Kubisz Jan, pseud. i krypt. Ślązak, J. K. (1848–1929), nauczyciel, poeta i pamiętnikarz. Ur. w Końskiej pod Cieszynem 24 I, w rodzinie chłopskiej, syn Pawła i Marii Kotas. Do szkoły ludowej uczęszczał we wsi rodzinnej, a następnie kształcił się w l. 1860–5 w gimnazjum ewangelickim w Cieszynie. Po ukończeniu czterech klas wrócił do Końskiej, lecz po rocznej przerwie ponownie udał się do Cieszyna, by kształcić się w l. 1866–8 w tamtejszej «preparandzie» (seminarium nauczycielskie). Rok spędzony wówczas na wsi miał w życiu K-a decydujące znaczenie. W gimnazjum cieszyńskim poddał się panującemu tam prądowi germanizacyjnemu, a w Końskiej znajomość z nauczycielem Adamem Pinkasem i przyjaźń ze starszym od siebie agronomem Jerzym Buzkiem uświadomiły go pod względem narodowym i przygotowały do pracy narodowej. Wielki wpływ na K-a wywarł Leopold Otto, od r. 1867 pastor w Cieszynie i kaznodzieja. Po krótkiej praktyce w szkole ewangelickiej w Cieszynie K. od 4 I 1869 r. został nauczycielem, a później kierownikiem ewangelickiej szkoły ludowej w Gnojniku w pow. cieszyńskim, gdzie uczył także po przejęciu tej szkoły przez władze krajowe do r. 1910. W Gnojniku K. wybudował własny domek i mieszkał tam do końca życia. Jako nauczyciel pozostawał pod wpływem Jana Śliwki, należał do założonego przez niego Tow. Nauczycieli Ewangelickich, a po jego upadku poświęcił się pracy w Czytelni Ludowej w Cieszynie, która od r. 1862 była głównym ośrodkiem polskości i rozwijała ożywioną działalność na Śląsku Cieszyńskim. K. organizował przedstawienia utworzonego przy Czytelni teatru amatorskiego i sam w nich występował jako aktor. Wspólnie z F. Michejdą był inicjatorem Tow. Ewangelickiej Oświaty Ludowej (1884), a od r. 1889 aktywnym członkiem Kółka Pedagogicznego.
Już w latach młodzieńczych zaczął K. pisać wiersze, przy czym niewątpliwy wpływ wywarła na niego poezja A. Mickiewicza, W. Pola i K. Ujejskiego oraz proza H. Sienkiewicza, których był gorącym wielbicielem. Początkowo język jego utworów był niewyrobiony i nieprecyzyjny, ale dzięki talentowi K. z biegiem lat stał się najwybitniejszym twórcą literackim na Śląsku Cieszyńskim tego okresu. Jego wiersze wywarły głęboki wpływ na współczesne mu i przyszłe pokolenia. Pierwsze utwory o charakterze okolicznościowym, oznaczone krypt. J. K., drukowała „Gwiazdka Cieszyńska” (1868, 1872, 1881). W r. 1882 wydał w Cieszynie pod pseud. Ślązak tomik pt. Niezapominajka, ogłaszając w nim utwory: Do młodzieży na uroczystość Mickiewicza, Rolnik śląski, Ziemia nasza, Do Olzy. Od r. 1885 był K. jednym z najbliższych współpracowników „Przyjaciela Ludu” wydawanego przez F. Michejdę. W piśmie tym i „Kalendarzu Ewangelickim” (od r. 1882) drukował prawie wszystkie swoje utwory (m. in. Dwa dni – poetyckie wspomnienie dzieciństwa), a dla „Przyjaciela” tłumaczył także religijne pieśni Karola Geroka. Dopiero w r. 1889 ogłosił pod swoim nazwiskiem cykl wierszy patriotycznych i religijnych pt. Śpiewy starego Jakuba, odsłaniający już dojrzałe poetycko oblicze poety. Pieśń Nad Olzą, umieszczona w tym zbiorze, stała się jedną z najpopularniejszych na Śląsku. Przeciw wynarodawiającemu wpływowi szkoły wystąpił w utworze pt. Syn marnotrawny. W r. 1889 napisał K. dla utworzonego wówczas Tow. Pedagogicznego poemat Mojżesz; bohater jego, który wyrzeka się wspaniałości dworu królewskiego z miłości do własnego narodu, miał być w intencji poety wzorem dla współczesnych Ślązaków. K. pisał liczne wiersze okolicznościowe, jak Wiersz na dwudziestopięcioletni jubileusz Czytelni Ludowej w Cieszynie (1887) czy Woda ze skały (1895, na otwarcie gimnazjum polskiego w Cieszynie). W r. 1902 z zapisu Franciszka Górniaka wydano we Lwowie obszerny zbiór wierszy K-a pt. Z niwy śląskiej, zawierający drukowane już poprzednio utwory. Po ogłoszeniu tego tomu K. napisał jeszcze tylko kilka utworów poetyckich (Tam stanął, gdzie kula padła armatnia, napisany na 200-lecie kościoła ewangelickiego w Cieszynie, 1909, Pieśń o Grunwaldzie, 1910).
