Mniszech Jan z Wielkich Kończyc h. własnego (ok. 1541–1612), starosta łukowski, potem krasnostawski. Był najstarszym synem Mikołaja (zob.) i Barbary Kamienieckiej, bratem Jerzego (zob.). W r. 1556 był po ojcu starostą łukowskim. Z tym tytułem zapisał się 1 XII 1560 na uniwersytet w Królewcu, dokąd udał się z młodszym bratem Jerzym pod opieką dwóch luterańskich ministrów: Pawła Wierzbickiego i Jakuba Maxentiusa. W r. 1563 przenieśli się oni na uniwersytet w Lipsku. M. nie wstąpił, jak jego bracia, do służby na dworze królewskim. Zapewne wpływom Jerzego zawdzięczał nadania królewskie. Po uzyskaniu tenuty jasielskiej (1571) i starostwa krasnostawskiego (1572) odstąpił starostwo łukowskie najmłodszemu bratu Mikołajowi. Jako starosta krasnostawski wszedł M. w dość bliskie kontakty z Janem Zamoyskim, wówczas starostą bełskim. W okresie bezkrólewia, po śmierci Zygmunta Augusta, uczestniczył M. w odbytym 29 IX 1572 w Krasnymstawie pod kierunkiem Zamoyskiego sejmiku ziemi chełmskiej, który uchwalił ruszenie na elekcję «viritim». Po ucieczce Henryka Walezego, w sierpniu 1574 został M. wypędzony z Krasnegostawu przez Pawła Uchańskiego (który, być może, wyrobił sobie przywilej na to starostwo od Walezego). M. usiłował odebrać zamek przy pomocy okolicznej szlachty i niewielkiego oddziału zaciężnych, a wobec niepowodzenia odwołał się do konwokacji warszawskiej. Sprawa nie została rozstrzygnięta, Uchański pozostał przy Krasnymstawie aż do połowy 1576 r. Wówczas dopiero, korzystając z wyjazdu Uchańskiego do Niemiec, odbił M. Krasnystaw. Wiosną 1580 Uchański ponownie najechał i zrabował zamek krasnostawski. M. skierował sprawę na Trybunał Lubelski, który odesłał ją do sejmu. Podczas sejmu elekcyjnego w r. 1587 M. opowiedział się za kandydaturą królewicza szwedzkiego Zygmunta Wazy.
W marcu 1606 M., wraz z jednym ze swych synów (prawdopodobnie Mikołajem), wziął udział w wyprawie bratanicy Maryny (zob.) do Moskwy. W orszaku przyszłej carowej jego dwór był jednym z liczniejszych (107 ludzi), ustępując liczebnością jedynie dworom: Jerzego (445), Stanisława Bonifacego, syna Jerzego (415), Maryny (251), księcia Konstantego Wiśniowieckiego (215). W Moskwie M. otrzymał kwaterę we dworze Fedora Szeremietiewa. W trakcie powstania w Moskwie w nocy z 26/27 V 1606 udało mu się przy pomocy czeladzi odeprzeć szturm do kwatery do chwili przybycia bojarów, przy czym – wg Niemojewskiego – stracił w walce tylko jednego człowieka. Georg Peyerle natomiast podaje w swej relacji, że M-cha i jego ludzie ocalił od śmierci jego gospodarz. Dn. 26 VIII t. r. M., wraz z synem, Maryną, bratem Jerzym i bratankami: Pawłem (synem Mikołaja, starosty łukowskiego) i Stanisławem, zostali zesłani do Jarosławla. Pobyt upływał dość jednostajnie. Nastroje wahały się od nadziei do zwątpienia. Dochodziło do zatargów ze strażnikami, a nawet służbą obu braci, aż Jerzy osobiście interweniował. «Wiele inszych niesnasek i waśnienia, swarów, rosło między swymi» – pisze Dyamentowski. Nawiązywano potajemną łączność z nowym Samozwańcem, podającym się za cudem ocalonego od śmierci Dymitra, wysyłano listy do króla i ustosunkowanych ludzi w Rzpltej, prowadzono też pertraktacje z nowym carem, Wasylem Szujskim. W marcu 1607 M. wziął udział w takich rozmowach z wysłannikiem Szujskiego Michaiłem Sołtykowem. Efektem pertraktacji było zwolnienie i zezwolenie na powrót do Polski części służby przebywającej przy zesłańcach w Jarosławlu. Trudy wyprawy i zesłania, niebezpieczeństwa, niepewność położenia, wreszcie wiek, dały o sobie znać i M. dość poważnie zachorował. Obawiano się nawet o jego życie.
