Krzysztoporski (Christoporski, Krystoporski, Krzyżtoporski) Jan h. Nowina (1518–1585), kasztelan sieradzki. Pochodził z rodziny, która, wyszedłszy ze wsi Krzysztoporzyce w woj. krakowskim, osiadła w XV w. w ziemi sieradzkiej; był synem Piotra, dziedzica Woli Krzysztoporskiej. W l. 1537–9 studiował w Wittenberdze, m. in. pod kierunkiem Filipa Melanchtona, któremu zalecił go Andrzej Frycz Modrzewski. To wstawiennictwo, a także dobre postępy w nauce zaskarbiły K-emu przyjaźń Melanchtona, która przetrwała długie lata. Jemu też dedykował Melanchton swoją rozprawę o czyśćcu. Z Wittenbergi udał się K. na dalsze studia do Padwy, gdzie 4 V 1540 r. został wybrany konsyliarzem nacji polskiej. W styczniu 1541 r. witał w Treviso udającego się do Rzymu Jana Ocieskiego. Po powrocie do kraju został K. 2 VII 1545 r. przyjęty w poczet dworzan królewskich. W lipcu 1551 r. wyjechał w poselstwie od króla do papieża Juliusza III w sprawie potwierdzenia Jakuba Uchańskiego na biskupstwie chełmskim oraz prekonizacji biskupa chełmińskiego Jana Lubodzieskiego, obu oskarżanych o sprzyjanie reformacji. Zapewne w uznaniu za pomyślne załatwienie trudnej misji został K. mianowany sekretarzem królewskim. W r. 1552 posłował do Joachima brandenburskiego, w r. 1553 do królowej węgierskiej Izabeli z zaproszeniem na ślub Zygmunta Augusta z Katarzyną. W listopadzie 1556 r. był posłem królewskim na sejmik szadkowski, w r. 1557 wziął udział w wyprawie inflanckiej «z niemałym pocztem swym» (Paprocki). Stanowisko sekretarza królewskiego zatrzymał K. jeszcze przez pewien czas po objęciu (w r. 1559) urzędu pisarza ziemskiego sieradzkiego.
Lata spędzone w najbliższym otoczeniu królewskim należały do szczególnie czynnych w życiu K-ego. Związany był z ludźmi z obozu reformy, m. in. ze Stanisławem Bojanowskim, Marcinem Bielskim, a zwłaszcza z Modrzewskim. Bliskie kontakty łączyły go także z Janem Zaleskim, kanonikiem i dziekanem sandomierskim, sekretarzem Jana Tarnowskiego, oraz z biskupem kujawskim Janem Drohojowskim, znanymi ze swej sympatii dla ruchu reformacyjnego. K. przyłączył się z czasem do wyznawców kalwinizmu. W r. 1570 podpisał ugodę sandomierską w imieniu dystryktu żarnowieckiego. Był już wówczas patronem zboru w Bogdanowie, gdzie w r. 1578 ministrował Grzegorz z Żarnowca. W gronie różnowierców ceniono K-ego z powodu znajomości zagadnień teologicznych. W r. 1561 Modrzewski dedykował mu swoją „Księgę o grzechu pierworodnym” wraz z „Rozprawą o wolnej woli”, nazywając go swoim «bratem». Zdaje się jednak, iż mniej więcej po r. 1559 K. oddalił się od czynnego życia, czego nie omieszkał mu wytknąć Mikołaj Rej w „Zwierzyńcu”. Przyczyną była zapewne konieczność zajęcia się sprawami domowymi i majątkowymi.
