Kostka Jan ze Sztemberku h. Dąbrowa (ok. 1529–zm. 1581), podskarbi pruski, kasztelan gdański, wojewoda sandomierski. Był trzecim synem Stanisława, woj. chełmińskiego, i Elżbiety z Elenborgu. Po odbyciu studiów w Królewcu, Tybindze (1546) i podróży po Niemczech rozpoczął służbę w r. 1550 na dworze królewskim, jako dworzanin z prawem do 6 koni, w trzy lata później zaliczono go w poczet królewskich sekretarzy. Pierwszymi jego krokami kierował zaprzyjaźniony z ojcem Stanisław Hozjusz, już wówczas widząc w K-ce przyszłego realizatora królewskiej polityki zacieśnienia związku Prus Królewskich z Koroną. Rychło też począł K. przejmować obowiązki swojego ojca. W r. 1554 został starostą puckim, 4 III 1555 r. podskarbim pruskim i ekonomem malborskim. T. r. otrzymał starostwa tczewskie i lipieńskie, a 5 I 1556 r. został mianowany kasztelanem gdańskim. Małżeństwo z Jadwigą Przerębską (1555), siostrą podkanclerzego Jana, związało K-ę jeszcze silniej z katolickim ugrupowaniem senatu.
Pierwsza samodzielna misja K-i, dochodzenia w sprawie zaburzeń wyznaniowych w Elblągu (1555–7), nie przyniosła mu wprawdzie sukcesu, ale umożliwiła zorientowanie się w sile miast pomorskich oraz w układzie sił politycznych w Prusach Królewskich. Już w r. 1557, przy okazji podejmowania uchwał podatkowych na wojnę inflancką, zarysowały się różnice między stanowiskiem K-i a głównego przedstawiciela separatystycznej opozycji magnackiej w Prusach – Jana Działyńskiego. K., nie zagrożony osobiście egzekucją dóbr, jeden z poważniejszych wierzycieli królewskich (udzielone królowi pożyczki miał zabezpieczone na starostwach puckim i tczewskim oraz ekonomii malborskiej), popierał centralistyczny program stronnictwa egzekucyjnego i stal się realizatorem morskiej polityki Zygmunta Augusta.
W okresie wojny o Inflanty, od chwili rozpoczęcia blokady narewskiej przy pomocy zaciągów kaperskich, dążył K. do jej usprawnienia przez uniezależnienie kaprów od Gdańska, niechętnego blokadzie i utrudniającego działalność królewskim «strażnikom morza». Wysuwane przez K-ę projekty utworzenia portu w Pucku (1561), ustanowienia królewskiego dowódcy i sędziego dla floty kaperskiej (1562), były jednak skutecznie paraliżowane przez Gdańszczan (przy pomocy nieprzychylnego K-ce Piotra Myszkowskiego), toteż musiał on sprawować pieczę nad kaprami w ramach uprawnień, jakie dawał mu urząd kasztelana gdańskiego. W r. 1562 towarzyszył K. księciu Janowi finlandzkiemu w podróży z Gdańska do Wilna na ślub z Katarzyną Jagiellonką. W r. 1564 posłował wraz z Marcinem Kromerem na zjazd do Rostocka, skąd udał się do książąt pomorskich z wezwaniem do ścisłego przestrzegania blokady Szwecji.
Żywo interesował się K. sytuacją w Prusach Książęcych, w dużej mierze z inspiracji Hozjusza, z którym na temat spraw pruskich prowadził stałą korespondencję. K. zapatrywał się pesymistycznie na zachodzące tam zmiany wskutek postępującego niedołęstwa księcia Albrechta, przejmowania władzy przez książęcych doradców (zwłaszcza Pawła Skalicha). Niepokoiły go starania o namiestnictwo, jakie czynił w związku z tym Jan Albrecht meklemburski. W marcu 1566 r. wyjeżdżał K. wraz z Hozjuszem do Prus Książęcych w celu dokładnego zbadania sytuacji. Nawiązał wówczas kontakty z szlachecką opozycją pruską, dążącą do uwolnienia się od wszechwładzy książęcych doradców przez ściślejsze stosunki z Polską. Opozycjoniści zwrócili się nawet do króla z propozycją mianowania K-i gubernatorem Prus Książęcych, od czego kasztelan nie myślał się zresztą uchylać. Do nominacji jednak nie doszło. K. wszedł natomiast do powołanej na sejmie 1566 r. komisji, która miała przywrócić spokój w Prusach Książęcych, usunąć nadużycia popełnione przez radę książęcą i wzmocnić zwierzchność lenną Polski nad Prusami. W trudnej pracy komisarzy królewskich, przebywających w Prusach trzykrotnie w l. 1566–8, K. odegrał dużą rolę. Z jego polecenia spisano diariusz działalności komisarzy.
