Małachowski Jan h. Nałęcz (1698–1762), kanclerz wielki kor. Ur. 26 I, był synem Stanisława, woj. poznańskiego (zob.), i jego drugiej żony, Anny Konstancji Lubomirskiej 1. v. Wielopolskiej. Działalność publiczną rozpoczął M. jako deputat oświęcimsko-zatorski na Trybunał Kor. w l. 1721–2. Na sejmie warszawskim 1724 r. został powołany na członka delegacji sejmowej do układów z posłami zagranicznymi w sprawie zatargu ludności protestanckiej Torunia z jezuitami. W r. 1726 M., będąc już starostą opoczyńskim, uczestniczył w sejmie grodzieńskim jako poseł sandomierski. Wystąpił wówczas przeciw stosowanej przez Augusta II formie tzw. limit sejmowych, potępiając je jako niekonstytucyjne praktyki w duchu angielskiego parlamentaryzmu. W rezultacie przyczynił się do ostatecznego zniesienia limity na tym sejmie. Zabierał też głos w sprawie komisji, wyznaczonej przez sejm do uregulowania spraw Kurlandii. W l. n. jeszcze kilkakrotnie otrzymywał mandat poselski – w r. 1729 z woj. sieradzkiego, w l. 1732 i 1733 – z sandomierskiego. Był wówczas stronnikiem dworu. Podczas bezkrólewia w r. 1733 był posłem sieradzkim na konwokację i należał do opozycji przeciw Stanisławowi Leszczyńskiemu. Otrzymał od Sasów pieniądze i zwalczał uchwały konwokacyjne na sejmikach relacyjnych. Na sejmie elekcyjnym bezskutecznie zabiegał o laskę marszałkowską. Wg własnych (nie mających potwierdzenia) relacji zaprotestował wówczas przeciw obiorowi Leszczyńskiego i udał się na Pragę do zwolenników Sasa. Wobec przewagi Leszczyńskiego przeniósł się potem do jego obozu, lecz gdy wojska rosyjskie podchodziły pod Pragę, wrócił tam i wziął udział w elekcji Augusta III. Za usługi oddane dynastii saskiej M. otrzymał już w początkach panowania nowego króla wysokie godności i osiągnął duże znaczenie w kraju. Dn. 27 VII 1734 został stolnikiem w. kor., a podczas sejmu pacyfikacyjnego 26 XI 1735 król mianował go podkanclerzym kor. i w r. n. nadał mu Order Orła Białego. W okresie sprawowania podkanclerstwa, jak i później, M. często bywał u boku króla w Dreźnie. Ruchliwy i przedsiębiorczy, zdobył dużą popularność wśród średniej szlachty. Zdolny polityk, posiadał dobrą znajomość prawa krajowego.

W początkach panowania Augusta III M. nie wiązał się trwale z żadnym z rywalizujących ze sobą stronnictw Potockich i Czartoryskich, mimo że w polityce zagranicznej był, podobnie jak Czartoryscy, zwolennikiem Rosji i przeciwnikiem Prus. W czasie wojny o sukcesję austriacką M. nieprzychylnie zapatrywał się na przymierze Saksonii z Prusami, brał natomiast udział, wraz z kanclerzem A. Załuskim, w układach sasko-austriackich w sprawie zawarcia aliansu. Poseł cesarski w Dreźnie Esterhazy konferował z nim również na temat wciągnięcia Rzpltej do tego aliansu, lecz bez powodzenia. W tym czasie M. przeciwdziałał również dążeniom hetmana w. kor. Józefa Potockiego do zawiązania konfederacji (1741) i czynił starania o pojednanie Potockich z dworem oraz przekonanie ich o konieczności poparcia reformy wojskowej na najbliższym sejmie. W r. 1743 brał udział w zjeździe w Krakowie, gdzie przedstawiciele dworu – kard. J. A. Lipski, J. Mniszech, kaszt. krakowski, i M. – spotkali się z hetmanem J. Potockim. Do porozumienia jednak nie doszło. Podkanclerzy popierał dążenia reformatorskie dworu sasko-polskiego, zmierzające głównie do aukcji skarbu i wojska. W początkach wojen śląskich M. projektował zniesienie liberum veto.

