Kuźma Jan, pseud. Kosiński, Kuźmiński, Zuchwalski (1742–1822), konfederat barski, «królobójca». Miał pochodzić z miasteczka Kuźmin na Wołyniu, za czym przemawiałoby również brzmienie jego nazwiska i znajomość języka ruskiego. Uczęszczał do szkół jezuickich, a następnie był towarzyszem w kawalerii narodowej i lejbhuzarem w chorągwi Adama Czartoryskiego. Przystojny, «topolowej postaci», inteligentny i obrotny, rychło pozyskał zaufanie możnych, którym czynił różne usługi. Czas dłuższy pełnił funkcję mastalerza u gen. Józefa Wodzickiego (wg innych u Ignacego Wodzińskiego). Wziął udział w konfederacji barskiej ziemi wyszogrodzkiej pod Józefem Sawą Calińskim. Odbył z nim na Mazowszu przeszło dwuletnią partyzantkę, w której dosłużył się stopnia porucznika. Po rozbiciu Sawy Calińskiego pod Szreńskiem (26 IV 1771), K. ciężko ranny schronił się do Tyńca. Po wyleczeniu powrócił pod rozkazy następcy Sawy, marszałka Józefa Czachorowskiego.
W sierpniu 1771 r. Stanisław Strawiński, rotmistrz starodubowski z partii K. Pułaskiego i w porozumieniu z nim działający, wciągnął K-ę do spisku na osobę króla Stanisława Augusta. Wstępne rozmowy przeprowadzono na Jasnej Górze, a szczegóły omówiono w Czerwińsku nad Wisłą. Chodziło o porwanie króla, osadzenie go w twierdzy jasnogórskiej, a może nawet wciągnięcie do konfederacji. Z oddziałem 26 żołnierzy Walentego Łukawskiego, rotmistrza zakroczymskiego, przebranych za fornali, na wozach ze zbożem i sianem, ruszono z Małej Wsi pod Zakroczymiem do Warszawy, w której spiskowcy stanęli 2 XI w stajniach dominikanów na Nowym Mieście przy ul. Freta. Strawiński, kierujący całą akcją, po otrzymaniu informacji o projektowanej w dniu następnym wizycie króla u kanclerza w. lit. M. Czartoryskiego, zarządził ostre pogotowie, a spiskowców podzielił na trzy oddziały. Łukawski miał prowadzić straż przednią, Strawiński ariergardę, K. natomiast otrzymał najważniejsze zadanie uprowadzenia króla.
Ułożony plan realizowano z początku dość sprawnie. Dn. 3 XI o pół do dziesiątej wieczorem, gdy król w asyście kilkunastu osób wracał od księcia kanclerza, konfederaci u wylotu Koziej od strony Miodowej i Kapitulnej otoczyli karetę. W zamieszaniu i wśród strzelaniny Stanisław August usiłował powrócić do pałacu, gdy K. nie rozpoznając króla, wystrzelił doń z pistoletu, lecz chybił. Porwanego prowadzono częściowo pieszo, częściowo na koniu Miodową, Długą i obok arsenału. Spiskowcy udając głośną rozmową Kozaków, omijali kręcące się ronty nocne gwardiaków i Rosjan. W drodze król informował zamachowców, gdzie stoją rosyjskie patrole. Z kolei K. troszczył się o więźnia, wymienił pod nim rannego konia i ofiarował mu czapkę, but i płaszcz w miejsce zgubionych przez króla po drodze. Gdy K. stracił kontakt z obu oddziałami, a wysłani już za wałami dla nawiązania łączności i pogubieni w ciemnościach żołnierze nie wracali, K. pozostał z jeńcem tylko sam jeden. Król, wykorzystując to, potrafił przyrzeczeniami przebaczenia i nagrody zjednać sobie K-ę. Już pod laskiem bielańskim, gdzie mieli spotkać się spiskowcy, K. złożył królowi przysięgę na wierność i zaprowadził do młyna słodowego między Marymontem a Burakowem, strzegąc go tam z szablą w ręku aż do przybycia gwardii kor. Dn. 4 XI o 5 nad ranem powrócono do Zamku.
