Mężyk Jan z Dąbrowy h. Wadwicz (zm. 1437), sekretarz królewski, starosta generalny ruski, wojewoda lwowski. Typowo śląski herb oraz późniejsze powiązania z ziemią wieluńską pozwalają na przypuszczenie, że pochodził z rodziny śląskiej osiadłej w ziemi wieluńskiej. Pojawia się w źródłach w r. 1394 jako łożny królewski, a następnie (1403–34) podczaszy i cześnik nadworny oraz zaufany rycerz Jagiełły, przeznaczony do specjalnych poruczeń króla. Był człowiekiem wykształconym i obytym, znał język niemiecki, w okresie wyprawy grunwaldzkiej spełniał rolę tłumacza królewskiego, wchodząc w skład osobistej ochrony króla; przełożył mu na polu bitwy 15 VII 1410 przemówienie wysłanników wielkiego mistrza Ulryka von Jungingen, który dla sprowokowania strony polskiej do rozpoczęcia bitwy przekazał Jagielle owe słynne dwa miecze. W r. 1413 przywiesił pieczęć do aktu unii w Horodle, przyjmując do herbu Wadwicz Piotra Montygerdowicza. Pozostając stale przy królu, M. spełniał funkcje sekretarza królewskiego, przez ponad lat 10 (ok. 1408–18) występuje w formule relacyjnej dokumentów Jagiełły, najczęściej odnoszących się do terenów Rusi Czerwonej. Spełniał więc w kancelarii królewskiej rolę eksperta dla spraw czerwonoruskich. Formuła relacyjna M-a figuruje także na dokumentach królewskich spisanych po rusku, możliwe więc, że nie tylko znał ten język, ale i pismo. Jako sekretarz królewski występuje w r. 1431.
Przechodząc po kolei urzędy nadworne, od pokojowca począwszy, brał M. czynny udział w życiu dworskim i pośredniczył w załatwianiu spraw osobistych monarchy. Podtrzymywał kontakt króla z Elżbietą Pilecką-Granowską, z którą Jagiełłę łączyły zażyłe stosunki na długo przedtem, zanim w r. 1417 doprowadził do swojego trzeciego małżeństwa; M. w tych latach był stale przy królu, podróże królewskie kierowały się często ku posiadłościom Pileckiej na Rusi. W r. 1417 M. właśnie udał się do Witolda, wielkiego księcia lit., z poufnym powiadomieniem go o decyzji króla, że poślubi Elżbietę (4 V 1417). Później M. towarzyszył nadal królowi w jego podróżach po Małopolsce i Rusi, jak np. w r. 1419 czy 1423. Dn. 15 VII 1419 M. był jednym z gwarantów przymierza zawartego z Danią. W marcu 1423 przebywał jako dworzanin w orszaku królewskim w Starej Spiskiej Wsi, w czasie spotkania Jagiełły z władcą Węgier Zygmuntem Luksemburskim, a 30 III świadkował w Kieżmarku nad Popradem na akcie przymierza między Polską a Węgrami, po czym widzimy M-a z dworem króla w Medyce. Długotrwała służba dworska M-a nie pozostała bez nagrody. Zachowując nadal urząd najwyższego cześnika królewskiego, M. był starostą krzepickim (co najmniej od r. 1424) oraz ostrzeszowskim (co najmniej od r. 1426), w l. 1427–31 dzierżył starostwo ruskie generalne; a niebawem (1433) został wojewodą lwowskim. Te ostatnie awanse M-a były powiązane niewątpliwie z jego trudnym poselstwem w końcu stycznia 1429 do króla rzymskiego i węgierskiego Zygmunta Luksemburskiego w sprawie niedopuszczenia do koronacji Witolda na króla Litwy oraz z wkładem M-a w negocjacje na Litwie po śmierci Witolda. W r. 1430 M. udał się na Litwę z tajną misją, w czasie której wręczył Świdrygielle sygnet króla i przekazał nie uzgodnioną z panami polskimi i litewskimi decyzję Jagiełły w sprawie mianowania Świdrygiełły wielkim księciem lit. W r. 1431 M. brał udział w wojnie z tymże księciem Świdrygiełłą na terenie ziemi bełskiej. W listopadzie t. r. M. znowu posłował do Świdrygiełły, aby odciągnąć go od współpracy z Krzyżakami przeciw Polsce; misja M-a osiągnęła tylko częściowe powodzenie. W r. 1432 M. towarzyszył w kraju posłom Czech husyckich, którzy przywieźli obietnicę pomocy przeciw Krzyżakom i zostali przyjęci przychylnie w Pabianicach przez króla, arcbpa Wojciecha Jastrzębca i senatorów; w Krakowie posłowie dowiedzieli się o wydanym na nich interdykcie, za sprawą bpa Zbigniewa Oleśnickiego. Reakcja M-a na ten akt była ostra, oskarżył przed królem biskupa krakowskiego o obrazę posłów czeskich. Dn. 31 XI 1432 wojska kor. pod wodzą M-a i Wincentego z Szamotuł stoczyły zwycięską bitwę pod Kopystrzynem nad rzeką Murachwą z wojskami księcia Świdrygiełły dowodzonymi przez Fedkę, księcia nieświeskiego, zajęły całe Podole, wyparły załogi litewskie także z Bracławia. W połowie czerwca 1433 M. pośredniczył w układach z książętami śląskimi, a w lipcu t. r. wziął udział w wyprawie przeciw zakonowi krzyżackiemu. Przy oblężeniu twierdzy chojnickiej został ciężko ranny, ale już w końcu lutego 1434 znowu był czynny. Dn. 27 II 1434 zawiesił swą pieczęć na akcie nadania W. Ks. Litewskiego w dożywotni zarząd Zygmuntowi Kiejstutowiczowi. Pod koniec 1435 r. brał udział w układach króla z Krzyżakami w Brześciu.