W r. 1746 M. jako człowiek zaufania dworu saskiego, który chętnie pozbył się z kanclerstwa A. S. Załuskiego, otrzymał pieczęć w. kor. Są przypuszczenia, że M. myślał o zyskowniejszym podskarbstwie, lecz mniejsze dochody kanclerskie potrafił zrekompensować innymi drogami, bogacąc siebie i liczną rodzinę. Otrzymał dla siebie, synów i zięciów wiele starostw (m. in. ostrołęckie, bracławskie, buczniowskie, grodeckie, kamieniobrodzkie, opoczyńskie, sądeckie i krzeczowskie), dzierżaw, wójtostw i chorągwi we wszystkich niemal częściach kraju. Jako starosta ostrołęcki spotkał się w r. 1740 z oporem Kurpiów przeciw daninom i ciężarom pańszczyźnianym. Rozwiązał tę sprawę, znosząc pańszczyznę w r. 1750 i zastępując ją czynszami, a w r. 1757 zrzekł się prawa propinacji. W r. 1729 uzyskał dla swej dziedzicznej posiadłości Końskie przywilej królewski na jarmarki, a w r. 1748 przywilej zezwalający na lokację miejską.

W r. 1758 przywilejem kanclerskim nadał wolność osobistą oraz własność gruntów i domów wszystkim mieszkańcom Końskich. Wzniósł tu zespół pałacowy, przyczynił się także do podźwignięcia i rozbudowy istniejącego już dawniej w dobrach koneckich, lecz ostatnio podupadłego przemysłu manufakturowego, związanego z wydobyciem i obróbką rudy żelaznej. Pobudował 4 piece hutnicze – jeden w Stąporkowie (1739), dwa w Ruskim Brodzie (1750) i jeden w Janowie (1755). Sprowadził ze Śląska rzemieślników niemieckich, przeważnie dysydentów, lokując ich w Końskich i osadzie podmiejskiej Pomykowie. Zajmowali się oni w manufakturach przeróbką żelaza, głównie fabrykacją broni palnej. Jako starosta ostrołęcki M. założył obok Myszyńca osadę starościńską Martuny, czyli Małachowo. Łącznie z dobrami żony i zakupionymi majątkami, kanclerz stał się właścicielem dużej fortuny i dochody rodzinne, wynoszące w r. 1735 37 000 złp., zwiększył w ostatnich latach życia do pół miliona. Rodzina Małachowskich zawdzięcza mu znaczenie, jakie zdobyła w kraju.

Na sejm 1748 r. M. przygotował projekt komisji walnej ekonomicznej dla zlustrowania ewentualnych źródeł dochodów skarbu Rzpltej. W czasie obrad sejmowych zabierał głos na temat podniesienia miast z upadku przez zapewnienie im m. in. dobrej organizacji i właściwego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości oraz ograniczenia uprawnień duchowieństwa w miastach. Po zerwaniu Trybunału Piotrkowskiego w r. 1749 M., podobnie jak senatorowie spod znaku Potockich, sprzeciwiał się projektowi woj. ruskiego Augusta Czartoryskiego rozpisania nowych wyborów deputackich lub przedłużenia kadencji deputatom poprzedniego Trybunału. Kanclerz udał się wtedy do Drezna i na skutek jego protestu król zrezygnował z rozesłania uniwersałów na sejmiki deputackie, postanawiając zwołać w r. 1750 sejm nadzwycz. Na sejm ten M., wraz z Pawłem Benoe, kaszt. warszawskim, przygotował Projekt do korektury trybunału, ale sprawa ta nie weszła nawet pod obrady.

Wiosną 1752, gdy w Kurlandii zaostrzył się antagonizm między regencją a stronnictwem szlacheckim, M. okazał się przeciwnikiem dążeń do zniesienia regencji i ustanowienia innego rządu. Przed sejmem 1752 zaakceptował dworski projekt elekcji vivente rege, który popierali Czartoryscy, i starał się o pozyskanie hetmanów J. K. Branickiego i M. Radziwiłła. W l. 1751–2 przyczynił się do uśmierzenia w Gdańsku walk między magistratem a pospólstwem oraz wprowadzenia nowej ordynacji wyborczej nieco demokratyzującej ustrój miasta. W swoim votum na sejmie kanclerz zaznaczył, że o aukcji wojska, którą popierał na poprzednich sejmach, nie chce mówić, aby nie spowodować zerwania obrad. Wypowiadał się natomiast za zapewnieniem należytej mocy prawnej dekretom trybunalskim oraz powszechnym stosowaniem zasady większości głosów na sejmikach elekcyjnych, zwłaszcza przy wyborze sędziów ziemskich, gdyż ziemstwa długo wakować nie powinny. Sejm ten został zerwany przez manifest Kazimierza Morskiego, posła sochaczewskiego. Kanclerz wówczas uczestniczył, wraz z Czartoryskimi, w opracowaniu projektu remanifestu,. który został zniszczony przez A. Mokronowskiego przy próbie pozyskania akcesu J. K. Branickiego.

