do kraju pracował w l. 1899–1901 w Krakowie nad zjawiskami elektrycznymi w nerwach pod kierunkiem Napoleona Cybulskiego w Zakł. Fizjologii UJ i nad syntezą kumarofenazynu i pochodnych w Państwowym Zakł. Badania Środków Spożywczych (wspólnie z Leonem Marchlewskim). M.in. opublikował wówczas często cytowaną w literaturze światowej pracę Beiträge zur Chemie der Zelle („Centralblatt für Physiologie” T. 13: 1899) oraz rozprawę Badania nad oporem nerwów („Rozpr. Wydz. Mat.-Przyr. AU” 1901, S. III, Nauki mat.-fiz., t. 1), w której wprowadził metodę elektrometrycznego określania oporności elektrycznej nerwów. Od września 1901 do marca 1902 był nauczycielem biologii w szkole realnej Witolda Wróblewskiego w Warszawie, następnie objął kierownictwo Doświadczalnej Stacji Entomologicznej w Smile (gub. kijowska), gdzie prowadził badania nad fizjologią owadów; ich wyniki przedstawił w pracy Przyczynek do fizjologii rozwoju much (Kr. 1903).

We wrześniu 1903 powrócił S. do Warszawy i został asystentem w katedrze fizjologii Uniw. Warsz. (do r. 1915); równocześnie był nauczycielem w Szkole Handlowej Edwarda Rontalera (do sierpnia 1905). W czasie strajków studenckich 1905 r. sympatyzował ze stanowiskiem Narodowej Demokracji i prowadził normalne zajęcia uniwersyteckie. T.r. współorganizował Tow. Kursów Naukowych (TKN) i został członkiem jego Rady Naukowej (od r. 1906) oraz dwukrotnie dziekanem (1907, 1909) Wydz. Matematyczno-Przyrodniczego. Przyczynił się też do powstania Wydz. Rolniczego TKN, a po jego zwinięciu w lutym 1911 przez władze rosyjskie – do reaktywowania jesienią t.r. jako Kursów Przemysłowo-Rolniczych przy Muz. Przemysłu i Rolnictwa. Wykładał w TKN fizjologię zwierząt (1906–16) oraz na Kursach Pedagogicznych dla Kobiet Jana Miłkowskiego (1907–11) i przy uniwersyteckich Wyższych Kursach Żeńskich (1911–18). W r. 1907 był S. współzałożycielem Tow. Naukowego Warszawskiego (TNW) oraz organizatorem i kierownikiem (1911–16) jego Pracowni Fizjologii Zwierząt, utworzonej z fundacji Józefa Pawińskiego. W prowadzonych tam badaniach jako jeden z pierwszych wyzyskał zjawisko piezoelektryczne do badania zjawisk elektrycznych podczas izometrycznego skurczu mięśniowego (Próba analizy krzywej mięśni gładkich, „Spraw. z posiedzeń Tow. Nauk. Warsz.”, Wydz. III, 1914 z. 6). W tym okresie opublikował podręczniki: Z pracowni fizjologa. Podręcznik do doświadczeń fizjologicznych bez przyrządów i z przyrządami (W. 1906), wspólnie z Wacławem Jezierskim Zarys biologii ogólnej (W. 1907) oraz wielokrotnie wznawianą książkę Anatomia i fizjologia człowieka. Podręcznik dla klas wyższych szkół średnich (W. 1908, wyd. 8, W. 1928), przetłumaczył także z języka niemieckiego „Biologię zwierząt” H. Simrotha (W. 1905).

W r. 1915 na polonizującym się uniwersytecie S. wziął udział w opracowaniu spisów wykładów i w doborze wykładowców jako członek Podkomisji Matematyczno-Przyrodniczej. W listopadzie t.r. Sekcja Szkół Wyższych przy Radzie Regencyjnej powierzyła mu pieczę nad uniwersyteckim Gabinetem Zoologicznym i zbiorami Zakł. Anatomii Porównawczej, a po mianowaniu go w r. 1915 profesorem nadzwycz. – kierownictwo katedry i zakładu zoologii systematycznej i morfologicznej. Wykładał też zoologię na Wydz. Lekarskim (od r. 1915) i Matematyczno-Przyrodniczym (od r. 1916). W r. 1919 odszedł z uniwersytetu, ponieważ Komisja Stabilizacyjna Uniw. Warsz. nie zatwierdziła jego profesury zwycz. z zoologii, motywując to przewagą badań fizjologicznych nad zoologicznymi w jego działalności naukowej. Przyczyną tej decyzji były prawdopodobnie personalne animozje sięgające jeszcze wypadków 1905 r.

