Potocki Jan Nepomucen Eryk (zm. po 1815), poseł na sejm, brygadier kawalerii narodowej, działacz wolnomularski. Był najmłodszym synem Eustachego (zob.) i Marianny z Kątskich, bratem Jerzego (zob.), Ignacego (zob.) i Stanisława Kostki (zob.). W literaturze często jest mylony z Janem, podróżnikiem i pisarzem.
Wczesne sieroctwo (od r. 1768) zaważyło prawdopodobnie na tym, że w przeciwieństwie do starszych braci P. nie odebrał staranniejszego wykształcenia, nie najlepiej znał m. in. język francuski. W r. 1772 domowym nauczycielem P-ego był pijar, ks. Antoni Popławski. W r. 1776 P., wraz z braćmi: Ignacym i Stanisławem, uczestniczył w lubelskim sejmiku poselskim po stronie opozycyjnej większości i podpisał manifest przeciw elektom sejmiku regalistycznego. W połowie października 1778 przybył do Paryża. Po powrocie, w r. 1780, posłował na sejm z ziemi wiskiej. Należał wówczas do masonerii, stając na czele nowo utworzonej polskojęzycznej loży «Świątynia Izis» (kwiecień 1780). Być może wiązało się to z małżeństwem z Ludwiką (Luizą) d’Aloy, córką Jana Baptysty (zob.), rozwiedzioną z Aleksandrem Rożnieckim, której bracia byli wolnomularskimi dygnitarzami. Gdy w r. 1781 w. mistrzem został brat P-ego Ignacy, P-emu przypadło stanowisko drugiego wielkiego dozorcy Wielkiego Wschodu Narodowego (był nim do r. 1784). W czerwcu 1781 P. prosił króla o jakiś urząd, w lipcu 1783 był rotmistrzem kawalerii narodowej. Protestując przeciw ustawie dotyczącej Departamentu Wojskowego Rady Nieustającej (zwalczanej przez brata Ignacego), P., który posłował z woj. lubelskiego na sejm grodzieński 1784 r., 9 XI t. r. złożył demonstracyjną dymisję z rotmistrzostwa, dał się jednak chyba nakłonić do jej cofnięcia. W r. 1786, gdy król odmówił jego prośbie o strażnikostwo lit., P. definitywnie zrezygnował z rotmistrzostwa. T. r. posłował na sejm z ziemi wiskiej.
W kwietniu 1788, wraz z braćmi Ignacym i Stanisławem Kostką, uczestniczył P. w puławskim zjeździe opozycji. Dn. 14 VIII t. r. był u Szczęsnego Potockiego w Tulczynie, po czym pojechał zapewne na podolski sejmik poselski, by wspierać starającego się tam o mandat brata Jerzego. W przededniu Sejmu Czteroletniego sekundował braciom w zwycięskiej walce z królewskim projektem zawiązania konfederacji przed sejmem. W marcu 1789 P. wrócił do wojska, objąwszy komendę nowozaciężnej brygady kawalerii narodowej; 30 XI t. r. oddział został sformowany. W t. r. P. darował skarbowi państwa swój pałac w Lublinie; Komisja Skarbowa przejęła go w styczniu r. n. W październiku 1790 P. został przez Tadeusza Kościuszkę desygnowany na szefa komisji, która miała zbadać warunki transportu wojskowego między Warszawą a województwami ukrainnymi. Jako osobisty przyjaciel brygadiera P. miał wówczas namawiać ojca Tekli Żurowskiej do zgody na jej małżeństwo z Kościuszką. Dn. 3 V 1791 należał do oficerów stojących w pobliżu tronu, we wrześniu i październiku t. r. ze swą brygadą uczestniczył w manewrach pod Gołębiem (m. in. 22 IX dowodził całą kawalerią).