W tym czasie M. ugruntował swoją pozycję stronnika rosyjskiego i pobierał pensję 7 000 rubli rocznie, a ponadto 3 000 złp. na agitację wśród szlachty. Żywił przekonanie, że Rosja może przyczynić się do przeprowadzenia niektórych reform w Polsce. Potrafił jednak niekiedy przeciwstawiać się naleganiom Rosji o ulgi dla dysydentów, o regulację granicy i zwrot zbiegłych chłopów. Pewny protekcji rosyjskiej wziął udział w l. 1753–4 z Czartoryskimi i Lubomirskimi w podziale ordynacji ostrogskiej, z której otrzymał połowę miasta Ostroga, miasteczko Międzyrzecz i 36 wsi na Wołyniu o dochodzie ok. 50 000 złp. Naraził się tym dworowi sasko-polskiemu i opinii szlachty, nie chciał jednak zrezygnować z donatywy, do czego na próżno starali się go skłonić J. Mniszech i H. Brühl. Aby utrzymać swój dział, a jednocześnie odzyskać wpływowe stanowisko na dworze, szukał poparcia u carowej Elżbiety w l. 1754–5, wdając się w intrygi na terenie Petersburga. Wpływy Brühla pokrzyżowały jednak zabiegi M-ego i przeszkodziły interwencji rosyjskiej. Wtedy to M. z inspiracji M. Bestużewa i M. Woroncowa ułożył program polityki rosyjskiej w Polsce, zwany «Systemen», oparty na przekonaniu o wspólnocie interesów polsko-rosyjskich. Kanclerz przewidywał w nim utrzymanie Rzeczypospolitej w niezależności od wpływów obcych państw, aby pod opieką cesarstwa rosyjskiego, w myśl polityki Piotra I z r. 1716, mogła w spokoju zażywać wolności. Wówczas J. B. d’Aloy, od kilku lat sekretarz M-ego, w gruncie rzeczy nieprzychylny Czartoryskim, próbował godzić kanclerza z Brühlem. Dlatego M. poparł w r. 1755 w sprawie monetarnej Brühla i pomógł mu pozyskać podskarbiego Karola Sedlnickiego, który przyczynił się do utrzymania w Polsce saskiego szeląga jako monety pełnowartościowej, wbrew staraniom Czartoryskich o zredukowanie go do połowy wartości. Zgoda między saskim ministrem a M-m zapanowała wreszcie w połowie 1756 r. M. niechętnie jednak odnosił się do podejmowanych przez dwór prób pojednania między profrancuskim stronnictwem «patriotów», przeciwnym podziałowi ordynacji ostrogskiej, a donatariuszami.

W czasie najazdu wojsk pruskich na Saksonię jesienią 1756 kanclerz M. został wezwany do Drezna na poufne narady. Jednak w czasie rozmów z Fryderykiem II w jego obozie pod Sedlitz, jak i w głównej kwaterze saskiej, przeciwstawił się próbom wciągnięcia Rzeczypospolitej do wojny. Próbował sprowadzić króla do Warszawy na sejm, ale natrafił na przeszkody ze strony Fryderyka II. Wiosną 1757 r. M. popierał projekt założenia w Elblągu francuskiej kompanii handlowej, oparty o chwilowe antypruskie zbliżenie Francji z Rosją, która skłaniałaby Francję do żywszego zainteresowania się sprawami polskimi. Był to, być może, jeden z pomysłów d’Aloya, który w sprawach projektu nawet wyjeżdżał do Paryża. Realizacja tego planu przyczyniłaby się do wyparcia wpływów angielskich z Gdańska, a zarazem złamała monopol handlowy gdańszczan i chroniłaby polskich wytwórców przed ich wyzyskiem. Zamierzano założyć izbę handlową z kanclerzem w. kor. na czele do rozstrzygania sporów między kompanią a miastami królewskimi oraz kantory kompanii w Warszawie i innych miastach polskich. Plan ten, wznawiany przez M-ego jeszcze w r. 1760, upadł skutkiem niepowodzeń Francji w wojnie siedmioletniej.

