Michalski Jan (ur. 1875), inżynier, działacz samorządowy, minister aprowizacji. Ur. 17 XII w Kaliszu, był synem Michała. Szkołę średnią ukończył w Kaliszu. W r. 1898 wyjechał nielegalnie do Berlina, gdzie zbliżył się do grupy działaczy Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) wydających „Gazetę Robotniczą”. Następnie w l. 1899–1901 pracował w stoczni wojennej («Aktiengesellschaft Weser») w Bremie. Utrzymywał w tym czasie kontakty z bremeńskim Tow. Polskim Robotniczym i Związkiem Zagranicznym Socjalistów Polskich. Zaciągnął się też jako mechanik na statek «Uranus». W r. 1901 przeniósł się do Szwajcarii, początkowo do Zurychu, później do Fryburga; pracował tam jako mechanik w fabryce maszyn. Zaprzyjaźnił się z drem Janem Prądzyńskim i działaczem PPS Stanisławem Jędrzejewskim, poznał także Ignacego Mościckiego i korzystał z jego pomocy materialnej. Wyjechał z kolei do Genewy, był tam przewodniczącym Tow. Polaków Pracujących, dążącego do zbliżenia między polskimi emigrantami – robotnikami i studentami – na gruncie działalności oświatowej. Przez pewien czas M., jako jedyny Polak, pracował w charakterze ogrodnika w kolonii «komunistów-tołstojowców» w Onex pod Genewą, założonej i finansowanej przez Pawła Iwanowicza Biriukowa, przyjaciela i biografa L. N. Tołstoja. M. zbliżył się wówczas z przywódcami rosyjskich eserowców: W. M. Czernowem i M. R. Gocem. Odbył praktykę jako zecer i pracował w drukarni eserowców w Genewie, m. in. przy drukowaniu ich pisma „Revolucjonnaja Rossija”.
W początkach 1904 r. wrócił do Kalisza. Obok Tomasza Arciszewskiego i Kazimierza Lipczyńskiego był czołowym działaczem Komitetu Robotniczego PPS w Kaliszu. Na polecenie Arciszewskiego w celu zdobycia książeczek paszportowych M. pracował przez pewien czas jako pomocnik pisarza gminnego w Kamieniu koło Kalisza. Dla zakamuflowania pracy nielegalnej założył warsztat elektromechaniczny, w którym wyrabiał m. in. kapsle wybuchowe dla Organizacji Bojowej PPS. Pomagał organizować okręgową konferencję PPS, na której podjęto decyzję o wydawaniu „Kaliskiego Kurierka Robotniczego”; zadanie to powierzono M-emu. W okresie od października 1904 do października 1905 ukazało się siedem numerów pisma, przy czym nr 1–4 redagowali M. i Leon Wasilewski, nr 5 – M. Z materiałami do każdego numeru jeździł M. do Krakowa, do Leona Wasilewskiego, skąd następnie przywoził gotowych 500 egzemplarzy każdego numeru pisma. Żandarmeria kaliska wpadła na trop „Kurierka” i M-ego aresztowano 8 (21) IV 1905, został jednak zwolniony za kaucją. W obawie przed ponownym aresztowaniem M. zbiegł do Niemiec. Sprawę później umorzono na mocy amnestii październikowej 1905 r. M. odbył wówczas studia na politechnice w Mannheim i prawdopodobnie w kilka lat później powrócił do Kalisza, gdzie pracował w biurze technicznym. Przed wybuchem pierwszej wojny światowej mianowany został dyrektorem fabryki zaopatrzenia armii. Z ramienia Wszechrosyjskiego Związku Ziemstw i Miast był członkiem zarządu Tow. Akcyjnego «Postavščik». W początkowym okresie pierwszej wojny światowej M. «bez przedstawienia powodów i oskarżenia» został zesłany przez władze carskie do Irkucka. Był tam dyrektorem wielkiej fabryki obuwia. Dzięki staraniom pierwszego prezydenta m. Kalisza B. Bukowińskiego i F. Jaroszyńskiego z Podola u premiera Rządu Tymczasowego ks. G. E. Lwowa, M-ego zwolniono z wygnania w jesieni 1917 i w początkach 1918 r. przebywał on w Moskwie, a następnie wrócił do Polski.