Dobra M-a znamy fragmentarycznie; w ziemi wieluńskiej posiadał wieś Dąbrowę, z której się pisał. W r. 1404 otrzymał zapis 1000 grzywien na grodzie Ojców koło Krakowa; zapisy królewskie uzyskał z pewnością także na królewszczyznach ruskich (w ziemi lwowskiej, zapewne też w Samborszczyźnie). W r. 1422 otrzymał od Jagiełły wójtostwo w mieście Drohobyczu wraz z sołectwem sąsiedniej wsi Hruszów, zaś w r. 1425 położone w powiatach przemyskim i gródeckim wsie: Hoszany, Hodwisznia, Koropuż, Czułowice, Wołoszcza, Doliniany, Dublany, Ostrów, Tarszaków, Chyszowce i monaster Borcze. W Krzepicach, w nowej części miasta, zwanej Nowy Rynek, ufundował i uposażył M. w r. 1436 szpital dla ubogich. Posiadał znaczny majątek, m. in. także w złocie, srebrze i drogich kamieniach.
M. zmarł w r. 1437, pochowany został w Wieluniu; zgromadzona na pogrzeb dalsza rodzina M-a, wykorzystując nieobecność wdowy, zagrabiła pozostawiony przezeń majątek ruchomy, wartości 3000 grzywien. M. żonaty był najpierw z nie znaną bliżej Katarzyną, która przebywając na dworze królewskim wychowywała królewnę Jadwigę (1418). W r. 1420 ofiarowała 200 grzywien na uposażenie mistrza w Uniw. Krak., który nauczać miał, w ramach gramatyki i retoryki, pisania listów i sporządzania dyplomów (tzw. kolegiatura epistolografii i sztuki pisania dokumentów). Katedra miała służyć przede wszystkim ubogim studentom. Kolejną żoną M-a była Anna Rytwiańska. M. nie pozostawił żadnego potomstwa, po jego śmierci tenutę krzepicką odziedziczył siostrzeniec Jan z Jedlna, syn Jakusza i Anny Mężykówny.
Niesiecki, V–VI; Fedorowicz, Dostojnicy i urzędnicy; Maleczyński K., Urzędnicy grodzcy i ziemscy lwowscy w latach 1352–1783, Lw. 1938; – Ehrlich L., Starostwa w Halickiem w stosunku do starostwa lwowskiego w wiekach średnich (1390–1501), w: Studia nad historią prawa polskiego, Lw. 1914 VI 58, 59, 130; Kobierzycki J., Przyczynki do dziejów ziemi sieradzkiej, W. 1916 II 84; Kolankowski L., Polska Jagiellonów, Lw. 1936 s. 70; Kuraś S., Fundacja kolegiatury epistolografii i sztuki pisania dokumentów w Akademii Krakowskiej w r. 1420, „Mpol. Studia Hist.” R. 6: 1964 z. 3/4 s. 119–22; Kutrzeba, Urzędy; Lewicki A., Powstanie Świdrygiełły, Rozpr. AU Wydz. Hist.-Filoz., Kr. 1892 XIX 196, 222, 225, 258, 289, 317, 448; Maleczyńska E., Rola polityczna królowej Zofii Holszańskiej na tle walki stronnictw w Polsce w latach 1422–1434, Arch. Tow. Nauk. w Lw., Lw. 1936 dz. II t. 19 z. 3 s. 83, 112; Piekosiński F., Heraldyka polska wieków średnich, Kr. 1899 s. 168; Prochaska A., Herby bohaterów grunwaldzkich, „Mies. Herald.” T 3: 1910 s. 92; Szajnocha K., Jadwiga i Jagiełło, W. 1902 VII 90–2; – Akta grodz. i ziem., II, III, V, VII, XI, XIII; Akta Unii; Bielski, Kronika, I 525, 609, 614, 620; Cod. epist. Vitoldi; Długosz, Historia, IV; Kod. Litwy; Kod. Mpol., IV 104, 235, 267; Kod. Wpol., V; Materiały do historii miasta Biecza 1361–1632, Kr. 1914; Matricularum summ., IV, V nr 2775; Podwody kazimierskie, Arch. Kom. Hist., Kr. 1909–13 XI; Rachunki dworu Władysława Jagiełły; Regesta historico-diplomatica Ordinis S. Mariae Theutonicorum 1198–1525, Göttingen 1948 II nr 2400/2404; Script. Rer. Sil., VI; Starod. Prawa Pol. Pomn., II nr 2700, 2720 a, b, c, 2721, 2722, 2732, 3486; Zbiór dokumentów mpol., II nr 488, V nr 1324, 1415, VI nr 1692, 1716, VII nr 1870, 1915, 1925, 1981, 2164, VIII (w druku) nr 2507; Zbiór dokumentów OO Paulinów, Kr. 1938 s. 123, 264, 268–9.
Feliks Kiryk