Gdy w r. 1757 zaistniały obawy, że Fryderyk II może zająć Gdańsk, kanclerz w. kor., delegowany do miasta, radził skorzystać z opieki rosyjskiej. Kiedy jednak wojska rosyjskie zajęły kilka pomorskich miast Rzeczypospolitej, a następnie zaczęły posuwać się ku Warszawie, M. uznał to za niebezpieczne, obawiając się wzrostu sympatii propruskich wśród szlachty. W r. 1758 M. doszedł do szczytu wpływów na dworze Augusta III. Gdy hetman J. K. Branicki wystąpił z oskarżycielskim memoriałem przeciw H. Brühlowi, kanclerz trzymał stronę dworu, w imieniu którego występował z radami i pogróżkami wobec hetmana. T. r. August III ogłosił reskrypt, znoszący administrację dóbr ostrogskich, a M., podobnie jak i inni uczestnicy transakcji kolbuszowskiej, objął swój udział w posiadanie. Zasłużył się w r. 1758 rodzinie Wettinów, przyczyniając się do uzyskania inwestytury na lenno kurlandzkie dla królewicza Karola. Uczestniczył też za pośrednictwem d’Aloya w układaniu paktów konwentów między księciem a stanami kurlandzkimi. W l. n. do popierania interesów księcia Karola zapewne skłaniał kanclerza fakt, że żona Karola, Franciszka Krasińska, była siostrzenicą żony M-ego przez swoją matkę, z domu Humiecką.

Pozycja M-ego budziła zawiść ze strony marszałka nadwornego kor. Jerzego Mniszcha (zięcia H. Brühla), który wypierając Czartoryskich z zajmowanego dotąd stanowiska dążył do wyłącznego kierowania stronnictwem dworskim. «Stanowczo za blisko tronu… znalazł się kanclerz, zbyt niezależny od partii, zanadto biegły jurysta i zręczny praktyk» (W. Konopczyński). Wykorzystał więc Mniszech nadarzającą się sprawę Rokitna, aby zdyskredytować M-ego w oczach ogółu. W r. 1758 przegrał przed sądem asesorskim M-ego proces z regentem kanclerii kor., Józefem Dunin-Karwickim, o dobra Rokitno i Olszanicę w woj. kijowskim, które rewindykował na rzecz swego starostwa białocerkiewskiego. Zaskarżył wówczas wyrok kanclerza w Trybunale Lubelskim mimo przyjętej zasady równorzędności najwyższych jurysdykcji, dążąc przy tym do wykazania, że wbrew dotychczasowej praktyce kanclerz powinien wyrokować zgodnie z większością głosów asesorów i że od sądów asesorskich przysługuje odwołanie do sądów relacyjnych. Przez poniżenie M-ego Mniszech chciał również złamać potęgę kanclerza litewskiego Michała Czartoryskiego i całej «familii». Dzięki wielkim staraniom i przekupstwu w lipcu 1759 uzyskał wyrok Trybunału, który znosił dekret kanclerza i potępiał go za niesprawiedliwe rozsądzenie procesu.