K. zatrzymany pod ścisłą strażą miał na polecenie króla zapewnione wszelkie wygody. Tego jeszcze dnia wymienił przed urzędem marszałka w. kor. wszystkich wspólników, wskutek czego zaraz schwytano 6 osób. W dn. 6 XI powtórzył zeznanie przed instygatorem kor. Na wieść o zamachu konfederaci potępili K-ę, a załoga częstochowska 15 VI 1772 r. (w czasie pertraktacji o kapitulację) odcięła się od »królobójcy«, domagając się przykładnego ukarania go jako złoczyńcę i kryminalistę. Dn. 11 III 1773 r. wręczono K-ie i innym pozew, wydany 3 III, w którym oskarżano obwinionych o spisek na życie króla. Sejm 1773 r. konstytucją z 29 V przekazał sprawę sądowi sejmowemu, który odbywał się pod przewodnictwem Stanisława Lubomirskiego, marszałka w. kor. Rozprawa toczyła się od 7 VI do 27 VIII. Bronił K-ę Walenty Rzętkowski, patron asesorii kor. Wbrew intencjom króla podtrzymywał oskarżenie instygator Antoni Opelewski. Dn. 2 VIII w obronie K-y wystąpił Stanisław August, w końcowym ustępie prosząc o złagodzenie kary również pozostałym spiskowcom. Przemówienie to, wzór krasomówstwa, wydrukowały wszystkie niemal ówczesne gazety europejskie. Wyrokiem z 16 VIII, podpisanym 27 VIII, a ogłoszonym w dniu następnym, skazano K-ę na wieczne wygnanie z kraju. Musiał jeszcze, okuty w kajdany, asystować 10 IX przy ścięciu i ćwiartowaniu swych towarzyszy. Dn. 4 XII pod eskortą doprowadzono K-ę do granic Rzplitej.
K. zamieszkał nad Adriatykiem, w Państwie Kościelnym, w Rimini, a potem w Sinigalii, otrzymując od króla 400 czerwonych zł pensji rocznie. Żył w odosobnieniu, ale dostatnio, przypisywano mu tytuł hrabiego, czego K. bynajmniej nie prostował. Pożerany nostalgią za krajem, witał wojażujących po Włoszech rodaków (J. Albertrandiego, J. U. Niemcewicza, J. Drzewieckiego), ale legioniści stronili od niego. Po śmierci króla zasiłki przysyłał mu ks. Józef Poniatowski, a po nim dalsi członkowie jego rodziny. Po rozbiorach uznał zapewne wyrok za zdezaktualizowany i powrócił w r. 1803 czy też 1804 do kraju. Zamieszkał w Warszawie w budynku kolegium pojezuickiego. W kilka lat później wyjeżdżał do Rzymu celem likwidacji swych spraw majątkowych. W czasach Królestwa Kongresowego zdobył sobie dużą popularność jako żywy symbol dawnej, walczącej Rzpltej. Zmarł bezżenny 12 IV 1822 r. w Warszawie, pochowany na cmentarzu Powązkowskim bez nagrobka. Postać jego wprowadził H. Rzewuski do powieści „Listopad” (1845).

Sztychy Chodowieckiego (robione bez autopsji); Podob. K-y klęczącego u nóg króla na obrazie w kaplicy Św. Karola Boromeusza na Powązkach w Warszawie; – Estreicher; Enc. Org.; W. Enc. Ilustr.; Żychliński, VIII 368, 372, 375, 393; – Kaleta R., Anegdoty i sensacje obyczajowe, s. 287–8; Konopczyński W., Kazimierz Pułaski, Kr. 1931; tenże, Konfederacja barska, II 170 (bibliogr., archiwalia); Magier A., Estetyka Miasta Stołecznego Warszawy, Wr.–W.–Kr. 1963; Ostrożyński W., Sprawa zamachu na Stanisława Augusta z 3 listopada 1771 r. przed sądem sejmowym, Lw. 1891 s. 13–5, 55 (bibliogr.); Pitaval Warszawski, Oprac. S. Szenic, s. 142 i n.; Pułaski K., Z życia księżnej Kurońskiej, W. 1890 s. 116, 118, 120, 194, 195, 202; [Rolle] Dr. Antoni J., Wybór pism, Kr. 1966; Schmitt H., Dzieje panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, Lw. 1880 III 491–3, Źródła tom dodatkowy, Lw. 1884 s. 193; Wójcicki K. W., Cmentarz Powązkowski, W. 1855 I 235–9, III 41–7; tenże, Warszawa i jej społeczność w początkach naszego stulecia, „Bibl. Warsz.” R. 34: 1874 s. 443–6; – Kitowicz J., Pamiętniki, Wyd. W. Zawadzki, Lw. 1882 I 252, 255–9; Konfederacja barska, Wyd. W. Konopczyński, Kr. 1928 s. 156–7; Kossakowska K., Listy, Wyd. K. Waliszewski, P. 1883; Materiały do dziejów bezkrólewia po śmierci Augusta III i pierwszych lat dziesięciu panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, Wyd. H. Schmitt, Lw. 1857 II 61–2, 93, 99, 103, 109; Mémoires du roi Stanislas Auguste Poniatowski, Pet. 19141; Niemcewicz J. U., Pamiętniki czasów moich, Wyd. J. Dihm, W. 1957; Polska Stanisławowska w oczach cudzoziemców, Oprac. W. Zawadzki, W. 1963; – „Kur. Warsz.” 1822 nr 141; – AGAD: Korespondencja Stanisława Augusta z l. 1792–7, rkp. nr 2, nr 5–6 (listy K-y); Zbiory Komierowskich 67/87; Arch. Państw. w Ł.: Zbiory Bartoszewiczów 134, 170; B. Jag.: rkp. 7233.
Wacław Szczygielski