W tym okresie rozpoczęła się także energiczna działalność morska K-i. Dn. 25 II 1567 r. otrzymał od króla polecenie przejęcia pod wyłączną jurysdykcję kaprów i urządzenia im punktu oparcia w Pucku. Zarazem otrzymał oficjalny tytuł komisarza do spraw kaperskich. Funkcję tę pełnił do 24 III 1568 r., tj. do chwili powołania Komisji Morskiej, która przejęła jego uprawnienia komisarskie. K. został przewodniczącym komisji, której ustanowienie, w dużej mierze dzięki jego inicjatywie, wiązało się z krystalizującym się w otoczeniu pomorskich doradców króla (K. Geschkau, Hozjusz, S. Karnkowski i in.) programem polityki morskiej. Komisja miała duże uprawnienia i faktycznie zastępowała króla w Prusach. Szczególnie zajmowała się kaprami, sprawowała nad nimi jurysdykcję (do sierpnia 1571 r.), rozstrzygała zatargi z Gdańskiem, zabezpieczała swobodę żeglugi oraz regulowała wszelkie sprawy finansowe ze skarbu pruskiego i ekonomii malborskiej. Przez pewien czas po powołaniu komisji agendy jej prowadził sam K., on był także autorem ułożonego w r. 1571 «statutu» dla kaprów. K., członek niedoszłego poselstwa na zjazd do Stralsundu (1567), od dawna dążył do nawiązania porozumienia ze Szwecją. Nic więc dziwnego, że właśnie z grona komisji wyszła propozycja współdziałania ze Szwecją i dostosowania blokady do zmienionych stosunków politycznych w rejonie Bałtyku. W jesieni 1568 r. wszedł K. do komisji utworzonej m. in. w celu rozpatrzenia zatargu między Gdańskiem a kaprami, a w istocie w celu ograniczenia niezależności Gdańska i zabezpieczenia królowi decyzji w sprawach żeglugi na Bałtyku (tzw. później komisji Karnkowskiego). Gdy komisarze, nie wpuszczeni przez Radę Miejską do Gdańska, spowodowali wytoczenie rajcom procesu na sejmie lubelskim 1569 r., K. był jednym z najgorętszych oskarżycieli Gdańszczan. Brał udział także w dalszym etapie prac komisji i przy układaniu statutów dla Gdańska, stanowiących rezultat działalności komisarzy. W r. 1570 wyłoniły się przed K-ą, jako przewodniczącym Komisji Morskiej, nowe zadania. Zygmunt August powziąwszy (jeszcze w r. 1569) zamiar stworzenia stałej floty, polecił K-ce opiekę nad budową galer prowadzoną w Elblągu przez mistrzów weneckich. K. kierował tą pracą doglądając jej osobiście i finansując z dochodów Komisji do chwili śmierci króla, a i potem jeszcze przez dwa lata gospodarował sam w Pucku, troszcząc się o należytą obronę wybrzeża. Do r. 1575 utrzymywał pod swoją opieką w Pucku kilka ostatnich załóg kaperskich.
