Sabała (właściwie Krzeptowski zw. Sabałą, Sablikiem) Jan (1809–1894), gawędziarz-improwizator, muzykant i śpiewak ludowy. Pochodził ze starego, sięgającego tradycjami do w. XVI rodu góralskiego Gąsieniców, którzy posiadali gospodarstwo w Krzeptówkach na pograniczu Kościeliska i Zakopanego. Ur. 26 I w Kościelisku (wg ostatnich ustaleń W. Wnuka w stojącym na najwyższym wzniesieniu Krzeptówek domu – obecnie Oddział Muz. Tatrzańskiego im. T. Chałubińskiego), był synem kościeliskiego wójta Jana Gąsienicy, który zmienił (ale nie urzędowo) nazwisko własne i czterech synów: Jana, Jędrzeja, Wojciecha i Józefa na Krzeptowski. Przydomek Sabała, pod którym najstarszy z synów był powszechnie znany (w gwarze góralskiej także Sablik), pochodził od nazwy domu i gospodarstwa ciotki Sabałki w Kościelisku, które z czasem przejął. W piśmiennictwie o S-le występuje także inne jeszcze przezwisko: Janek Czakor, którego używał w okresie młodzieńczych awanturniczych wypraw łowieckich na teren ówczesnych Węgier, na Liptów.
S. nie pobierał nauki szkolnej i zaledwie umiał czytać i pisać. Od wczesnej młodości uprawiał z zamiłowaniem myślistwo (zarówno legalnie, jak też jako kłusownik); polował na grubego zwierza: niedźwiedzie (zabił ich kilkanaście, ostatniego w r. 1877), dziki, wilki, rysie, na zwierzynę płową: kozice, sarny, a także na świstaki oraz na głuszce. Początkowo posługiwał się flintą na krzemień, ok. 1832 r. kupił fuzję kapiszonówkę, a dopiero z czasem dubeltówkę. W literaturze biograficznej (np. Ferdynand Hoesick) podaje się fakt «zbójowania» S-y w młodości jako pewny, natomiast Stanisław Witkiewicz przytoczył jego własne słowa, które zdecydowanie temu przeczą, choć równocześnie S. nie uznawał zbójnictwa za coś nagannego. W swych wędrówkach myśliwskich, najczęściej odbywanych samotnie, poznał znakomicie Tatry, a bogactwo przeżyć i wrażeń spożytkował później w opowiadaniach myśliwskich. W r. 1846 wziął udział (21–23 II) w zbrojnym wystąpieniu górali przeciwko władzy austriackiej – powstaniu chochołowskim. Został wówczas uwięziony, ale w lipcu t. r. wypuszczony na wolność. Ożenił się z góralką z Chochołowa Teresą Wilczakówną i gospodarzył w Kościelisku.
W r. 1873 S. poznał przybyłego z Warszawy Tytusa Chałubińskiego. Odtąd (w l. 1874–83) był ulubionym towarzyszem sławnego lekarza w jego wyprawach tatrzańskich. Dokonał z nim pierwszego wejścia od Morskiego Oka na Rysy i trzeciego wejścia na Wysoką. Chałubiński dostrzegł jego talent muzyczny i gawędziarski. S. aż do późnej starości improwizował na małym, prymitywnym góralskim instrumencie muzycznym, prototypie skrzypiec («gęślikach» czy «złóbcokach»), oryginalne melodie ludowe (zanotował je i wydał później Jan Kleczyński w „Pam. Tow. Tatrzańskiego” T. 12: 1888 s. 39–182). Przede wszystkim jednak dzięki żywej inteligencji i bogatej fantazji, humorowi, a także bystremu zmysłowi obserwacji i dobrej pamięci, był znakomitym gawędziarzem; miał bogaty repertuar