Po warszawskich uroczystościach z okazji pierwszej rocznicy Konstytucji 3 maja, w obliczu wojny, P. 9 V 1792 opuścił stolicę i wyruszył ze swą brygadą z Krasnegostawu ku Radzyniowi, ściągając poszczególne komendy z Mazowsza, Krakowskiego i Sandomierskiego. Upomniany w Radzyniu przez naczelnego wodza z powodu zbyt wolnego marszu brygady, P. podążył w kierunku Brześcia Lit., a następnie stanął w Grodnie (czerwiec). Zaskoczony na Podlasiu wieścią o przystąpieniu Stanisława Augusta do targowicy, 29 VII 1792 złożył na ręce wodza dymisję, po czym wyjechał do Warszawy. Choć król próbował go odwieść od decyzji porzucenia armii (przyjął brygadiera w Warszawie 4 VIII), P. nie uległ i rychło opuścił stolicę. Przebywał w Lipsku (był tam m. in. w październiku 1792 podczas spotkania przywódców emigracji). W r. 1793 wykonał tam popiersie (miedzioryt punktowany sygn. J. E. Potocki, sculps.) swego brata Ignacego (Zbiory Ikonogr. B. Narod.). Wiosną 1794 P. znajdował się w Dreźnie skąd, uprzedziwszy wymuszone na elektorze przez Rosję i Prusy aresztowanie emigrantów, wyjechał z bratem Stanisławem Kostką do Czech. Gdy w początkach lipca t. r. Stanisław Kostka został na rozkaz Wiednia aresztowany w Karlsbadzie, P-ego już z nim nie było – wyjechał do Galicji. Jego losy w najbliższych latach nie są znane.
W ostatecznych działach rodzinnych z braćmi (1779) P. otrzymał klucz radzyński oraz Syrniki w woj. lubelskim; w lipcu 1783 tytułował się nadto star. brzostowickim. Żona «utracjuszka i fantastyczka» (L. Dembowski), przyprawiła go o ruinę majątkową. Potrzeby finansowe skłoniły P-ego do zaciągnięcia w r. 1786, wraz z bratem Ignacym, poręczonej przez Piotra F. Teppera pożyczki u bankierów holenderskich (100 000 dukatów); P. zahipotekował ją na Radzyniu. Wbrew warunkom umowy do r. 1792 spłacił tylko nieznaczną część długu i odsetków. Komisja rozliczająca masę upadłościową Teppera obciążyła zatem Radzyń i Syrniki; 24 VI 1802 zostały one sprzedane w drodze licytacji, ale na pokrycie długów nie wystarczyły. Dalszych rozliczeń dokonywał Ignacy Potocki, który przejął zobowiązania finansowe brata. Od r. 1803 P. żył wraz z jedynaczką Laurą (do r. 1803 kształconą w Wiedniu) w Klementowicach łaską i kosztem Ignacego. Żywione przez eks-brygadiera w r. 1805 nadzieje, że jego córka otrzyma jakiś posag od wdowy po Szczęsnym, rozwiały się. Żona P-ego, porzuciwszy go, najpóźniej jesienią 1793 osiadła pod Londynem; do Polski nigdy już nie wróciła. P. wiódł ponoć w młodości bujne życie romansowe; jego partnerką była m. in. druga żona Szczęsnego, Józefina z Mniszchów (owocem ich związku miał być, wedle przekazanej przez A. Chrząszczewskiego tradycji tulczyńskiej, Włodzimierz Potocki) oraz żona Prota Potockiego, Marianna z Lubomirskich. Miał w rodzinie opinię dziwaka («chimeryka»).
W czasie odnowienia w r. 1811 działalności Wielkiego Wschodu Narodowego został P. pierwszym wielkim dozorcą. Po śmierci w. mistrza Ludwika Gutakowskiego przewodniczył 1 III 1812 posiedzeniu Wielkiego Wschodu, na którym wybrano w. mistrzem jego brata Stanisława Kostkę. Po zawieszeniu działalności Wielkiego Wschodu Kapituła Najwyższa 28 XII 1813 powierzyła P-emu zastępstwo w. mistrza. Wznowił on działalność Kapituły w marcu 1814 i z końcem sierpnia t. r. przekazał władzę Stanisławowi Kostce. W wyborach 27 IV 1815 został Stanisław Kostka ponownie obrany w. mistrzem, a P. zastępcą (namiestnikiem). Wg S. Małachowskiego-Łempickiego P. był członkiem Kapituły jeszcze w r. 1820, ale w spisach członków Wielkiego Wschodu podanych przez W. Wilkoszewskiego ostatni raz figuruje w r. 1815. Z t. r. pochodzi druk masoński: „Śpiew braterski na dzień imienin … Jana Nepomucena Potockiego, namiestnika W.M.W.W.N......” (b. m. 1815, B. PAN w Kr.: rkp. 2205). Na tym kończą się nasze wiadomości o P-m.