W przekształconej w r. 1916 z Kursów Przemysłowo-Rolniczych – Wyższej Szkole Rolniczej objął S. kierownictwo katedry fizjologii zwierząt. Po przemianowaniu Szkoły w r. 1918 na SGGW został jej profesorem zwycz. (1 IV 1919) oraz kierownikiem katedry zoologii i fizjologii zwierząt. Zorganizował przy niej zakład, w którym prowadził badania fizjologii mięśni i nerwów, zwłaszcza zachodzących w nich zjawisk elektrycznych, a także przemiany materii i energii zwierząt laboratoryjnych i gospodarskich. Ich wyniki przedstawiał m.in. na międzynarodowych kongresach fizjologicznych w Bostonie w r. 1929 (zastosowanie kwarcu do badań skurczu izometrycznego) i w Leningradzie w r. 1935 (badania powstających w organizmie prądów elektrotonicznych własną metodą odtwarzającą modelowo warunki przewodzenia bioprądów przez nerw). Po rozdzieleniu katedry w r. 1929 kierował S. nadal katedrą fizjologii zwierząt. Był także kuratorem katedry zoologii w l. 1929–37 po śmierci jej kierownika Władysława Polińskiego. Zainicjował wówczas utworzenie Zakł. Hodowli Drobiu (1934) i Zakł. Pszczelarstwa (1936). Od r. 1916 aż do śmierci wykładał fizjologię ssaków, pełnił też funkcje dziekana Wydz. Rolniczego (1918–21, 1929–30) oraz rektora (1923–5,1932–3) i prorektora (1925–6) SGGW. W l. trzydziestych był kuratorem studenckiej Korporacji «Jagiellonia» i Wzajemnej Pomocy Studentów Żydów oraz filistrem honoris causa Korporacji «Coronia».

S. działał w wielu stowarzyszeniach i organizacjach, m.in. w r. 1922 był współzałożycielem Polskiego Tow. Zootechnicznego, potem jego wiceprezesem (1929–30) i prezesem (1930–8). W l. 1929–32 prezesował Zrzeszeniu Profesorów i Docentów Szkół Akademickich. Od r. 1932 był członkiem redakcji „Przeglądu Fizjologii Ruchu”. W l. 1932–5 pełnił funkcję przewodniczącego Wydz. IV TNW oraz prezesa Polskiego Tow. Biologicznego i warszawskiego oddziału Polskiego Tow. Przyrodników im. Kopernika. Był także członkiem Polskiego Tow. Zoologicznego, Polskiego Tow. Chemicznego i Société de Chimie Biologique oraz członkiem założycielem Polskiego Tow. Fizjologicznego w r. 1937. Wykłady S-a, oparte na najnowszej światowej literaturze, wygłaszane dobrą polszczyzną, cieszyły się dużą popularnością. Opublikował ok. 30 prac; wielu wyników własnych badań nie ogłaszał. Wykorzystując swe kontakty międzynarodowe, ułatwiał współpracownikom zagraniczne staże specjalistyczne. Do jego uczniów należeli m.in. Kazimierz Białaszewicz, Seweryn Dziubałtowski, Franciszek Pliszka, Maria Skarżyńska-Gutowska, Piotr Słonimski, Ryszard Szretter i Jan Żabiński. S. miał zainteresowania literackie i opublikował Utwory dramatyczne dla młodzieży (W. 1914). Zmarł po długiej chorobie 24 VIII 1938 w Warszawie, pochowany został na cmentarzu Powązkowskim (kw. 83). Odznaczony był Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta (1937).