K. zdołał bowiem wydatnie powiększyć swój stan posiadania. Oprócz pensji sekretarskiej (do r. 1557 100 fl., potem 160) pobieranej z żup krakowskich otrzymał K. tytułem wynagrodzenia za oddane królowi usługi (w l. 1549 i 1556) prawo wykupienia z rąk Jana Głowackiego, sędziego ziemskiego sieradzkiego, wsi królewskich w pow. sieradzkim: Tyczyn, Sokołów, Godynice i Trzebiczna (z tych na stałe zatrzymał Tyczyn i Sokołów, a Godynice otrzymał w r. 1558 iure feudi), w r. 1553 zaś prawo wykupu królewszczyzny Jadowniki w pow. sądeckim. T. r. uwolnił król dwór K-ego w Piotrkowie od jurysdykcji miejskiej. Sytuacja majątkowa K-ego skrystalizowała się ostatecznie w r. 1558, gdy po śmierci ojca został spadkobiercą całego majątku powiększonego przez dziedzictwo po zmarłym bezpotomnie stryju Stanisławie. W rękach K-ego znalazły się w ten sposób m. in. Wola Krzysztoporska, Bogdanów, Gąski, Krężna, Siomki, część Radziątkowa, Żuchowic i Gorzkowice w pow. piotrkowskim. W r. 1563 otrzymał nadto od króla prawo wykupu sołectwa we wsi Krzyżanów w pow. piotrkowskim, należącej do opactwa sulejowskiego (stało się to zresztą przyczyną długoletniego sporu między K-m a opatem sulejowskim).
W r. 1564 posłował K. na sejm parczowski z woj. sieradzkiego, a w r. 1565 został kasztelanem wieluńskim; ta pierwsza i jedyna w rodzinie godność senatorska została przez Andrzeja Trzecieskiego (usilnie poszukującego po śmierci Mikołaja Radziwiłła Czarnego nowych protektorów) uczczona zbiorem wierszy dedykowanym w całości K-emu, a sławiących K-ego, jego zainteresowania bibliofilskie, bogatą bibliotekę (którą istotnie posiadał i z której kilka książek zachowało się do dziś w zbiorach Bibl. Uniw. Warsz.), nowy dwór w Woli Krzysztoporskiej, a także najbliższą rodzinę, krewnych i powinowatych nowo mianowanego kasztelana („Epigrammatum Liber II”, 1565). K. musiał okazać się hojnym mecenasem, o czym świadczy ponowne, poszerzone wydanie „Liber Epigrammatum” (1567), jak też i inne dowody wdzięczności składane przez Trzecieskiego K-emu (m. in. pieśń religijna «Ja na twoje święte obietnice», 1566, z akrostychem dedykacyjnym dla K-ego), a później jego synom. Swoje utwory dedykował K-emu także Jan Dymitr Solikowski.
W r. 1567 (wyznaczony na sejmie piotrkowskim w marcu t. r.) brał K. udział w drugim poselstwie komisarzy królewskich do Prus Książęcych (maj – lipiec). W r. 1569 uczestniczył w sejmie lubelskim, gdzie wyznaczono go lustratorem ziemi spiskiej i księstw zatorskiego i oświęcimskiego. Na sejmie 1572 r. został deputatem do wybierania kwarty w Rawie. W okresie pierwszego bezkrólewia, w lipcu 1572 r., wziął udział w zwołanym przez prymasa zjeździe senatorów w Łowiczu, gdzie wybrano go posłem do rad małopolskich w celu uzgodnienia uchwał i środków dla zabezpieczenia państwa. W październiku t. r. był na zjeździe kolskim, podpisał jego uchwały oraz został jednym z czterech reprezentantów ziemi sieradzkiej do pomocy w sądach staroście wielkopolskiemu. W r. n. uczestniczył w konwokacji, złożył swój podpis pod «konfederacją de religione», a następnie wziął udział w elekcji i 13 IX podpisał akt wyboru Henryka Walezego. W okresie drugiego bezkrólewia przebywał głównie na terenie swojego województwa, od przetargów stronnictw trzymał się raczej z dala, aczkolwiek zdaje się, iż przez krótki czas należał do grona zwolenników Wilhelma z Rozemberka. W lutym 1576 r. towarzyszył Annie Jagiellonce w podróży do Krakowa, gdzie pozostał z królewną do czasu przybycia Stefana Batorego i wziął udział w sejmie koronacyjnym. Na sejmie warszawskim 1578 r. wyznaczono go ponownie do odbioru kwarty. Na sejmie 1581 r. poparł uchwalenie podatków na wojnę z Moskwą; otrzymał wówczas kasztelanię sieradzką.