Zatarg, który próbował załagodzić d’Aloy, przekształcił się w ogólnopaństwowe zagadnienie polityczne. Czartoryscy stanęli po stronie M-ego, który zawiesił działalność sądu asesorskiego i odmówił sprawowania wymiaru sprawiedliwości do listopada 1760. Król był przychylny marszałkowi nadwornemu, a Branicki, proszony przez kanclerza o pomoc, udał neutralność, lecz posłał do Lublina Mokronowskiego dla szkodzenia M-emu. Jednocześnie rozgorzał spór o kompetencje sądów asesorskich. Stanowiska M-ego broniły drukowane współcześnie pisma: „Refleksyje nad władzą kanclerskiej sądowej jurysdykcyji” oraz „Przyczyny na fundamencie praw ojczystych, dla których nie może się mieścić w sądach asesorskich pluralitas votorum, ani też od nich apelacyja”. Mniszech replikował „Objaśnieniem względem sądów asesorskich i na nich kanclerskiej władzy” i memoriałem „Si les jugements assesoriaux sont sans appel”. Projekt Mniszcha reformy asesorii nie wszedł jednak w życie. Wyrok Trybunału Lubelskiego spotkał się z nieprzychylną opinią współczesnych. Czartoryscy i M. prowadzili agitację na sejmikach starając się, aby nowy Trybunał skasował dekret lubelski. Pod wpływem Czartoryskich M. odmawiał wznowienia działalności asesorii i przeciwstawił się próbom pojednania z Mniszchcm, trwając w opozycji łącznie z kanclerzem w. lit. M. Czartoryskim. W r. 1760 nastąpiło zbliżenie «familii» i M-ego z J. K. Branickim w związku z obawami, że Rosja przy zawarciu pokoju zechce zatrzymać Prusy Wschodnie, a Fryderyk II tytułem odszkodowania może zająć Gdańsk i Prusy Zachodnie. Kanclerz w. kor., którego poselstwo rosyjskie przestało wtedy wspierać wstawiennictwem i pieniędzmi, szukał kontaktów z posłem francuskim i prosił Francję o opiekę nad Rzecząpospolitą, a z hetmanem w. kor. porozumiewał się co do potrzeby reform. Na sejm 1760 r. obaj kanclerze przygotowywali sprawę naprawy trybunałów i postarali się o umieszczenie w wielu instrukcjach poselskich punktu o skasowaniu dekretu Trybunału Lubelskiego w kwestii sporu o Rokitno. Po niedojściu sejmu ogłosili manifest, potępiający stronę dworską za zerwanie sejmu i wyrok Trybunału Lubelskiego. Po zerwaniu sejmu nadzwycz. w r. 1761, gdy rozważano sprawę ogłoszenia nowych uniwersałów, M. wygłosił mowę na senatus consilium 18 V (drukowaną współcześnie), w której proponował powtórnie naprawę trybunału, a ponadto aukcję wojska i reformę monetarną. Zrealizowano jednak tylko sprawę redukcji monety; w sprawie tej kanclerz współdziałał z «familią». Zatarg o Rokitno ciągnął się 5 lat, lecz kanclerz nie dożył już pomyślnego dla siebie zakończenia sporu. Zmarł w Końskich 25 VI 1762; tamże został pochowany. Skasowanie wyroku lubelskiego uzyskali synowie M-ego na sejmie konwokacyjnym w r. 1764.

Ożeniony z Izabelą Humiecką (ur. 1713 – zm. 10 VII 1783 w Końskich), córką woj. podolskiego Stefana (zob.), M. pozostawił 4 synów: Mikołaja, (zob.), Stanisława (zob.), Jacka (zob.) i Antoniego (zob.), oraz 6 córek: Annę, żonę Mariana Potockiego, kaszt. lubaczowskiego, Katarzynę, żonę Feliksa Czackiego (zob.), Karolinę, żonę Wojciecha Grabińskiego, starosty stężyckiego, Anielę, zamężną 1. v. za Józefem Janem Lipskim, starostą parczewskim, 2 v. za Hieronimem Lubomirskim, cześnikiem koronnym, Mariannę Teresę, żonę Jana Steckiego, chorążego kor., i Aleksandrę Helenę, żonę Józefa Podoskiego, woj. płockiego. Dzieci M-ego kształcone były pod kierunkiem W. Mitzlera de Kolof, którego kanclerz zaprosił w r. 1743 do Końskich na guwernera; Mitzler przebywał tam do r. 1749.