Zaraz w pierwszych dniach bezkrólewia po śmierci Zygmunta Augusta K. zatroszczył się o zabezpieczenie granic pruskich. Dzięki temu w czasie jego pobytu na konwokacji ujęto w styczniu 1573 r. agenta cesarskiego Jana Cyrusa, którego K. przekazał do dyspozycji senatorów w czasie sejmu elekcyjnego. Naraził się tym stronnikom cesarza, ale zyskał poklask wśród szlachty, a popularność swoją ugruntował udziałem w redagowaniu konfederacji «de religione», pod którą położył następnie swój podpis. W czasie sejmu elekcyjnego zwolennicy «króla Piasta» wysuwali K-ę jako jednego ze swoich kandydatów. K. natomiast, zwalczając kandydaturę habsburską, poparł projekt wyboru Henryka Walezego, wiążąc z jego osobą nadzieje na kontynuację zapoczątkowanej przez Zygmunta Augusta polityki bałtyckiej. Na elekcji przemawiał w imieniu senatu za kandydaturą Henryka, a po jego wyborze pośpieszył do Prus, gdzie przystąpił do zaciągania wojska. W styczniu 1574 r. witał K. wraz ze Stanisławem Karnkowskim i innymi senatorami Walezego na granicy Polski w Międzyrzeczu, towarzyszył mu w podróży do Krakowa i brał udział w uroczystościach koronacyjnych. Stanowczo obstawał przy tym, aby Henryk zaprzysiągł konfederację warszawską. Na sejmie koronacyjnym otrzymał K. województwo sandomierskie (2 IV 1574) oraz polecono mu wraz z Andrzejem Opalińskim rewizję i uzdrowienie skarbu litewskiego. Dobrze zapowiadającą się współpracę z królem przerwała ucieczka Henryka. K. stracił wówczas znaczne sumy pieniężne; udzielił bowiem (wspólnie z bratem Krzysztofem) Walezemu dużej pożyczki (ok. 100 000 zł) na pokrycie kosztów elekcji i podróży do Polski. K. usiłował odzyskać stratę przez zajęcie pozostawionych przez zbiegłego króla ruchomości, ale zarówno ta próba, jak i późniejsze wieloletnie starania we Francji o zwrot pożyczki skończyły się niepowodzeniem.
W r. 1574 wstąpił K. powtórnie w związki małżeńskie z Zofią Odrowążówną, wdową po Janie Krzysztofie Tarnowskim, dziedziczką olbrzymiej fortuny jarosławskiej na Rusi i, jako córki Anny księżny mazowieckiej, tradycji książęcej. Do zawarcia tego związku przyczynili się krewni Tarnowskiej, przezwyciężając opór Zofii, która związawszy się po śmierci męża (1567) z jezuitami (głównie z Piotrem Skargą) nie zamierzała wstępować więcej w związki małżeńskie, a odziedziczone po mężu (malżeństwo było bezdzietne) dobra «na cześć i chwalę Boską prawie wszystkie, by to mogło być, obrócić» (z cytowanego za Makarą «testamentu» Zofii dla mającego się narodzić potomka). Wniosła ona K-ce oprócz głównego klucza jarosławskiego na Rusi dobra dzikowskie w woj. bełskim, satanowskie i włość Zienkowską na Podolu oraz włość Piękoszowską i Sędziszów w woj. sandomierskim. Połączone dobra żony i własne, województwo sandomierskie, bogate i ważne strategicznie starostwa pruskie oraz zatrzymane stanowisko podskarbiego pruskiego dawały K-ce szerokie pole oddziaływania zarówno w Prusach, jak i w Koronie. Toteż w nowym bezkrólewiu, zrażona do cudzoziemskich elektów i antyhabsbursko nastawiona szlachta, szukając kandydata «Piasta» chętnie wymieniała K-ę, «kuzyna królewskiego» (,,Mater. do dziej. piśmiennictwa pol.”), za którym opowiadał się także sułtan turecki. Sam K. nie miał na początku jasnego zdania. Związawszy się z woj. podolskim Mikołajem Mieleckim, aczkolwiek niewątpliwie schlebiała mu myśl o własnej kandydaturze, badał sytuację, lawirując między zwolennikami «Piasta» a stronnictwem prohabsburskim, nawiązał nawet wstępne porozumienie z cesarzem Maksymilianem II. W czasie zjazdu stężyckiego starał się doprowadzić do ugody zwaśnione strony, a zarazem odwlec moment elekcji. Zaraz po Stężycy u niego w Jarosławiu spotkali się senatorowie partii habsburskiej, przygotowując plan działania, a w lipcu wezwał szlachtę sandomierską na sejmik do Opatowa na 20 VIII. W sierpniu podpisał ze swoim województwem uchwałę domagającą się przystąpienia do elekcji, by następnie wziąć udział w nieudanej pogoni za Tatarami na Podolu.
