Stankiewicz (Billewicz, Stankiewicz z Billewiczów) Jan Mikołaj h. Mogiła (zm. 1657), pisarz wielki litewski, ciwun ejragolski, poseł na sejmy. Był wnukiem Mikołaja, podkomorzego żmudzkiego (zob.), synem Mikołaja, wojskiego żmudzkiego, i Anny z Wojnów, córki Semena, kaszt. mścisławskiego, siostrzeńcem bp. wileńskiego Abrahama Wojny.
W młodości S. służył prawdopodobnie w wojsku lit., uczestniczył w walkach w Inflantach ze Szwedami pod dowództwem Krzysztofa Radziwiłła (być może hetmana polnego lit. Krzysztofa II Radziwiłła). Następnie walczył w wyprawie hetmana w. lit. Jana Karola Chodkiewicza przeciw Moskwie, gdzie podczas szturmu, zapewne w r. 1618, został postrzelony. Również pod Chodkiewiczem bronił przed Turkami Chocimia w r. 1621 i także tutaj odniósł rany. Po zawarciu traktatu z Turcją wysłano go od wojska lit. do króla Zygmunta III Wazy z wieścią o tym wydarzeniu. Być może w grudniu t.r. przybył do obozu K. Radziwiłła prowadząc «kilkadziesiąt koni kozaków» w ramach pospolitego ruszenia pow. kowieńskiego i służył przez jedną ćwierć (kwartał).
Jako siostrzeniec bp. Wojny należał S. do fakcji rodzinnej nastawionej wówczas na współpracę z dworem królewskim. Już w r. 1622 otrzymał urząd pisarza ziemskiego żmudzkiego. Dn. 1 IX 1625 obecny był na zjeździe szlachty żmudzkiej pod Łuknikami, który wysłał posłów do K. Radziwiłła w sprawie obrony kraju przed Szwedami. Wielokrotnie sprawował funkcję poselską reprezentując Żmudź, po raz pierwszy na sejmie zwycz. 1626 r., z którego wyznaczony został na deputata do tryb. skarbowego w Wilnie. Uczestniczył w sejmiku poselskim w Rosieniach 15 IX t.r., poprzedzającym sejm nadzwycz. w Toruniu. Po sejmiku w Rosieniach 30 XI 1628 podpisał zbiorowy list, w którym szlachta żmudzka zapewniała K. Radziwiłła, że posłowie poprą na sejmie jego postulaty. S. posłował na sejmy zwycz. w r. 1631 i nadzwycz. w r.n. Na sejmiku przedkonwokacyjnym w Rosieniach 5 VI 1632 został obrany sędzią kapturowym, a podczas sejmu elekcyjnego t.r. jednym z sześciu przedstawicieli Litwy do pomocy marszałkowi w kierowaniu obradami. Na sesji 30 X zażądał uwolnienia Żmudzi od stacji żołnierskich. Na elekcji t.r. oddał głos ze szlachtą żmudzką na Władysława IV Wazę. Być może uczestniczył w wojnie moskiewskiej 1633–4. Za zasługi wojenne i prace na sejmach, sejmikach i w trybunale został mianowany 24 III 1635 ciwunem ejragolskim. Był już wtedy dworzaninem królewskim. Na sejmie nadzwycz. t.r. wybrano go ponownie na deputata do tryb. skarbowego. Uczestniczył w sejmiku poselskim w Rosieniach 11 XII 1636. Choć wziął udział w sejmiku przedsejmowym żmudzkim w maju 1637, to na sejm nadzwycz. t.r. posłował zapewne z pow. kowieńskiego, gdzie został obrany pod nieobecność («in absentia»). Na sejmie w r. 1638 wyznaczono go na komisarza do rozgraniczenia puszcz rosieńskiej i gojżewskiej. Na sejm 1640 r. ponownie posłował ze Żmudzi. Zapewne w końcu 1643 został jednym z posłów wysłanych przez szlachtę żmudzką do króla dla zaprotestowania przeciw niezgodnemu z prawem mianowaniu Jana Alfonsa Lackiego star. żmudzkim. Być może na sejmie 1645 r. był S. posłem z pow. kowieńskiego. J. Ch. Lünig w zbiorze wybitnych oracji europejskich przypisał mu wygłoszoną wtedy mowę, w której w imieniu króla miał S. nawoływać szlachtę do wojny z Tatarami („Oratio Michaelis Stanckevicii, Notarii magni Ducatus Lithuaniae […] qua ipsis mala Poloniae a Tartarorum barbarie imminentia repraesentat, eosque Regis nomine ad bellum adversus Tartaros strenue suscipiendum invitat, de An. 1645”). Jest to jednak malo prawdopodobne, zważywszy związki łączące S-a z bp. Wojną, który był wtedy jednym z głównych przeciwników wojennych planów Władysława IV.