K. zmarł 23 XII 1585 r. i pochowany został w kościele w Bogdanowie, gdzie znajduje się epitafium jego i członków rodziny, m. in. żony (od r. 1547) Doroty z Glińskich (1529–20 X 1598), z którą miał trzynaścioro dzieci. Sześcioro zmarło w dzieciństwie, a z pozostałych synowie: Mikołaj (1547–1573), uczeń (1559) Melanchtona i student (1561) uniwersytetu lipskiego, zaprzyjaźniony z Janem Dymitrem Solikowskim, był autorem interesującego utworu moralistycznego, pt. „Niniwe miasto” (1572) i napisał wierszem „O powinności szlacheckiej”, Piotr (1551–1581), stolnik sieradzki od r. 1579, sławił elekcję Henryka Walezego wierszowanym panegirykiem „Colloquium Musarum cum Apolline in laudes… Henrici Valesii” (1574), Stanisław (zm. 1603) studiował w l. 1569–71 w Lipsku wraz z bratem Janem (zm. 1603), który został w r. 1581 stolnikiem sieradzkim, a w r. 1591 otrzymał starostwo ostrzeszowskie. Jan patronował po śmierci ojca zborowi w Bogdanowie; należał do aktywnych działaczy protestanckich (własnym sumptem wydał rozprawkę Grzegorza z Żarnowca, pt. „Apomaxis albo zniesienie niesłusznej skazy…” skierowaną przeciw Janowi Liciniusowi Namysłowskiemu). Miał jeszcze K. syna Pawła (zm. 1601) oraz córki: Zofię, za Mikołajem Krosnowskim, wojskim rawskim, i Annę, za Zygmuntem Drzewickim.

Estreicher; Boniecki; Paprocki; Żychliński, XIII, XIV; Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. 2: Województwo łódzkie, W. 1954 s. 198; – Hartleb K., Jan z Ocieszyna Ocieski, Lw. 1917; Gruszecki S., Walka o władzę w Rzeczypospolitej Polskiej po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów (1572–1573), W. 1969; Kobierzycki J., Przyczynki do dziejów ziemi sieradzkiej, W. 1915 s. 12, 17, 19, 21; Kot S., Andrzej Frycz Modrzewski, Kr. 1923; Nowak-Dłużewski J., Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce. Czasy Zygmuntowskie, W. 1966; tenże, Pierwsi królowie elekcyjni, W. 1969; Piekarski K., Superexlibrisy polskie od XV do XVIII wieku, Kr. 1929 tabl. 12, 13; – Akta podkancl. Krasińskiego; Akta sejmikowe woj. pozn., I; Akta Unii; Diariusz sejmu walnego warszawskiego z roku 1556/7, Wyd. S. Bodniak, Kórnik 1939; Dve kandidaturyj na polskij prestol, Wyd. T. Wierzbowski, W. 1889; Hosii Epistolae, II; Korespondencja H. Rozrażewskiego, Wyd. P. Czaplewski, Tor. 1939–49 II, Fontes, XXXI; Lustracja województwa krakowskiego, 1564, Kr. 1964 cz. II; Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1564–1565, Bydgoszcz 1961–4; Mater. do dziej. piśmiennictwa pol.; Materiały do historyi stosunków kulturalnych w XVI w. na dworze królewskim polskim, Wyd. S. Tomkowicz, Kr. 1915; Matricularum summ., V; Melanchtonis Opera, III 704, 1607, IX 811, 976; Modrzewski A. Frycz, Pisma 1560–1562, Dzieła wszystkie, W. 1957 IV; Orzelski, Bezkrólewia ksiąg ośmioro; Regestra theolonei aquatici Wladislaviensis saeculi XVI, Wyd. S. Kutrzeba i F. Duda, Kr. 1915; Rej M., Zwierzyniec, Kr. 1895, Bibl. Pis. Pol., 30; Sprawy Prus Książęcych za Zygmunta Augusta w r. 1566–1568, Wyd. A. Pawiński, W. 1879, Źródła Dziej., VII; Trzecieski A., Carmina. Wiersze łacińskie, Oprac. J. Krókowski, Wr. 1958; tenże, Pisma polskie, Oprac. S. Bąk, Wr.–W.–Kr. 1961 I 206–9; Uchańsciana, I–V; Źródła Dziej., XII; – „Odrodzenie i Reform. w Pol.” T. 6: 1961 s. 77–8; „Reform. w Pol.” R. 1: 1921, R. 5: 1928; – AGAD w W.: Dep. Wil. 38 k. 30v., 33v., 402, 403, 411; B. Raczyńskiego: rkp. 46 k. 41v.
                                                                                                                                                                                                                                  Halina Kowalska