W dn. 13 XI 1918 M., jako oficer prowiantowy Kaliskiego Pułku Piechoty Wojsk Polskich, rozkazem szefa Sztabu Wojskowego Ziemi Kaliskiej por. J. Ulrycha, wszedł w skład Komisji do przejęcia majątku skarbowego. W początku 1919 r. M-ego wybrano ławnikiem Magistratu m. Kalisza, a w kwietniu t. r. drugim z kolei prezydentem tego miasta; jesienią t. r. wybrany ponownie przez nową Radę Miejską, M. energicznie zabrał się do odbudowy zniszczonego przez niemieckie oddziały miasta, osiągając przez to następny cel, mianowicie zatrudnienie bezrobotnych. Zorganizował dla celów odbudowy miasta spółki robotnicze. W sierpniu 1919 uzyskał dla miasta z Min. Robót Publicznych pożyczkę. W początkach grudnia t. r. M. uczestniczył w I Zjeździe Związku Miast Polskich w Warszawie; był jego wiceprzewodniczącym i 6 XII wygłosił referat: O obecnym stanie miast i o aprowizacji takowych (druk. w: Pracą do czynu, Łowicz 1933), w którym wypowiedział się przeciw polityce podwyższania cen podstawowych artykułów żywnościowych: zboża i ziemniaków. Dn. 20 XII t. r. na konferencji zwołanej przez premiera L. Skulskiego w referacie Kwestia aprowizacyjna w Polsce (druk. j. w.) proponował przerzucenie obowiązku aprowidowania ludności z czynników rządowych na społeczeństwo oraz prowadzenie wymiany produktów rolniczych na przemysłowe przy pomocy specjalnych kooperatyw. Postulował skasowanie Min. Aprowizacji i utworzenie Departamentu Aprowizacyjnego w Min. Rolnictwa. M. starał się o środki i przydziały od władz rządowych dla aprowizacji Kalisza, wielokrotnie interweniował w Min. Aprowizacji, zwłaszcza jesienią 1919 i wiosną 1920 żądając zapewnienia miastu odpowiedniej ilości zboża; starał się o zezwolenie zaopatrywania się przez miasto w zboże w okolicznych powiatach (kaliski, słupecki). W r. 1920 M. spowodował złamanie strajku robotników piekarskich, przeciwstawiając się stanowisku inspekcji pracy. Zorganizował dostawy mąki dla właścicieli piekarń i przejął winę na siebie, gdy zostali oni ukarani przez sąd pokoju grzywnami 1000-markowymi. W grudniu 1920 i styczniu 1921 Kalisz otrzymał nowe pożyczki na odbudowę z różnych instytucji kredytowych i w okresie prezydentury M-ego rozpoczęto budowę 80 posesji, z których 34 ukończono, odbudowano dwie szkoły. M. był także członkiem zarządu i dyrektorem Tow. Akcyjnego Kaliskiej Manufaktury Pluszu i Aksamitu. W ostatnich miesiącach 1920 r. zwalczany był zacięcie przez lewicę Rady Miejskiej z późniejszym prezydentem miasta Kazimierzem Koszutskim na czele (M. ze swej strony ostro atakował socjalistyczną Radę Miejską i w październiku 1922 za artykuł o Koszutskim, zamieszczony w endeckim „Głosie Kaliskim”, został skazany na 2 tygodnie więzienia). W styczniu 1921 M. zgłosił dymisję i w kwietniu ustąpił ze stanowiska prezydenta Kalisza.
Dn. 2 VI 1921, na wniosek premiera W. Witosa, Naczelnik Państwa J. Piłsudski mianował M-ego ministrem aprowizacji. M. jako piąty z rzędu kierownik tego resortu objął stanowisko w trudnym dla ministerstwa okresie. Dotychczasowa polityka ograniczeń aprowizacyjnych nie zdołała zapobiec brakom w zaopatrzeniu i drożyźnie. Napotykała równocześnie na opór ze strony sfer handlowo-finansowych domagających się dopuszczenia do wolnego handlu i przeżywała głęboki kryzys. M. wziął udział tylko w pięciu posiedzeniach Rady Ministrów (6, 7, 9, 11 i 13 VI), podpisał jedynie dwa okólniki swego ministerstwa (o kontroli wydatków aprowizacyjnych i o amnestionowaniu przestępstw aprowizacyjnych). Między nim a premierem Witosem wyłoniła się szybko poważna różnica poglądów na temat polityki aprowizacyjnej rządu po przewidywanym bliskim zniesieniu ministerstwa; M. uważał, że rząd powinien udzielić czasowego poparcia kooperatywom, które zastąpiłyby aprowizację pozostającą dotychczas w gestii rządu. Ponieważ postulaty jego nie spotkały się z aprobatą rządu, M. złożył 14 VI dymisję, przyjętą 21 VI t. r.
M. wielokrotnie pisał w specjalnych broszurach i na łamach prasy kaliskiej o osiągnięciach miasta za czasów jego prezydentury (m. in. Z czasów mojej prezydentury, Kalisz 1922, toż w: Pracą do czynu, Łowicz 1933). Występował jako przeciwnik etatyzmu w ekonomicznym życiu kraju i rzecznik zbliżenia gospodarczego z Czechosłowacją. Dn. 8 XI 1921 powołany został na członka komisji likwidacyjnej Kaliskiego Tow. Wzajemnego Kredytu (założonego 1899) i 9 XII wybrany członkiem rady nadzorczej powstającego Banku Ziemi Kaliskiej (kapitał zakładowy 50 mln marek). Był jednym z założycieli i dyrektorem zarządzającym spółki akcyjnej powstałej w r. 1922 po połączeniu Nadprośniańskiej Fabryki Wag w Kaliszu z fabryką «Waga» Jana Goszczyńskiego w Kaliszu. M. prowadził także biuro techniczne w Kaliszu zajmujące się budową i konserwacją urządzeń wodociągowych, kanalizacyjnych i centralnego ogrzewania. Był również udziałowcem i kierownikiem drukarni w Kaliszu, drukującej m. in. na «zasadach handlowych» endecki „Głos Kaliski”. Jednakże przeciwstawił się antypiłsudczykowskiej postawie pisma w czasie wypadków majowych 1926 r. (Ze wspomnień majowych, „Robotnik” 1930 nr z 28 V), a na łamach łódzkiego „Głosu Polskiego” (1926 nr z 30 V) stwierdzał, że w Polsce «musi być przeprowadzona gruntowna sanacja stosunków» (oba artykuły przedruk, w: Pracą do czynu, Łowicz 1933).