Na elekcję przybył w podwójnej roli – jako «Piast kandydat» i jako stronnik cesarski; stosownie do tego wotował początkowo «za Piastem, a jeśliby to było niemożliwe, za cesarzem» (Wierzbowski). Podkreślał, że zgodzi się tylko na króla wybranego jednomyślnie, i domagał się, by zredagowano najpierw artykuły ograniczające władzę przyszłego króla. W czasie elekcji, oficjalnie wymieniony kandydatem, otrzymał równą ilość głosów z kasztelanem bełskim Andrzejem Tęczyńskim, a gdy senat miał rozstrzygnąć o wyborze jednego z nich, wycofał swoją kandydaturę, podobnie jak jego rywal, i wyraził gotowość pośredniczenia między szlachtą a maksymilianistami. Nie udało mu się zapobiec nominowaniu Maksymiliana przez prymasa Jakuba Uchańskiego, wyboru tego zresztą nie uznał, ale i nie przyjął ofiarowywanej mu ponownie przez antyrnaksymilianistów korony. Zgodził się natomiast na objęcie wraz z Tęczyńskim opieki nad Anną Jagiellonką, której wybór na króla poprzedził ostateczne ogłoszenie królem, przez przeciwną Maksymilianowi partię, Stefana Batorego, na którego i K. przystał ostatecznie. Miał on z polecenia sejmu udać się do królewny Anny, by powiadomić ją o wyniku elekcji. Wydaje się jednak, iż K. początkowo nie traktował podwójnej elekcji całkiem poważnie; wprawdzie usiłował pośredniczyć między stronnictwami, ale posądzano go, iż zamyśla o swojej kandydaturze po unieważnieniu wyboru obu elektów. Stawił się jednak w Jędrzejowie, a gdy upewnił się o szansach Batorego, pośpieszył przygotować na jego przyjęcie Prusy Królewskie, gdzie sytuacja przybrała niekorzystny obrót po zdecydowanym opowiedzeniu się Gdańska za cesarzem. Uczestniczył następnie w koronacji Batorego i pozostał przy jego boku, służąc mu radami w związku z koniecznością zbrojnej rozprawy z Gdańskiem. W czasie wojny starał się z wielką energią o zdobycie potrzebnych okrętów i materiałów do oblężenia, a przede wszystkim wpływał na Batorego, by nie decydował się na ustępstwa, ale doprowadził do całkowitego złamania oporu miasta, z którym w pewnej fazie prowadził pertraktacje w imieniu króla. Liczył przy tym na możliwość wyzyskania zarysowujących się konfliktów wewnątrz miasta, stąd też przedstawiał odmienny od Ernesta Wejhera plan oblężenia.
K. był również głównym doradcą króla w sprawie Prus Książęcych i w dużej mierze przyczynił się do powierzenia kurateli nad Albrechtem Fryderykiem księciu Jerzemu Fryderykowi Hohenzollernowi (1577). Wykorzystując swoje wpływy i stosunki rodzinne w Prusach Królewskich, starał się K. nakłonić stany do jak najściślejszego współdziałania z królem. Na sejmie 1579 r. postulował ustalenie terminu rocznego zamieszkania w Prusach jako wystarczającego do indygenatu. Pragnął w ten sposób ułatwić sytuację Kromerowi, którego nominacji na biskupstwo warmińskie nie chciały uznać Stany Pruskie, a którego K. popierał już w r. 1572 w czasie starań o koadiutorie. Głos K-i przyjęto z oburzeniem, o to nie tylko w gronie opozycji. Jasne było, że K., związany teraz bardziej z Koroną niż z Prusami, w walce z partykularyzmem pruskim zaczynał tracić wyczucie sytuacji lekceważąc zupełnie tradycje i przywileje tych ziem.
Ostatnie lata spędził K. przeważnie na Rusi, szczególną troską otaczając dobra jarosławskie. W Jarosławiu rozbudował zamek, założył zwierzyniec, w pobliskich Pełkiniach wzniósł pałac, a w Gorliczynie «dom drewniany wśród lasów do polowania» (Siarczyński). W r. 1575 otwarto w Jarosławiu pierwsze trzy klasy ufundowanego przez Zofię Tarnowską w r. 1571 kolegium jezuickiego. K. zmarł 31 V 1581, pochowany w podziemiu kolegiaty w Jarosławiu (dziś nieistniejącej). Z małżeństwa z Przerębską pozostali synowie: Stanisław, kanonik warmiński w r. 1572, i Jan (zm. 15 VI 1592), po ojcu starosta lipieńki i zarządca dóbr jarosławskich, oraz córka Elżbieta, żona Macieja Żalińskiego, kasztelana gdańskiego. Z małżeństwa z Tarnowską (zm. 9 VII 1580) pozostały córki: Anna (ur. 26 V 1575), za Aleksandrem Ostrogskim, woj. wołyńskim, i Katarzyna, za Adamem Hieronimem Sieniawskim, podczaszym kor. W r. 1595 dokonały one działu dóbr po matce.