Na sejm w r. 1646 posłował S. znów ze Żmudzi. Dn. 25 X t.r. został obrany marszałkiem, mimo iż większość Litwinów popierała kandydaturę związanego z Radziwiłłami birżańskimi Jana Chrapowickiego. W mowie inauguracyjnej wyraził nadzieję na współpracę Władysława IV z izbą poselską; wyraźne w niej były jednak akcenty antykrólewskie, co zapewne wiązało się z niechęcią bp. Wojny do polityki monarchy i być może miało S-owi pozyskać przychylność bardzo silnej opozycji koronnej. S. (wg opinii S. Hołdys jeden z «gorszych marszałków») nie potrafił poradzić sobie z przewodniczeniem izbie poselskiej, nie umiał narzucić posłom porządku obrad, ani zasugerować, jakimi sprawami powinni się zająć. Gdy w trakcie burzliwej debaty opozycyjni wobec tureckich planów króla posłowie opuścili izbę, S. chciał w desperacji zamknąć obrady i zrezygnować z przewodniczenia. Na sejmie wyznaczony też został S. na deputata do dwóch komisji: do zawarcia wiecznego pokoju ze Szwecją oraz do zapłaty piechocie Jana Berka w Dyneburgu. Jeszcze w trakcie obrad król nagrodził S-a za marszałkowanie nadaniem kilku wsi. W r. 1647 przewodniczył S. obradom sejmiku gromnicznego w Rosieniach. Na sejmie t.r., jako poseł ze Żmudzi, wyznaczony został ponownie do komisji dla rozgraniczenia puszcz rosieńskiej i gojżewskiej oraz do zapłaty żołdu garnizonowi dyneburskiemu, a także do tryb. skarbowego w Wilnie. Podczas obrad wystąpił w nagłośnionej przez bp. Wojnę sprawie usunięcia przez dysydentów na polecenie Janusza Radziwiłła krzyży przydrożnych w Świadości i żądał szybkiego ukarania winnych.
S. był obecny na sejmiku przedkonwokacyjnym w Rosieniach 25 VI 1648. Na elekcji t.r. wszedł do komisji dla rozpatrzenia postulatów różnowierców. Pacta conventa podpisał ze Żmudzią. Na sejmie koronacyjnym w r. 1649, jako poseł ze Żmudzi, obrany został deputatem z Litwy do spisania konstytucji oraz ponownie deputatem do tryb. skarbowego. Na sesji 5 II t.r. opowiedział się za potwierdzeniem prawa Rzpltej do Piltynia, nazajutrz sprzeciwił się czytaniu dotyczącego tej sprawy pisma ks. Jakuba Kettlera. Posłował ze Żmudzi na drugi sejm 1650 r., po zakończeniu obrad podpisał 26 XII t.r. w Warszawie protest Litwinów przeciw bezprawnemu umieszczeniu Litwy w konstytucji o pospolitym ruszeniu. Wybrany na deputata na tym sejmie, od poł. sierpnia r.n. uczestniczył w Grodnie w obradach tryb. skarbowego. Brał udział w sejmiku przedsejmowym w Rosieniach 11 VI 1652 oraz w sejmiku relacyjnym 16 IX t.r. Obrany posłem w Rosieniach 8 III 1653 być może «in absentia», na sejmie t.r. w Brześciu Lit. wszedł jako przedstawiciel Litwy do komisji konstytucyjnej, do deputacji przygotowującej legację do Szwecji oraz do komisji dla współdziałania z przedstawicielami elektora brandenburskiego w sprawie naprawy zamulonego portu w Królewcu. W trakcie obrad zakwestionował zasadność wniosku J. Radziwiłła o indygenat dla Jana Wilhelma Donowaya. Z sejmu tego wybrany został deputatem do tryb. skarbowego, który obradował jesienią t.r. w Grodnie.
