Kiszka Jan h. Dąbrowa (1547–1592), kasztelan wileński, wojewoda brzeski, wyznawca i protektor antytrynitaryzmu. Ur. 12 VI, był synem wojewody witebskiego Stanisława (zm. 1554) i Anny z Radziwiłłów. Jego matka była kalwinką, która ok. r. 1563 przeszła do Zboru ariańskiego. Na jesieni t. r. (za radą brata, Mikołaja Czarnego Radziwiłła) wysłała syna na studia do Bazylei, miasta słynącego jako ośrodek liberalnej myśli protestanckiej. Tu immatrykulował się K. w listopadzie 1563 r. jako «hrabia na Iwiu i Łosku, baron na Ciechanowie». K-ce towarzyszyło grono szlachty oraz dwóch preceptorów: Krzysztof Halczumius i Jerzy Weigel, propagator anabaptyzmu w Wilnie. W Bazylei K. zamieszkał u Coelio Secundo Curione, wybitnego humanisty włoskiego i szermierza tolerancji. Curione (we wstępie do edycji Cicerona „De Claris oratoribus”, 1564) sławił wesołość i duże zalety umysłowe K-i, który zabrał jego syna Leona na swój dwór, a następnie na Litwę. W Bazylei K. brał udział (wraz z S. Starzechowskim, J. Ostrorogiem i J. Niemstą) w ufundowaniu tablicy nagrobkowej sławiącej Castelliona. Nie wymieniono go jednak na niej, ponieważ – jak przypuszcza Stanisław Kot – K. był wówczas zbyt młodym chłopcem. Tym niemniej Erazm Otwinowski pisał o nim: «w podróżach zagranicznych był uczniem Castelliona, któremu po śmierci ufundował nagrobek» („Heroes christiani”). W ślad za Otwinowskim uczniem Castelliona mienią K-ę różni XIX-wieczni autorzy (m. in. F. Siarczyński). Po czteromiesięcznym pobycie K. opuścił Bazyleę z powodu panującej tu zarazy; zaopatrzony w list Castelliona, polecający go w gorących słowach H. Bullingerowi, K. w kwietniu 1564 r. zjawił się u niego w Zurychu. Po pewnym czasie, wraz z towarzyszącym mu orszakiem, K. przeniósł się do Włoch, gdzie przebywał m. in. w Rzymie, Neapolu i Bolonii. Zwiedził wówczas również Francję i Hiszpanię.

Dopiero – jak się wydaje – po powrocie z zagranicy K. objął we władanie olbrzymie dobra pozostawione mu przez ojca (ok. 70 miast i miasteczek oraz ponad 400 wsi). W r. 1569 matka przekazała mu zaś dobra węgrowskie (miasto i okoliczne włości) na Podlasiu. W t. r. K. został krajczym litewskim. Brał udział w poselstwie szlachty litewskiej do Batorego (czerwiec 1576), które uznało go za w. księcia litewskiego. Pod Wielkie Łuki K. wystawił 400 jeźdźców i 120 piechurów, na czele których sam stanął. Batory mianował go (1579) podczaszym litewskim i starostą żmudzkim. W r. 1587 K. podpisał elekcję Zygmunta III, który w styczniu n. r. nadał mu godność kasztelana wileńskiego. W r. 1589 zamienił K. starostwo żmudzkie na województwo brzeskie. Był także dzierżawcą bystrzyckim i ciwunem ejragolskim.