W małżeństwie zawartym w r. 1901 z Wandą z Nowakowskich (1876–1968), miał S. troje dzieci: Halinę (1902–1993), zamężna za Bohdanem Kosińskim, właścicielem majątku Mąchocice pod Kielcami, Witolda, matematyka (zob.), i Tadeusza (1907–1977), prawnika, sędziego w woj. poznańskim.

Portret w sali Senatu SGGW w W.; Fot. w: „Kur. Warsz.” Niedzielny Dod. Ilustr. 1924 nr 279, „Świat” 1932 nr 26, „Tyg. Ilustr.” 1906 nr 15; Fot. w: Arch. Dok. Mechanicznej w W.: sygn. IKC N-543; Karykatura w: „Świat” 1918 nr 44 (J. Szwajcer); – Bibliogr. Warszawy, IV–VI; Katalog wydawnictw Polskiej Akademii Umiejętności 1873–1947, Kr. 1948 I–II; Biogramy uczonych pol., Cz. 2: Nauki biologiczne, (fot.); PSB (Błędowski Ryszard, Jezierski Wacław, Marchlewski Leon); Słown. biologów; Słownik polskich towarzystw naukowych, Wr. 1978–90 I–II cz. 1, W. 1994 II cz. 2; Śródka A., Uczeni polscy XIX–XX stulecia, W. 1998 IV (fot.); Ziemianie polscy XX wieku, W. 1996 III (dot. córki S-ego, Haliny); Skład osobowy i spis wykładów Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego 1920/21–1937/38, W. 1921–37; Woreyd. Almanach 1928, W. [1928]; Zagórowski, Spis nauczycieli; – Brzęk G., Historia zoologii w Polsce do r. 1918, L. 1955 III (fot.); Dziesięciolecie Polski Odrodzonej; Hist. Nauki Pol., IV; Karty z dziejów zootechniki polskiej na pięćdziesięciolecie (1922–1972) Polskiego Towarzystwa Zootechnicznego im. Michała Oczapowskiego, W. 1973 s. 14, 17, 37, 493–7 (fot.); Księga pamiątkowa SGGW (1937), (częściowa bibliogr., fot.); Księga pamiątkowa SGGW (1958), (bibliogr., fot.); Manteuffel, Uniw. Warsz. 1915/16–1934/5; Miętkiewski E., Zarys historii Polskiego Towarzystwa Fizjologicznego, „Acta Physiologica Polonica” Vol. 24: 1973 z. 3, Supl. 6, s. 128; Nawroczyński B., Towarzystwo Naukowe Warszawskie, W. 1950 s. 144; Niemira A. J., Ruch społeczny, „Biesiada Liter.” 1906 nr 28 s. 30 (fot.); Orlikowska C., Z dziejów kształcenia polskich biologów. Rola Pawła Mitrofanowa (1886–1915), „Przegl. Zoologiczny” T. 6: 1962 z. 1 s. 18; Skubała-Tokarska Z., Towarzystwo Kursów Naukowych i jego znaczenie w życiu naukowym Królestwa Kongresowego (1906–1918), Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol., S. A, 1965 z. 8 s. 68, 72–3; Szkoły wyższe Rzeczypospolitej Polskiej, W. 1930; Zarys dziejów nauk przyrodniczych, W. 1983; – Sprawozdanie Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie za okres 1918/19–1929/30, W. 1931 s. 5–6, 65, 70, 72–3; – „Roczn. Tow. Nauk. Warsz.” R. 31–38: 1938–45 s. 287; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1938: „Gaz. Pol.” nr 232, „Gaz. Roln.” nr 42 (fot.), „Kur. Warsz.” nr 232–3 (wyd. wieczorne), „Przegl. Fizjologii Ruchu” R. 9: 1938/9 nr 2–3 s. 115–19, odb. W. 1939 (P. W. Słonimski), „Przegl. Hodowlany” R. 12 nr 9 s. 161–2 (fot.), „Wszechświat” nr 7 s. 199–201 (M. Laskowski, fot.); – Informacje wnuczki, Zofii Michalskiej z W., bratanka, Andrzeja Sosnowskiego z Ł. oraz Filipa Łajszczyka ze Zw. Pol. Korporacji Akad.

Stanisław Tadeusz Sroka