Z powodu rozpadu fakcji Wojnów (po śmierci bp. wileńskiego w r. 1649) związał się S. z dworem Jana Kazimierza. Król zamierzał wykorzystać jego pozycję i powiązania rodzinne do zwalczania na Żmudzi wpływów J. Radziwiłła. Dn. 17 VIII 1653 otrzymał S. urząd pisarza w. lit. Posłował na sejm zwycz. w r. 1654 i wziął udział w zjeździe szlachty żmudzkiej na pospolite ruszenie w Rosieniach 23 IX t.r., na którym uchwalono wystawienie na wojnę z Moskwą kontyngentu wojska zaciężnego. Miał reprezentować Żmudź na konwokacji lit. zwołanej do Wilna na 10 V 1655, a gdy do jej obrad nie doszło, ponownie posłował na sejm. Wszedł w skład komisji do opracowania instrukcji dla komisarzy przygotowujących traktaty ze Szwecją oraz do deputacji dla ułożenia planu uspokojenia Ukrainy i po raz kolejny do tryb. skarbowego. Latem t.r. wysłany został S. przez J. Radziwiłła z Wilna do króla Jana Kazimierza dla przedstawienia tragicznej sytuacji militarnej Litwy w wojnie z Moskwą i otrzymania wskazówek. Dostał od króla listy wzywające senatorów lit., aby nie wdawali się w konszachty ze Szwedami, jednak wrócił już po zawarciu 17 VIII pod Kiejdanami tymczasowego porozumienia między szlachtą lit. a wysłannikiem króla Szwecji B. Skytte o poddaniu Litwy Karolowi X Gustawowi. We wrześniu t.r. w obozie pod Kiejdanami uczestniczył, już jako deputat lit., w dalszych pertraktacjach z delegatami króla szwedzkiego i 20 X podpisał traktat oddający Litwę pod protektorat szwedzki. Przewodził tymczasowo («pro tunc») sejmikowi grodzieńskiemu w Rosieniach 2 II 1656, z którego szlachta wysłała posłów do senatorów szwedzkich ze skargami na wojsko. Przebywał na Żmudzi jeszcze w końcu lutego 1656, ale latem był już w otoczeniu Jana Kazimierza, który 19 VIII t.r. w Lublinie wyznaczył go wraz z podskarbim nadwornym lit. Bogusławem Słuszką na komisarza do pertraktacji z buntującym się wojskiem lit., mającego skłonić je do pozostania w służbie nawet bez zapłaty żołdu. Dn. 25 VIII w Brześciu Lit. podpisał S. instrukcję dla posłów wojskowych do króla w obronie interesów hetmana Pawła Sapiehy. Od 9 XI 1656 do 9 II r.n. miał chorągiew kozacką (120 koni) w części armii lit. podległej hetmanowi Wincentemu Gosiewskiemu; prawdopodobnie jednak zaciągnął chorągiew jeszcze w maju 1656 na Żmudzi, dla udziału we wznieconym tam powstaniu antyszwedzkim. W końcu t.r. towarzyszył królowi w podróży do Gdańska.
Po rodzicach odziedziczył S. części majętności w Poniewieżu i Bilewiczach na Żmudzi. W r. 1633 dokupił od Krzysztofa Janowicza Stankiewicza Billewicza jego część w Bilewiczach. Nabył też Połuknie. Od króla Władysława IV otrzymał na Żmudzi przed r. 1644 Meszkompie, a 3 IV 1646 Trumpiany, Pompiany (Bawple) i Korciany (Kaczajcie), nie mógł jednak objąć tych dóbr po przegraniu w r. 1649 procesu z kuchmistrzem lit. Stanisławem Wojną. Dn. 3 XI 1646 dostał od króla w nagrodę za marszałkowanie na sejmie wsie w pow. kowieńskim: Slikie (Szlikie, Piadzie), Skrebiny, Koniuchy (Posile), Unkiewicze (Jurkiewicze, Jarkowicze), Piekielewicze (Piekielanie), Wodziany i Gierejkowicze. Dn. 20 VII 1655 otrzymał lenne Maznowo, dwór w Smoleńsku i miasteczko Małelipki (woj. smoleńskie) po Jakubie Wonlarze, znajdujące się już wtedy w rękach moskiewskich, oraz daninę z folwarkiem po Albrychcie Golimoncie. W r. 1650 nabył prawo zastawne do dużych dóbr Taurogi, ale wobec sprzeciwu J. Radziwiłła musiał z niego zrezygnować. S. i jego brat Adam Mikołaj ufundowali w r. 1642 altarię w kościele rosieńskim. Przed śmiercią S. przekazał urząd ciwuna bratankowi Michałowi Eustachemu. Zmarł niedługo po 3 IV 1657.
S. żonaty był z Eufrozyną Billewiczówną (zm. 1661), podkomorzanką żmudzką, która po jego śmierci poślubiła (najpóźniej w r. 1659) Władysława Eustachego Kierdeja, wojskiego wiłkomierskiego, wnosząc mu dobra ciwuństwa ejragolskiego. Pozostawił córkę Katarzynę Ludwikę, zamężną za Hieronimem Puzyną, podczaszym upickim, i syna Mikołaja Izydora (zm. po 1668).
S. występuje w dramacie Marii Dąbrowskiej „Geniusz sierocy” (W. 1939) i w powieści Michała Rusinka „Królestwo pychy” (W. 1958).
