Mertka Jan (1899–1918), żołnierz I Batalionu Pogranicznego Poznańskiego w Szczypiornie. Ur. 27 VII w Przygodzicach koło Ostrowa Wielkopolskiego, w rodzinie chłopskiej, był synem Józefa i Magdaleny Kasprzak. Po ukończeniu szkoły podstawowej pracował jako robotnik kolejowy w Ostrowie. W r. 1915 wyjechał do Westfalii, gdzie pracował w fabrykach Bochum i Wietmaru, zdobywając zawód montera-elektryka. Na emigracji należał do polskich towarzystw. W początkach 1918 r. powołany został do armii pruskiej i służył w oddziale reflektorów w Cottbus. Na wieść o rewolucji w Berlinie wrócił w rodzinne strony. W listopadzie 1918 wstąpił do I Ostrowskiego Pułku Piechoty – wówczas już polskiej jednostki wojskowej w zaborze pruskim. Gdy oddział ten pod presją władz poznańskich został rozwiązany, M. przedostał się przez «zieloną granicę» do Szczypiorna koło Kalisza, gdzie pułk został odtworzony w formie I Batalionu Pogranicznego Poznańskiego. Formacja ta miała być jednym z zawiązków armii wielkopolskiej. M. poległ 27 XII 1918 pełniąc służbę patrolową na polach między Boczkowem a Szczypiornem, w starciu z Heimatschutzem, na kilka godzin przed wybuchem powstania w Poznaniu. Dn. 31 XII 1918 odbył się jego manifestacyjny pogrzeb w Ostrowie.
Dowództwo Główne Polskich Sił Zbrojnych byłego zaboru pruskiego uznało M-ę za ofiarę powstania, umieszczając go na oficjalnej liście strat, a gen. Józef Dowbór-Muśnicki nadał matce M-i patentem nr 1 Krzyż Pamiątkowy, jako matce pierwszego poległego żołnierza armii wielkopolskiej. Pośmiertnie otrzymał odznaczenia: Krzyż Walecznych, Wielkopolski Krzyż Powstańczy. W r. 1937 na koszarach w Szczypiornie były głównodowodzący armii powstańczej gen. Stanisław Taczak odsłonił tablicę ku jego czci. Została ona zniszczona w czasie okupacji hitlerowskiej.
Jabłoński T., Lista strat powstania wielkopolskiego 1918/19, W. 1936; tenże, Szlakiem bohaterów powstania wielkopolskiego, „Dzien. Ostrowski” 1937 nr 117–18; Lewandowski W., Udział Wielkopolan w odbudowie Rzeczypospolitej w latach 1918–1919, P. 1939 s. 105; Łossowski P., Zbrojny czyn ludu Wielkopolski, W. 1970 s. 72; Pietrzak J., Spór o pierwszeństwo ofiary życia (W 55 rocznicę powstania wielkopolskiego), „Kierunki” 1973 nr 51/2; Wawrzyńczak J., J. Mertka pierwszy poległy powstaniec wielkopolski, „Słowo Powsz.” 1965 nr 305; Zieliński R., Powstanie wielkopolskie 1918–1919, W. 1968 s. 111–11; – Wawrzyniak W., Zarys historii powstania w południowej części Księstwa Poznańskiego, „Wolność” 1922 nr 5; Wieliczka Z., Od Prosny po Rawicz, P. 1931; – „Gaz. Ostrowska” 1919 nr z 6 I; „Przegl. Zach.” Mies. Związku Polskich Ziem Zachodnich (Londyn) 1969 kwiecień (relacja S. Czekalskiego); „Za i Przeciw” 1962 nr 52–3 (relacja K. Kaczmarka); – Centr. Arch. Wojsk.: Akta odznaczeniowe J. M-i, Akta Dowództwa Głównego Sił Zbrojnych byłego zaboru Pruskiego sygn. 22 (Lista strat nr 2 – załącznik do rozkazu dziennego nr 162 z dn. 15 VI 1919); – Materiały w posiadaniu Józefa Mertki.
Jerzy Pietrzak