anegdot, humoresek, powiastek, legend i baśni góralskich oraz opowiadań (zwłaszcza myśliwskich). Talent narratorski S-y zachwycał S. Witkiewicza („Na przełęczy” 1891, zapisane „Opowiadanie Sabały” w zbiorze: „Z Tatr”, Lw. 1907) i Henryka Sienkiewicza („Sabałowa bajka”, „Czas” 1889 nr 170, tłumaczenie czeskie i francuskie). Pisarze ci nazywali go tatrzańskim Homerem, Ezopem czy Miltonem (Sienkiewicz przyrównał głowę S-y do starego sępa, a rysy twarzy do oblicza Miltona), także współcześni mu, jak Bronisław Dembowski („Bajki według opowiadania…”, „Wisła” 1892 s. 140–5), Andrzej Stopka Nazimek („Sabała. Portret, życiorys…”, Kr. 1897) i F. Hoesick (w „Tatry i Zakopane…”), utrwalili drukiem jego ustnie przekazywane utwory. S. swoją osobowością wzbudzał uznanie wielu artystów i uczonych (jak B. i Maria Dembowscy, Wojciech Kossak, Karol Potkański, Bronisław Rajchman), portretowało go wielu malarzy i rzeźbiarzy. Towarzyszył nadal wiernie Chałubińskiemu, który schorowany, mógł odbywać już jedynie przejażdżki bryczką po okolicach Zakopanego. S. był świadkiem (obok Witkiewicza, Dembowskiego i Sienkiewicza) koncertu Ignacego Paderewskiego, który w październiku 1889 specjalnie przybył z Wiednia do Zakopanego, aby umilić Chałubińskiemu w jego domu ostatnie tygodnie życia. Wraz z Heleną Modrzejewską S. trzymał do powtórnego chrztu w Zakopanem (10 V 1891) syna S. Witkiewicza – Stanisława Ignacego (Witkacego). W lecie 1894 wziął udział w wycieczce góralskiej na Wystawę Krajową we Lwowie. Pod koniec życia zaopiekowali się nim troskliwie Karol i Wanda Lilpopowie, z rodziny warszawskich przemysłowców. S. zmarł 8 XII 1894 w ich willi «Zacisze» na Bystrem w Zakopanem. Został pochowany na Starym Cmentarzu obok Chałubińskiego (obecnie Cmentarz Zasłużonych w Zakopanem, zwany Pęksów Brzyzek).
Z małżeństwa z Teresą z Wilczaków miał S. kilkoro dzieci.
W r. 1903 ustawiono w Zakopanem u zbiegu ulic T. Chałubińskiego i Zamoyskiego pomnik dłuta Jana Nalborczyka (wg rys. S. Witkiewicza) przedstawiający S-ę, siedzącego, z gęślikami w ręku, u stóp T. Chałubińskiego.
Twórczość i życie S-y inspirowała wielu późniejszych poetów i pisarzy: Kazimierza Tetmajera, Władysława Orkana, Wojciecha Brzegę, Tadeusza Malickiego, Stanisława Nędzę-Kubińca, Adama Pacha, Stanisława Krzeptowskiego-Białego. Osobno wydano Sabałowe bajki w wyborze i opracowaniu T. Brzozowskiej i ze słowem wstępnym Juliana Krzyżanowskiego (W. 1969), wiele ogłoszono w „Wyborze pisarzy ludowych” zebranym przez Stanisława Pigonia (Wr. 1948 II) oraz w tomie „Gawędy Skalnego Podhala” przygotowanym przez Włodzimierza Wnuka (Kr. 1981 s. 25–69).
W r. 1955, w sześćdziesięciolecie śmierci S-y odbył się wielki konkurs góralskich zespołów pieśni i tańca (w tym ponad stu kapel) oraz wystaw artystycznych (plastycznych i fotograficznych). W r. 1967 zainicjowano w Bukowinie Tatrzańskiej doroczne konkursy gawędziarzy ludowych «Sabałowe bajania», utrwalające literacki folklor góralski.