Estreicher; – Kojałowicz, Compendium; Niesiecki, VIII; – Elektorowie; Elektorów poczet; – Dzięgielewski J., Izba poselska w systemie władzy Rzeczypospolitej w czasach Władysława IV, W. 1992, poza indeksem s. 178; tenże, O tolerancję dla zdominowanych. Polityka wyznaniowa Rzeczypospolitej w latach panowania Władysława IV, W. 1986; Hołdys S., Praktyka parlamentarna za panowania Władysława IV Wazy, Wr. 1991 s. 60–1, 65; Kaczorowski W., Sejmy konwokacyjny i elekcyjny w okresie bezkrólewia 1632 r., Opole 1986; Kersten A., Hieronim Radziejowski. Studium władzy i opozycji, W. 1988; Kriegseisen W., Sejm Rzeczypospolitej szlacheckiej (do 1763), W. 1995; Kwak J., Sejm warszawski 1626 r., Opole 1985; Ochmann S., Sejm koronacyjny Jana Kazimierza w 1649 r., Wr. 1985; Ochmann-Staniszewska S., Staniszewski Z., Sejm Rzeczypospolitej za panowania Jana Kazimierza Wazy. Prawo–doktryna–praktyka, Wr. 2000; Seredyka J., Parlamentarzyści drugiej połowy panowania Zygmunta III Wazy, Opole 1989 s. 87; Šapoka A., Lietuva ir Lenkija po 1569 metų Liublino unijos, Kaunas 1938 s. 343–8; tenże, 1655 metų Kedainiu sutartis, arba svedai Lietuvoje 1655–1656 metais, Vilnius 1990; Wisner H., Janusz Radziwiłł 1612–1655. Wojewoda wileński, hetman wielki litewski, W. 2000; tenże, Rok 1655 na Litwie: pertraktacje ze Szwedami i kwestia wyznaniowa, „Odr. i Reform. w Polsce” T. 26: 1981 s. 94, 96; – Akta ugody kiejdańskiej, Wyd. W. Konopczyński, K. Lepszy, „Ateneum Wil.” R. 10: 1935 s. 186, 205, 222; Ostrowski Daneykowicz J., Swada polska i łacińska, L. 1745 I 236–7; Księcia Krzysztofa Radziwiłła […] sprawy wojenne i polityczne 1621–1632, Paryż 1859 s. 224; Lünig J. Ch., Orationes procerum Evropae…, Lipsk 1713 cz. 2 s. 12–15; Metryka Litewska. Księga wpisów nr 131, Oprac. A. Rachuba, W. 2001; Radziwiłł, Memoriale; Vol. leg., III 494, 906–7, 950, IV 89, 91, 118, 122, 139, 200, 278, 347, 405, 412, 415, 498–9; Vorbek Lettow M., Skarbnica pamięci. Pamiętnik lekarza króla Władysława IV, Oprac. E. Galos, F. Mincer, Wr. 1968; – AGAD: Arch. Potockich z Radzynia, rkp. 261, Arch. Radziwiłłów, Dz. II nr 922, 1010, 1033, 1051, 1316, 1317, ks. 32 s. 218a–221, Dz. V nr 4830, Dz. XXIII t. 117 pl. 4, t. 159, Extranea szpula 51; B. Czart.: rkp. 140 nr 62, rkp. 142 nr 83, 91, rkp. 2094 k. 349–v; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 360 nr 219, rkp. 5928; B. Uniw. Wrocł.: akc. 1949/440 k. 300v; L’vivs’ka naukova biblioteka im. V. Stefanyka we Lw.: F. 103 (Arch. Sapiehów) nr X.70; Lietuvos valstybės istorijos archyvas w Wil.: S.A. 7 k. 123–4; Lietuvos mokslų akademijos biblioteka w Wil.: F. 17 nr 50 k. 1; Lietuvos nacionalinė Martyno Mažvydo biblioteka w Wil.: F. 130 nr 727 k. 140–3v; Vilniaus universiteto biblioteka w Wil: F. 1 sygn. F 719 k. 400–1, F. 7 ŽP 5 nr 14458 k. 154–5v, ŽP 8 nr 14460 k. 384–7v, ŽP 9 nr 14461 k. 95–6v, ŽP 10 nr 1446 k. 324–5, ŽP 13 nr 14466 k. 285–6v, ŽP 14 nr 14467 dok. 39, 64, k. 171v, 392–7, 481–3, ŽP 27 nr 14479 k. 197v–201, Upytes żemes teismo knyga, 26/15259 k. 246v; Rossijskij gosudarstvennyj archiv drevnich aktov w Moskwie: F. 389 (Metryka Lit.) nr 110 k. 531v–2, nr 119 k. 615v, nr 130 k. 5–v, nr 141 k. 60v–lv, nr 123 k. 23v, nr 505 k. 420–v, nr 596 k. 136v, F. 1603 op. 4 nr 3181 k. 41–4, nr 3189 k. 25–6.
Andrzej Rachuba