W grudniu 1926 został M. wybrany prezydentem Radomia; na stanowisku tym dążył do rozbudowy miasta i modernizacji urządzeń komunalnych, wykorzystując pożyczkę ulenowską. W jesieni 1927 objął kierownictwo wydziału rozbudowy i inwestycji miejskich w radomskim Zarządzie Miasta. W r. 1929 wybrano go burmistrzem Łowicza. Prowadził tam w latach kryzysu politykę drastycznych oszczędności finansowych miasta. Dał też wyraz rozczarowaniu do głoszonej niegdyś «gruntownej sanacji stosunków». Pozostał na tym stanowisku do połowy lat trzydziestych. Dalsze jego losy nie są znane.
M. ogłosił kilka artykułów wspomnieniowych: Kalisz w latach 1904–1905 („Niepodległość” T. 2: 1930), Ze wspomnień berlińsko-bremeńskich (tamże, T. 3: 1930/1 – oba artykuły przedruk. w: Pracą do czynu, Łowicz 1933), W Szwajcarii (1900–1904) („Niepodległość” T. 14 : 1936) oraz Pracą do czynu. Zbiór myśli z różnych czasów (Łowicz 1933). Był członkiem honorowym (od 1921) Stowarzyszenia Ligi Pracy i członkiem innych towarzystw. Był odznaczony Krzyżem Niepodległości w r. 1930. Data i miejsce jego zgonu nie ustalone.
Fot. w: „Niepodległość” T. 2: 1930 (przed s. 81), T. 14: 1936 (po s. 96); – Kormanowa, Materiały do bibliografii 1866–1919; Rocznik Polityczny i Gospodarczy, W. 1933 s. 283; Przewodnik miasta Kalisza. Informator handlowo-przemysłowy, Kalisz 1925 s. 20, 47–9, 65; – Bonusiak W., Manufaktura Pluszu i Aksamitu w l. 1907–1945, „Roczn. Kaliski” T. 2: 1969 s. 131; Czubiński A., Ruch robotniczy we wschodnich powiatach Wielkopolski w okresie II Rzeczypospolitej 1918–1939, P. 1962; Informator powszechny Rzeczypospolitej Polskiej z Kalendarzem Policji Państwowej na rok 1922, W. 1922 s. 15, 76; Koszutski B., Ostatnia odpowiedź na publikacje p. Jana Michalskiego, [Kalisz, ok. 1922]; Kwiatkowski W., Samorząd kaliski. Zarys historyczny, Kalisz 1934 s. 68–9; O robotach publicznych miejskich w Kaliszu i o odbudowie miasta, Kalisz 1919 (z przedmową M-ego); Próchnik A., Pierwsze piętnastolecie Polski niepodległej, W. 1957; Zakrzewska J., Odbudowa Kalisza po wielkiej wojnie, Kalisz 1936 s. 17–18, 35, 52, 55, 57–8, 63, 66; Żarnowska A., Geneza rozłamu w Polskiej Partii Socjalistycznej 1904–1906, W. 1965; – „Dzien. Pozn.” 1921 nr 107, 116; „Głos Kaliski” 1921 nr 3–5, 9, 13, 1922 nr 2, 4–5, 7–8, 12–13, 24–5, 41, 43; „Kur. Warsz.” 1921 nr 143–5, 149–51, 163, 165, 172; „Monitor Pol.” 1921 nr 123, 139; „Ruch Prawn. i Ekon.” 1921 s. 640–1; – AAN: Prezydium Rady Ministrów, Protokoły posiedzeń t. 14 k. 54, 116, 125, 153, 188–189, 233–234, 251–252, 467, 473, 480, 530, 553, 569, 609, 626, 657, 678, 728–729, sygn. 2–7 (6) k. 25–39 (w tym oryginały: k. 30 – akt nominacji M-ego na stanowisko ministra aprowizacji, k. 38 – pisma odwołujące go), Min. Aprowizacji, sygn. 129, 148, 876, podt. 4–5, 1310–1311, Min. Skarbu, sygn. 4814, 6178; AGAD: Prokurator Warszawskiej Izby Sądowej sygn. 3916, 4852 k. 131; Centr. Arch. Wojsk.: Akta Krzyża Niepodległości, sygn. 149.
Andrzej Piber