Portrety i rysunki: Bronisława Podbielskiego (1862, reprod.: „Tyg. Ilustr.” 1862 s. 164), Elżbiety Krzywickiej (1878), Stanisława Witkiewicza (reprod.: „Kłosy” 1886 s. 330, Na przełęczy, W. 1891, „Wisła” T. 6: 1892 s. 1), Kazimierza Pochwalskiego (1887, reprod.: „Ognisko Domowe” 1887 s. 4), Walerego Eljasza Radzikowskiego (1893, reprod.: „Świat” 1893 s. 369), Stanisława Kaczora-Batowskiego (1906, reprod.: „Tyg. Ilustr.” 1906 s. 740); Rzeźba w drzewie Wojciecha Brzegi – głowy S-y (1897); Fot. (m. in. z S. I. Witkiewiczem, jako małym chłopcem) w: Muz. Tatrzańskim w Zakopanem; – Bystroń, Bibliogr. etnografii; Gawełek, Bibliogr. ludoznawstwa; Grajewski, Bibliogr. ilustracji; Polak K., Bibliografia „Wierchów” 1923–1972, W. 1976; Pol. Bibliogr. Liter. za r. 1946 i n.; Sienkiewicz H., Dzieła, t. 58–59: Bibliografia, W. 1953; Enc. tatrzańska; Literatura Pol. Enc. (T. Brzozowska); Kopaliński W., Słownik mitów i tradycji kultury, W. 1985; Österr. Biogr. Lexikon, Lf. 44 (W. Bieńkowski); Słown. folkloru pol. (J. Krzyżanowski, fot.); Stecki K., Przewodnik literacki po Zakopanem, W. 1980 s. 67 (fot.); Zdebski J., Stary Cmentarz w Zakopanem, Wyd. 2, W. 1986 s. 29–38; – Barycz H., Na przełomie dwóch stuleci, Wr. 1977; tenże, Wśród gawędziarzy; Bazielich W., Sabała a powstanie w Chochołowie, „Wierchy” T. 27: 1958 s. 186–7; Chwaściński B., Z dziejów taternictwa, W. 1979 (fot.); Dzieje folklorystyki polskiej 1864–1918, Pod red. H. Kapełuś i J. Krzyżanowskiego, W. 1982 (fot.); Janów J., „Sabałowa bajka” H. Sienkiewicza i legendy o „dziwnych sądach bożych”, „Lud” T. 30: 1931 s. 76–144; Jazowski A., Sabałowe bajki, „Życie Liter”. R. 34: 1984 nr 32 s. 1, 12 (fot.); tenże, Złoty okres literatury podhalańskiej, W. 1989; Kolbuszewski J., Tatry w literaturze polskiej, Kr. 1982; Krzyżanowski J., Henryk Sienkiewicz. Kalendarz życia i twórczości, W. 1956; tenże, Paralele, W. 1961; Malczewski R., Tatry i Podhale, P. 1935 (fot.); Paryski W. H., Tatry Wysokie, Cz. 25, W. 1988 s. 50; Pigoń S., Zarys nowszej literatury ludowej, Kr. 1946; Rożnowska K., Na Podhalu z dziada pradziada, „Gaz. Krak.” R. 38: 1986 nr 3 s. 3; Wnuk W., Gdzie się urodził Sabała, „Prosto z mostu” R. 5: 1939 nr 17 s. 5; tenże, Obrazki zakopiańskie, Kr. 1982 (fot.); Wójcik W. A., Prawda o śmierci Sabały, „Wierchy” R. 52: 1983 [wyd. 1986] s. 73–89 (fot.); Wrzosek A., Tytus Chałubiński, W. 1970; Zborowski J., Pisma podhalańskie w oprac. i wyborze J. Berghauzena, Kr. 1972 I–II; Ziejka F., Złota legenda chłopów polskich, W. 1984; – Bujwid O., Osamotnienie. Pamiętniki, Oprac. D. i T. Jarosińscy, Kr. 1990; Chałubiński T., Listy (1840–1889), Oprac. A. Szwejcerowa, W. 1970; tenże, Sześć dni w Tatrach, „Pam. Tow. Tatrzańskiego” T. 4: 1879 s. 47–78; Hoesick F., Tatry i Zakopane…, P. 1921 [cz.] 3 s. 175–281, W. 1931 [cz.] 4 s. 112–25, 323–31; Kossak W., Wspomnienia, Oprac. K. Olszański, W. 1971; Listy Sabały, podał J. Zborowski, „Wierchy” R. 30: 1901 [1962] s. 122–5; Rajchman B., Wycieczka na Łomnicę odbyta pod wodzą prof. Chałubińskiego, W. 1879; Witkiewicz S., Listy do syna, Oprac. B. Danek-Wojnowska i A. Micińska, W. 1969; tenże, Na przełęczy, W. 1891 s. 123–4, 150–1, 156–7, 160–76, 184–5, 192–4, 197–8, 203–6, 252–3 (fot.); tenże, Z Tatr, Lw. 1907 s. 55–65; – Arch. Paraf. w Zakopanem: Liber mortuorum, t. I. s. 232 nr 79.
Wiesław Bieńkowski