Estreicher; Boniecki; Dworzaczek, Genealogia; Paprocki; – Bodniak S., Komisja Morska Zygmunta Augusta, „Roczn. Gdań.” T. 4–5: 1930–1 s. 44–66; tenże, Polska a Bałtyk za ostatniego Jagiellona, „Pam. B. Kórn.” Z. 3: 1939–46 s. 75–274; Boras Z., Stosunki polsko-pomorskie w II połowie XVI w., P. [b. r.]; Czapliński W., Przygoda posłów polskiego i francuskiego w r. 1573 w Sundzie, w: Z dziejów wojny i polityki, Księga pamiątkowa ku uczczeniu prof. dr J. Wolińskiego, W. 1964; Deresiewicz J., Z przeszłości Prus Królewskich, P. 1947 s. 10, 18, 81, 89, 187, 211, 214; Glemma T., Piotr Kostka, Tor. 1959, „Roczniki Tow. Nauk w Tor.”, LXI; Lengnich, Gesch. d. preuss. Lande, II–III; Lepszy K, Prusy Książęce a Polska w l. 1576–1578, Cieszyn 1932 s. 18, 28; tenże, Stefan Batory a Gdańsk, „Roczn. Gdań.” T. 6: 1932 s. 89, 99, 100–1, 135; tenże, Strażnicy morza Stefana Batorego, „Roczn. Gdań.” T. 7/8: 1933–4 s. 144–50, 159, 163; Makara J., Dzieje parafii jarosławskiej od początku do r. 1772, Jarosław 1936 s. 69–95 (podob. Zofii Kostkowej); Nowak-Dłużewski J., Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce. Czasy Zygmuntowskie, W. 1966; Siarczyński F., Wiadomość historyczna i statystyczna o mieście Jarosławiu…, Lw. 1826; Vetulani A., Lenno pruskie, Kr. 1930s.265–314; Zakrzewski W., Po ucieczce Henryka, Kr. 1878 s. 137, 163, 240–8, 284–90, 345, 348, 356, 393, 417, 421, 423, 436; – Akta podkancl. Krasińskiego, III; Akta poselskie i korespondencje Franciszka Krasińskiego, Kr. 1872 s. 295–7; Akta sejmikowe woj. krak., I; Arch. Zamoyskiego, I; Diariusz poselstwa polskiego do Francji po Henryka Walezego w 1573 r., Oprac. A. Przyboś i R. Żelewski, Wr.–W.–Kr. 1963; Duryewski A., Pamiątka niezeszła już zeszłego domu… Kostków…, Kr. 1702; Elementa ad fontium editiones, Romae 1964 IX; Hosii epistolae, II; Listy ks. Piotra Skargi T. J. z lat 1566–1610, Wyd. J. Sygański, Kr. 1912; Lustracja województwa pomorskiego 1565, Wyd. S. Hoszowski, Gd. 1961; Mater. do dziej. piśmiennictwa, pol., I; Materiały do historii stosunków kulturalnych w XVI w., Zebrał i Oprac. S. Tomkowicz, Kr. 1915; Matricularum summ., V; Orzelski, Bezkrólewia ksiąg ośmioro; Regestra thelonei aquatici Vladislaviensis saeculi XVI, Wyd. S. Kutrzeba i F. Duda, Kr. 1915; Sprawy Prus Książęcych za Zygmunta Augusta w r. 1566–1568, Wyd. A. Pawiński, W. 1879, Źródła Dziej., VII; Stefan Batory pod Gdańskiem w 1576–7 r., Wyd. A. Pawiński, W. 1877, s. 35–41, 44–6, 48, 51, 59, 66–7, 69–72, 76, 229, 344, Źródła Dziej., III; Uchańsciana, I–IV; Wierzbowski T., Dwie kandydatury [sic] na polskij prestoł Wilhelma iz Rozenberga i jeregecoga Ferdynanda 1574–5, W. 1889; Źródła Dziej., IX, XI, XXIII; Źrzódłopisma do dziej. unii, cz. II oddz. I, cz. III s. 155, 263; – B. Jag.: rkp. 5267 s. 233–51; Zakł. Dok. IH PAN w Kr.: Teki Pawińskiego, nr 21 k. 8–10, 14, 19, 23.
Halina Kowalska