Łukowski Jan Nepomucen, pseud. X. Wokuł (1846–1904), ksiądz, historyk i pisarz religijny. Ur. 15 V w Ostrowie Wielkopolskim, był synem Karola, mieszczanina-rolnika i ślusarza, oraz Elżbiety Drygas. W l. 1857–66 uczęszczał do Gimnazjum Ostrowskiego i tamże zdał maturę, po której wstąpił do Seminarium Duchownego w Poznaniu. Po wyświęceniu na diakona (1869) został wysłany na studia do Rzymu, a uzyskawszy w r. 1872 doktorat obojga praw wrócił do kraju. Rok tzw. praktyczny spędził w Seminarium Duchownym w Gnieźnie, po czym, w styczniu 1873 w Poznaniu arcbp M. Ledóchowski udzielił mu święceń kapłańskich i mianował zaraz repetytorem w Seminarium Gnieźnieńskim oraz obrońcą węzła małżeńskiego na gnieźnieńską archidiecezję. Po aresztowaniu Ledóchowskiego Ł. uczestniczył w konspiracyjnym zarządzie archidiecezjami gnieźnieńską i poznańską jako współpracownik delegata apostolskiego ks. Jana Koźmiana, a w r. 1876 został mianowany przez Ledóchowskiego tajnym prodelegatem na archidiecezję gnieźnieńską i pełnił tę funkcję do r. 1886.
Zamknięcie seminarium w czasie kulturkampfu skierowało Ł-ego ku pracy naukowej. Był członkiem Wydziału Historyczno-Literackiego Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk (TPN) i na jego zebraniach referował swe prace, a publikował głównie w „Rocznikach” Towarzystwa: O nieznanym synodzie diecezjalnym Jana Odrowąża Sprowskiego arcybiskupa, w Gnieźnie 1456 r. (T. 9: 1876), „Liber beneficiorum” Jana Łaskiego (T. 10: 1878), Archiwum trzemeszeńskie (T. 11: 1881), Rzekomy kodeks św. Wojciecha i tak zwane Dekretały Pseudo Izydora (szkic bibliograficzny) (tamże) oraz Przyczynek do wyjaśnienia pierwotnych dziejów klasztoru norbertanek w Strzelnie (T. 23: 1897). Najważniejszą pozycją w dorobku Ł-ego było wydanie w 2 tomach (1880 i 1881), też przez TPN, „Liber beneficiorum archidiecezji gnieźnieńskiej” z komentarzami ks. Jana Korytkowskiego, z którym wspólnie Ł. pokrył znaczną część kosztów wydawnictwa. Cenną dziś jeszcze jest rozprawka Szkoła tumska, czyli katedralna, w Gnieźnie, wydana pośmiertnie (Gniezno 1905) przez ks. A. Maryańskiego. Z zakresu prawa kanonicznego Ł. ogłosił m. in.: Instrukcja w sprawie dyspens małżeńskich ogłoszona przez św. Kongregację de Propaganda Fide, objaśnił… (P. 1880) i Procedura sądowo-kościelna podług instrukcji Kongregacji biskupów i zakonników (Lw. 1881). Historyczne i prawnicze artykuły oraz recenzje publikował Ł. w różnych czasopismach i dziennikach wielkopolskich i galicyjskich, m. in. w: „Warcie” (1874/5 i 1877), „Dzienniku Poznańskim” (1893), „Kurierze Poznańskim” (m. in. 1877, 1880, 1882, 1886), „Kurierze Polskim” (1892: Prymas w Polsce), „Przeglądzie Lwowskim” (1880: Arcybiskup Gnieźnieński kiedy był prymasem).
Równocześnie rozwijał Ł. działalność społeczną sięgającą Śląska i zaboru austriackiego. W związku z tą działalnością ogłaszał okolicznościowe książeczki popularne (np. wydana po usunięciu z Gniezna przez rząd pruski urszulanek, pt. Urszulanki w Wielkopolsce. Rys historyczny…, Gniezno 1877), przede wszystkim jednak książki religijne, np. Żywot Pana i Zbawiciela naszego Jezusa Chrystusa i Boga Rodzicy Dziewicy Maryi (Gniezno i Królewska Huta b. d.), opracowanie piątego wydania pięciotomowej publikacji siedemnastowiecznego autora Marcina Hinczy, pt. „Król Bolesny Jezus Chrystus” (P. 1885). W celu wydawania takich pozycji założył «Straż św. Wojciecha», wydawnictwo oparte na wpłatach abonamentowych i fundatorskich, przeznaczając na to dochód z swej książeczki Czytania i modlitwy jubileuszowe na rok 1881 (P. 1881); przez 3 lata był formalnym właścicielem «Straży», po czym przekazał ją Domowi Sierot i Ochrony św. Wojciecha w Gnieźnie, zachowując tylko udział w siedmioosobowym «dozorze», reprezentującym prawnie «Straż». W tym okresie życia Ł. działał wśród rzemieślników, brał również udział w polskich wiecach w Gnieźnie. Interesował się też muzyką i śpiewem kościelnym i podjął, wraz z B. Dembińskim, próbę założenia w Gnieźnie towarzystwa dla reformy śpiewu i muzyki kościelnej. W jesieni 1882 należał do założycieli Tow. Organistów w Poznaniu. Z nowym rokiem 1886 rozpoczął Ł. «jako redaktor i właściciel» wydawanie miesięcznika „Bogarodzica”, poradnika dla czytelników, anonsującego i oceniającego nowości wydawnicze. Jednak już od drugiego rocznika „Bogarodzica” przeszła na własność bytomskiego „Katolika”.