Portrety M-ego (miedzioryty z ok. poł. XVIII w.), wykonane przez: J. M. Bernigerotha, J. C. Sysanga i L. Zucchiego znajdują się: 2 w zbiorze królewskim Gab. Rycin Uniw. Warsz., 5 w zbiorze Emeryka Hutten-Czapskiego w Muz. Narod. w Kr.; Nagrobki: M-ego (z alabastrowym popiersiem) i jego żony w kościele parafialnym w Końskich (reprod. Katalog zabytków sztuki w Polsce, III z. 5); – Estreicher; Enc. Org.; W. Enc. Ilustr.; Bartoszewicz J., Znakomici mężowie polscy w XVIII w., Pet. 1856 III 265, 266, 271, 293 (Adam Nałęcz Małachowski); Janocki, Lexicon, I 100–1; PSB, (D’Aloy Jan Baptysta); Dworzaczek, Genealogia, tabl. 155; Niesiecki; Uruski; Żychliński, XIII; – Askenazy S., Dwa stulecia, W. 1901–1910 s. 113, 114, 119, 136, 158, II (indeks); Bartoszewicz J., Sprawa Karwickiego, w: Dzieła, Kr. 1880 VII; Bieniarzówna J., Projekty reform magnackich w poł. XVIII w., „Przegl. Hist.” T. 42: 1951 s. 304; Gieysztorowa I., Zahorski A., Łukasiewicz J., Cztery wieki Mazowsza, W. 1968; Konopczyński W., Liberum veto, Kr. 1918; tenże, Mrok i świt, W. 1911; tenże, O jedności w Królestwie, „Przegl. Mist.” 1918; tenże, Od Sobieskiego do Kościuszki, Kr. 1921; tenże, Polska a Szwecja… 1660–1795, W. 1924; tenże, Polska a Turcja 1683–1792, W. 1930; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, Kr.–W. 1909–11 I, II; tenże, Stanislaw Konarski, W. 1920: Lemke H., Die Brüder Załuski und ihre Beziehungen au Gelehrten in Deutschland und Danzig, Berlin 1958; tenże, Lorenz Mitzlers Anfänge in Polen, w: Deutsch-slavische Wechselseitigkeit in sieben Jahrhunderten, Berlin 1956; Machalski E., Stanislaw Małachowski, P. 1936; Michalski J., Studia nad reformą sądownictwa i prawa sądowego w XVIII w., Wr.–W. 1958; Skibiński M., Europa a Polska w dobie wojny o sukcesję austriacką w l. 1740–1745, Kr. 1913 I, II; Smoleński W., Przewrót umysłowy w Polsce XVIII w., W. 1949; Szujski J., Dzieje Polski, Lw. 1866 IV; Trzebiński W., Działalność urbanistyczna magnatów i szlachty w Polsce XVIII w., W. 1962; Waliszewski K., Potoccy i Czartoryscy, Kr. 1887; – Diariusze sejmowe z w. XVIII, Wyd. W. Konopczyński, W. 1911–37 I, II, III; Kitowicz J., Opis obyczajów za panowania Augusta III, Oprac. R. Pollak, W.–Wr.–Kr. 1970; Matuszewicz M., Pamiętniki, Wyd. A. Pawiński, W. 1876 II, III, IV; Mémoires du roi Stanislas-Auguste Poniatowski, Pet. 1914 I; Ostrowski-Daneykowicz J., Swada polska i łacińska…, L. 1745–7 I 89, 423, II 10; Teka Podoskiego, III 8, 41, 42, 46, 47, 54, 86–8, 91, 113, 122, 125, 136, 299, IV 102, 112, 204, 310, 321, 385, 568, 728; Vol. leg., VI 207, 297, 313, 316, 323; – „Gaz. Warsz.” 1761–2; „Kur. Pol.” 1729–60; – AGAD: Arch. Roskie XIII/33 (25 listów M-ego z l. 1737–61 do J. K. Branickiego), LIII/41, Arch. Radziwiłłów dz. V, teka 193 nr 9197 (148 listów M-ego z l. 1736–62), Metryka Kor. (księgi kancelarii M-ego), Zbiór Branickich z Suchej v. 36/49, 81/100; B. Czart.: rkp. 590, 593, 594–595, 600, 601, 620–622, 737, 788, 789, 848, 1193, 1983, 3127, 3836, 3843, 3848, 3850; B. Jag.: rkp. 902, 1150, 3739, 6147, odpisy z ksiąg kancl. M-ego: 6268, 6271–6275, 7211; B. Narod.: rkp. 6653, 6661, 6663, 6682, 6683, 6903, 6913; B. Ossol.: rkp. 20, 91, 134, 221, 226, 249, 269, 303, 307, 311, 313, 316, 317, 341, 348, 353, 416, 453, 454, 552, 569, 580, 677, 704, 708, 733, 1081, 1311, 1411–1413, 1427, 1447, 1492, 1550, 5973, 11829 (listy M-ego do Adama M-ego, krajczego kor.), 11888, 11889, 12902; B. PAN w Kr.: rkp. 310, 312, 1110; B. Uniw. Warsz.: rkp. 93, 97, 99, 100, 112; Staatsarchiv w Dreźnie: m. in. Geheimes Kabinett, Loc. 3513 (tu charakterystyka M-ego), 3588–3590 i 3596 (listy M-ego do Brühla), 2098 (korespondencja M-ego z l. 1743–62).

Hanna Dymnicka-Wołoszyńska