K. odegrał dużą rolę w dziejach polskiego antytrynitaryzmu, którego zwolennikiem stał się podobno pod wpływem Piotra z Goniądza. Wyznanie to krzewił w swych dobrach, zastępując ministrów kalwińskich ariańskimi, nie szczędząc wysiłków oraz kosztów. Sumptem K-i została ufundowana drukarnia w Węgrowie (1570), gdzie m. in. ukazało się dedykowane mu (23 III 1570) dzieło tamtejszego ministra, Piotra z Goniądza, „O synu Bożym” (1570). Niezgodność poglądów pisarza i patrona sprawiła jednak, iż K. kazał podobno zniszczyć dzieła Piotra z Goniądza, a samą typografię przenieść do Łoska. Pierwszą książką, która się tam ukazała, był „Nowy Testament” (1574) w opracowaniu i z przedmową Szymona Budnego, dedykującą to dzieło K-ce. Również i Jakub Paleolog poświęcił mu swe „Defensio verae sententiae” (1580) broniące praw «chrystyjanina» do służenia w wojsku, obejmowania urzędów i posiadania poddanych. K., będąc przeciwnikiem radykalizmu społecznego lewicy ariańskiej, popierał na synodach w Łosku (1578 i 1581) stanowisko ministrów litewskich w tej sprawie, w r. 1581 wystosował zaś List do kościołów polskich, który zachęca do złożenia soboru w sporach wolnoli chrystyjaninowi sprawować urzędy i broń nosić. K. brał także udział w synodzie w Lubczu (marzec 1582), gdzie ostro spierano się na ten temat, a w jego posiadłościach w Iwiu odbył się słynny z dysputy o «urząd i miecz» synod (styczeń t. r.). Mimo wyznawania poglądów unitariańskich oraz poparcia okazywanego arianom K. nigdy formalnie do Zboru nie przystąpił: nie został bowiem ponurzony, a Marcin Czechowic (w przedmowie do „De paedobaptistarum errorum origine”, 1582) daremnie zachęcał go, by zerwał całkowicie «ze światem», a więc złożył piastowane godności. K. popierał jednak Czechowica w jego sporze z pedobaptystami, a drukarnia w Łosku tłoczyła rozprawy Czechowicza na ten temat. Ok. r. 1582 doszło natomiast do zatargu K-i z Budnym na tle – jak przypuszcza Konrad Górski – lekceważącego stosunku magnata do ministrów czy też judaizanckich poglądów Budnego. Miarą znaczenia K-i w Zborze jest dedykowanie mu licznych utworów, m. in. przez Fausta Socyna („De Iesu Christi Filii Dei natura”, 1588), Jana Völkela (wyd. A. Witrelina „In Evangelium secundum”, 1582) i apostatę Kaspra Wilkowskiego („Przyczyny nawrócenia”, 1583). Drukarnia w Łosku stała się zaś za jego życia jednym z najbardziej aktywnych ośrodków wydawniczych arian; ukazało się tam (jak oblicza A. Gryczowa) ponad 20 pozycji. Jej działalność zakończyła się wraz ze śmiercią K-i. Miał on podobno otaczać specjalną opieką chłopów-współwyznawców w swoich dobrach, a na sejmie 1589 r. bronił zasad tolerancji wyznaniowej.

K. zmarł 9 VII 1592 r.; w spisanym 6 VII t. r. testamencie (który Sandius nazywa Confessio fidei) polecał spadkobiercom, aby utrzymywali ministrów ariańskich w jego dobrach, poddanych zaś, którzy «są ponurzeni» i przysłuchują się słowom prawdy Bożej, «nad starodawną powinność» nie obciążali. K. poślubił (5 II 1570) ks. Elżbietę Ostrogską, córkę Konstantego, gorliwego protektora prawosławia, zmarłą w r. 1599. Po śmierci K-i wyszła ona za mąż za Krzysztofa Radziwiłła, woj. wileńskiego, w. hetmana litewskiego, zwanego «Piorunem». On też – ponieważ K. zmarł bezpotomnie – odziedziczył wszystkie jego dobra.

Estreicher, XIX 286 (mylnie przypisane K-ce przetłumaczenie żywotu Kalwina pióra Castelliona – XIV 81); W. Enc. Ilustr.; W. Enc. Powsz. (PWN); Siarczyński, Obraz wieku panowania Zygmunta III, Cz. 1, s. 209–10; Boniecki; Boniecki A., Poczet rodów w Wielkiem Księstwie Litewskim, W. 1887 s. 127–8; Dworzaczek, Genealogia; Niesiecki; Żychliński; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Barycz H., Polacy na studiach w Rzymie w epoce odrodzenia (1440–1600), Kr. 1938 s. 143; tenże, Spojrzenia w przeszłość polsko-włoską, Wr. 1965 s. 96; Górski K., Studia nad dziejami polskiej literatury antytrynitarskiej XVI w., Kr. 1949 s. 154–7; Jasnowski J., Piotr z Goniądza, „Przegl. Hist.” 1935 s. 36, 43; Kawecka-Gryczowa A., Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku, Z. 5: Wielkie Księstwo Litewskie, Wr. 1959 s. 123, 126; Kot S., Ideologia polityczna i społeczna braci polskich zwanych arianami, W. 1932 s. 55–6; tenże, Polacy w Bazylei za czasów Zygmunta Augusta, „Reform. w Pol.” R. 1: 1921 s. 121, 122, 125; tenże, Szymon Budny. Der grösste Häretiker Litauens im 16. Jahrhundert, Graz-Köln 1956; „Reform. w Pol.” R. 7/8: 1936; Merczyng H., Szymon Budny jako krytyk tekstów biblijnych, Kr. 1913 s. 55–7; Szczucki L., Marcin Czechowic, W. 1964 s. 56, 82, 104, 133, 139–40; – Bock, Historia antitrinitariorum, I cz. 1 s. 424–5; Der Briefwechsel der Schweizer mit den Polen, Hrsg. v. Teodor Wotschke, Leipzig 1908 s. 241; Budny Sz., O urzędzie miecza używającem, (1583), W. 1932; Sandius K., Bibliotheca antitrinitariorum, Freistadii 1684 s. 82; Socyn F., Listy, Oprac. L. Chmaj, W. 1959 I 280, 314, 315, 331, 336, 343, II 122, 322; – B. Jag.: rkp. 1101 k. 3v.

Janusz Tazbir