Po objęciu arcybiskupstwa przez J. Dindera Ł. został proboszczem kościoła Św. Michała w Gnieźnie; piastował nadto urzędy sędziego i egzaminatora prosynodalnego, radcy konsystorskiego i cenzora ksiąg duchownych, a po śmierci ks. J. Korytkowskiego, został w r. 1888 oficjałem i wikariuszem generalnym, zaś po ponownym otwarciu seminariów duchownych profesorem prawa kanonicznego i od r. 1890 regensem Seminarium Gnieźnieńskiego. T. r. zrezygnował z probostwa Św. Michała. Z ramienia chorowitego arcbpa Dindera rządził archidiecezją, a po jego śmierci znalazł się na liście kandydatów na stanowisko arcybiskupa wysuniętej przez kapitułę gnieźn., lecz odrzuconej przez cesarza Wilhelma II. Z nowym arcybiskupem F. Stablewskim Ł. nie był w najlepszych stosunkach. Do kwietnia 1892 fungował jako regens seminarium. Następnie przeniósłszy się do Galicji, wstąpił w maju t. r. do Kongregacji Oratorium Św. Filipa Nereusza w Tarnowie. Na nowej placówce Ł. podjął dawną aktywność społeczną; założył lub współdziałał przy założeniu: stowarzyszenia terminatorów (1892), stowarzyszenia młodzieży rękodzielniczej «Ojczyzna» (1894), Stowarzyszenia Sług Katolickich (1894). Zorganizował też Radę Nadzorczą towarzystwa udziałowego z ograniczoną poręką «Opieka św. Józefa», którego celem była ochrona pracy kobiet, głównie szwaczek, dokształcanie, zakładanie warsztatów pracy i pośrednictwo pracy, i był jej prezesem. Ł. wygłaszał również odczyty w Tow. Oświaty Ludowej, brał udział w pracach Wiecu Katolickiego 4–6 VII 1893 w Krakowie. Zmarł w Tarnowie po ciężkiej chorobie 29 XII 1904 i został pochowany na Starym Cmentarzu w Tarnowie, w grobowcu filipinów.
Fot. w posiadaniu krewnego ks. prałata Józefa Pacyny, proboszcza paraf. św. Wawrzyńca w Gnieźnie; Fot. na tableau członków TPN Pozn. z okazji jubileuszu Augusta Cieszkowskiego w r. 1893; – Wojtkowski A., Bibliografia historii Wielkopolski, P. 1938 I; Podr. Enc. Kośc.; – Festschrift zur Feier des fünfzigjährigen Bestehens des königlichen Gymnasiums zu Ostrowo, Ostrowo 1895 s. 7; Jaromir H. d. O., Zarys historii Kongregacji Oratorium św. Filipa Neri w Polsce 1668–1968, „Nasza Przeszłość” T. 32: 1970 s. 5–143; Karwowski S., Historia Wielkiego Księstwa Poznańskiego, P. 1919 II 358–60; Mazur K., Czterdziestolecie pracy nad sługami w Tarnowie, Tarnów 1935; Nowacki J., Dzieje archidiecezji poznańskiej, P. 1964 II 120; Wojtkowski A., Historia Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, P. 1928; – „Dzien. Urzęd. Kośc. dla Archidiec. Gniezn. i Pozn.” (P.) 1873 s. 11–2, 1886 s. 12, 1888 s. 44, 1889 s. 49; „Kur. Pozn.” 1882 nr 215, 227, 228, 268, 1904 nr 299, 1905 nr 1; „Posener Zeitung” 1874; – Arch. Archidiec. w P.: nr 591/71 (Stebbart M. d. O., notatka informacyjna o Ł-m); Arch. klaszt. Księży Filipinów w Tarnowie: Protokoły sesji kongregacyjnych i Kronika Tarnowska; Arch. Państw. w P. Oddz. Terenowy w Kaliszu: Katalog abiturientów gimnazjum w Ostrowie Wielkopolskim za lata 1861–1871; Arch. Paraf. Św. Stanisława w Ostrowie Wielkopolskim: Liber bapt. 1839–1850 miasto, nr 25/1846; Arch. Seminarium Duchownego w Gnieźnie: Liber Alumnorum Seminarii Archidioecesis Gnesnensis fol. 638, Protokularz konferencji profesorskich kwiecień 1892; Kościół Św. Michała w Gnieźnie: Epitafium na ścianie półn.; Materiały Red. „Naszej Przeszłości”: Stabbart M. d. O., Ks. J. N. Ł., (mszp.); – Ustne informacje krewnego, ks. prałata Józefa Pacyny.
Maria Wojciechowska