Tymczasem trudna sytuacja Wasyla Szujskiego spowodowana zamieszkami i walką z drugim Samozwańcem, wreszcie wrażenie po przegranej bitwie pod Bołchowem z wojskami drugiego Dymitra w maju 1608 spowodowała, że car kazał jeszcze złagodzić i tak stosunkowo dobre postępowanie wobec więźniów w Jarosławlu, a z początkiem czerwca 1608 polecił sprowadzić ich do Moskwy. Dopiero zawarty rozejm między Rzpltą a Moskwą 23 VII 1608 uwolnił wszystkich zatrzymanych Polaków. W drogę do kraju wyruszono w początkach sierpnia 1608. W tym momencie urywają się bezpośrednie tropy M-cha. Można przypuszczać, że wraz z Aleksandrem Gosiewskim (jednym z posłów Zygmunta III na wesele Maryny, również uwięzionym i teraz dopiero zwolnionym) poszedł okrężną drogą i nie dał ogarnąć się podjazdom Samozwańca, tak jak Jerzy, Maryna, drugi z posłów Mikołaj Oleśnicki i in. Świadczy o tym choćby nieumieszczenie M-cha przez autorów diariusza Jana Piotra Sapiehy w gronie powracających z obozu tuszyńskiego do Polski we wrześniu 1608 wraz z Mikołajem Oleśnickim, Pawłem Mniszchem i Zygmuntem Tarłą. Dyamentowski nie wspomina o nim przy okazji wyjazdu Jerzego Mniszcha na sejm do Warszawy w styczniu 1609. Wiek i choroba M-cha również przemawiają za tym, że był zapewne daleki od wikłania się w nowe awantury. Podobnie jak brat Jerzy, główne dochody czerpał M. z trzymanych dożywotnio królewszczyzn. Wg rejestru poborowego z r. 1581 miał on po ojcu 8 wsi w pow. bieckim. Posag poślubionej w r. 1567 Jadwigi Firlejówny, córki Jana, marszałka w. kor. (zob.), zabezpieczył M., za zgodą Zygmunta Augusta, na dobrach starostwa łukowskiego. M. zmarł w r. 1612.
Z małżeństwa z Firlejówną pozostawił M. dwóch synów, obu zmarłych bezpotomnie: Mikołaja (tenutariusza jasielskiego) oraz Hieronima (starostę krasnostawskiego).
Russkij istoričeskij slovar, S.-Pet. 1910 (Lžedimitrij I i II); Dworzaczek; Niesiecki, VII; Paprocki, s. 747–8; Żychliński, X; – Byliński J., Sejm z roku 1611, Wr. 1970; Hirschberg A., Dymitr Samozwaniec, Lw. 1898; tenże, Maryna Mniszchówna, Wyd. 2., Lw. 1927; Maciszewski J., Polska a Moskwa 1603–1618. Opinie i stanowiska szlachty polskiej, W. 1968; Niemcewicz J. U., Dzieje panowania Zygmunta III, W. 1819; Platonov S. F., Očerki po istorii smuty v Moskovskom Gosudarstve XVI–XVII v., Wyd. 3., S.-Pet. 1910; Sobieski W., Studia historyczne, Lw. 1912; tenże, Trybun ludu szlacheckiego, W. 1905 s. 75; Strzelecki A., Sejm z roku 1605, Kr. 1921; Sucheni-Grabowska A., Monarchia dwu ostatnich Jagiellonów a ruch egzekucyjny, Cz. 1., Wr. 1974; – Akta grodz. i ziem., X, XX; Akty istoričeskie otnosjaščesja k Rossii, izvlečennye iz inostrannych archivov i bibliotek A. J. Turgenevym (Historica Russiae Monumenta), S.-Pet. 1842 II; Arch. Zamoyskiego, I, III; Marchocki M., Historia wojny moskiewskiej, P. 1841; Maskiewicz S., Pamiętnik, w: Pamiętniki Samuela i Bogusława Kazimierza Maskiewiczów, Wr. 1961; Matricularum summ., V cz. 1 i 2, reg. 1643, 1986, 2196, 3331, 3558, 3619, 3667, 7385, 8147, 10502, 10801; Metrica nec non liber nationis Polonicae Univ. Lipsiensis, Arch. do Dziej. Liter., Kr. 1882 II 440; Niemojewski S., Pamiętnik, Lw. 1899; Platonov S. F., Drevnerusskie skazanja i povesti o smutnom vremeni XVII v., Wyd. 2., S.-Pet. 1913; Polska a Moskwa w pierwszej połowie XVII w. Zbiór materiałów do historii stosunków polsko-rosyjskich za Zygmunta III, Lw. 1901; Russkaja Istoričeskaja Biblioteka izdavaemaja Archeografičeskoju Kommisjej, S.-Pet. 1872 I; Script. Rer. Pol., VII, X, XIV (Wielewicki, Dziennik), XI (Diariusze sejmowe r. 1587), XXII (Orzelski, Bezkrólewia ksiąg ośmioro); Skazanja sovremennikov o Dimitrii Samozvance, Wyd. 3., S.-Pet. 1859; Uchańsciana, V; Źródła Dziej., XIV cz. 1 s. 141, cz. 2 s. 115, 123, 124; Żółkiewski S., Początek i progres wojny moskiewskiej, W. 1966; – AGAD: Arch. Radziwiłłów dz. V. nr 9854, 9858, Metryka Kor. 125 fol. 373, 134 fol. 117a, 212–213, 135 fol. 759, 153 fol. 407; Materiały Red. PSB: Kartoteka Komitetu Źródeł do dziejów życia umysłowego w Polsce XVI–XVIII w.
Jerzy Urwanowicz