W r. 1919 zaczął spisywać swoje wspomnienia drukowane w odcinkach w „Pośle Ewangelickim” (od r. 1919), a ogłoszone w Cieszynie w r. 1928 pt. Pamiętnik starego nauczyciela. Garść wspomnień z życia śląskiego w okresie budzącego się ruchu narodowego w byłym Księstwie Cieszyńskim, w którym dał obraz rozwoju polskiego ruchu narodowego na Śląsku Cieszyńskim w drugiej połowie XIX w. Pamiętnik ten wyróżnia się dojrzałą formą literacką i językową; ma do dzisiaj wartość jako źródło historyczne. Po rozgraniczeniu kraju w r. 1920, gdy Gnojnik znalazł się na terenie Czechosłowacji, K. pozostał w Gnojniku i granicy ani razu nie przekroczył, choć prawie wszystkie jego dzieci żyły w Polsce. Żonaty dwukrotnie, miał kilkoro dzieci, z których Tadeusz (1880–1964) był fotografem w Cieszynie, Jan (1885–1948) lekarzem, dyrektorem Śląskiego Szpitala Krajowego w Cieszynie, Karol Bronisław pastorem w Krakowie, najmłodszy zaś Andrzej pozostał na ojcowiźnie w Gnojniku. Córka Anna (1887–1968) była żoną księdza Karola Kotuli, biskupa Kościoła ewangelicko-augsburskiego w Polsce, Maria (1890–1941), zamężna Cząstkowa, była nauczycielką. K. zmarł 26 III 1929 r. w Gnojniku, pochowany na tamtejszym cmentarzu.
Podob. w: K. J., Pamiętnik starego nauczyciela…, (Cieszyn 1928); – W. Enc. Powsz., (PWN); – Brożek L., J. K., w: Pisarze śląscy XIX i XX w., Wr. 1963 s. 328–48; tenże, Karol Gerok i J. K., „Strażnica Ewangeliczna” 1957 nr 8–9; tenże, Młodzieńcze wiersze J. K-a, „Zwrot” 1957 nr 4; Gawroński-Rawita F., J. K., poeta śląski, „Przełom” 1896 nr 10/1 s. 253–67; Hierowski Z., Poeta narodowy Śląska Cieszyńskiego, w: Nauczyciel z Lubszy i inne szkice, Kat. 1961 s. 122–6; tenże, Trzy pamiętniki (Stalmacha, Cinciały i Kubisza), „Poseł Ewang.” 1938 nr 15–7; Homola I., „Tygodnik Cieszyński i „Gwiazdka Cieszyńska” pod redakcją Pawła Stalmacha 1848–1887, Kat.–Kr. 1968; Musioł P., J. K., portret literacki, w: Księga o Śląsku, Cieszyn 1929 s. 197–207; Ogrodziński W., Dzieje piśmiennictwa śląskiego, Kat. 1965; Pamięci J. K-a 1848–1968. W 120 rocznicę urodzin, Pod red. J. Pyszko, B. Bielana i W. Przeczka, Gnojnik 1968; Wróblewski K., Słowo wstępne do K. J., Z niwy śląskiej, Lw. 1902 s. V–XV; – Listy śląskie do Józefa Ignacego Kraszewskiego z lat 1846–1886, Oprac. J. Pośpiech, Opole 1966; Młoda Polska na Śląsku 1898–1922. Antologia, Oprac. A. Gładysz, Wr.–W.–Kr. 1969 (fot.); Wspomnienia Cieszyniaków, W. 1964.
Ludwik Brożek