Jedyna córka z małżeństwa z Ludwiką d’Aloy, Laura, wyszła za mąż za Stanisława Tarnowskiego, starościca sulejowskiego, zwanego «Egipcjaninem».
Kossakowski S., Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich, W. 1860 II; PSB, (Potocki Ignacy); Małachowski-Łempicki, Wykaz pol. lóż wolnomularskich; Wojtas H., Lista honorowych gości na premierę „Kazimierza Wielkiego” (1792), „Pam. Teatr.” R. 15: 1966 s. 226; – Gembarzewski B., Rodowody pułków polskich, W. 1925 s. 8; Hass L., Sekta farmazonii warszawskiej, W. 1980; Jaroszewski T. S., Chrystian Piotr Aigner, W. 1965 s. 47–8; Kalinka W., Sejm Czteroletni, Kr.–Lw. 1880–6 I 112, 128, 189, III 75; Kermisz J., Lublin i Lubelskie w ostatnich latach Rzeczypospolitej, L. 1939; Kieniewicz S., Ignacy Działyński, Kórnik 1930 (w indeksie pomieszany z Janem – podróżnikiem); Korzon T., Kościuszko, Wyd. 2., Kr. [b. r.] s. 262; tenże, Wewnętrzne dzieje, IV; Kraszewski J. I., Polska w czasie trzech rozbiorów, P. 1874–5 II 411, III 102, 148–9, 217, 279; Libiszowska Z., Życie polskie w Londynie w XVIII wieku, W. 1972; Michalik B., Działalność oświatowa Ignacego Potockiego, Wr. 1979; Michalski J., Sejmiki poselskie 1788 roku, „Przegl. Hist.” T. 51: 1960 s. 336, 339; Morawski K. M., Ignacy Potocki, Kr., 1911; Pawłowski B., Od konfederacji barskiej do powstania styczniowego, W. 1962; Ratajczyk L., Wojsko i obronność Rzeczypospolitej 1788–1792, W. 1975; [Rolle A. J.] Dr Antoni J., Wybór pism, Kr. 1966 II; Tokarz W., Ostatnie lata Hugona Kołłątaja, Kr. 1905 I; Wilkoszewski W., Rys historyczno-chronologiczny Towarzystwa Wolnego Mularstwa w Polsce, Londyn 1968; Wolański A., Wojna polsko-rosyjska 1792 r., P. 1922–4 I–II; Wolski M., Obrona Stanisława Augusta, „Roczn. Tow. Hist.-Liter. w Paryżu” 1867 s. 23, 243; – Archiwum Wróblewieckie, S. 3., Lw. 1883 s. 153–4; Chrząszczewski A., Pamiętnik oficjalisty Potockich z Tulczyna, Wr. 1976; Dembowski L., Moje wspomnienia, Pet. 1898 I 64, 78, 82–3; Diariusz sejmu (…) grodzieńskiego r. 1784, W. 1785; Diariusz sejmu warszawskiego (…) 1780 r., W. 1780; Kicka N., Pamiętniki, W. 1972; [Kołłątaj H.], Listy… pisane z emigracji, P. 1872 I 47, 77; Korespondencja Ignacego Potockiego w sprawach edukacyjnych (1774–1809), Wr. 1978; [Kossakowska K.], Listy P. 1883 (poza indeksem s. 220, 266, 272, 289); Koźmian K., Pamiętniki, Wr. 1972 I; Niemcewicz J. U., Pamiętniki czasów moich, Paryż 1848 s. 218; Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, W. 1963 I; Stanisław August i książę Józef w świetle własnej korespondencji, Lw. 1904 s. 90 (in. s. nie dotyczą P-ego); Tajna korespondencja z Warszawy do Ignacego Potockiego 1792–1794, W. 1961; – AGAD: Arch. Branickich z Białegostoku rkp. 99, Arch. Gospod. Wilanowskie Anteriora rkp. 229, 245, Arch. Publ. Potockich, rkp. 318/I–II, 374, Zbiór Anny Branickiej P. 22 (AB 265); B. Czart.: rkp. 683, 735 (W. Poletyło 2 i 9 III 1790); B. PAN w Kr.: rkp. 336, 2205.
Zofia Zielińska