Niemojewski Jan h. Szeliga (zm. 1598), polemista ariański i poseł sejmowy. Ur. między r. 1526 a r. 1530. Pochodził ze średnio zamożnej rodziny, której gniazdem było Niemojewo w woj. inowrocławskim, był synem Mikołaja i nie znanej z imienia Kaczkowskiej, bratem Jakuba (zob.). Ojciec N-ego Mikołaj (zm. ok. r. 1544), poborca główny (1520), od r. 1522 sędzia ziemski inowrocławski, znawca prawa, został w l. 1532–3 powołany na członka komisji sejmowej, pracującej nad kodyfikacją prawa polskiego oraz zaprowadzaniem jednolitej procedury sądowej. W r. 1545 N. zapisał się na uniwersytet królewiecki, gdzie studiował humaniora. Interesował się również dziejami Kościoła, zwłaszcza początkami chrześcijaństwa. Pod wpływem Wawrzyńca Discordii z Przasnysza (Praznitiusa) N. przyłączył się do ruchu reformacyjnego; już w r. 1559 spotykamy go na synodzie kalwińskim w Pińczowie. Obok działalności wyznaniowej rozwijał także polityczną; był więc posłem na sejm warszawski 1556/7 r., a na sejmie piotrkowskim 1562/3 r. wszedł do komisji badającej prawomocność aktów nadań królewszczyzn. W tym też czasie został mianowany sędzią ziemskim inowrocławskim. Posłował na sejm warszawski 1563/4 r. Na sejmie piotrkowskim 1565 r. N. ostro atakował, wraz z przywódcą egzekucjonistów Mikołajem Sienickim, magnaterię duchowną i świecką; żądał powołania instygatorów szlacheckich do kontroli wyższych urzędników oraz energiczniejszej egzekucji dóbr. Brał także udział w sejmie lubelskim 1566 r.

N. śledził z uwagą toczone na synodach kalwińskich polemiki wokół kwestii Trójcy: studia nad starożytnością chrześcijańską i lektury pism antytrynitarskich skłoniły go do opowiedzenia się po stronie «zboru mniejszego». Pociągnęło to za sobą zerwanie z kalwińskim zborem w Radziejowie, do którego poprzednio należał, oraz polemikę pisemną z bratem Jakubem. Przy pomocy bliżej nie znanego «księdza Jakuba» N. założył ok. r. 1563 (zapewne w Niemojewie) osobny zbór ariański. Wziął też aktywny udział w dyspucie piotrkowskiej arian i kalwinów (marzec 1565) jako czołowy, obok Grzegorza Pawła, przedstawiciel nurtu trydeistycznego. W kwietniu 1566 N. przyjął w Niemojewie chrzest przez ponurzanie. Ceremonii tej dokonał Marcin Czechowic, który w tym czasie przybył na Kujawy (w ślady N-ego poszli też inni kujawscy zwolennicy arianizmu). W ten sposób powstała tam gmina anabaptystyczna o radykalnym pod względem społecznym charakterze. Głośnym echem wśród współczesnych odbiło się pojawienie N-ego na sejmie lubelskim 1566 r. w szarym i zniszczonym odzieniu, «bez szabli, bez juków podróżnych, bez służby i towarzystwa» (Stanisław Reszka). Daremnie usiłował go wówczas nawrócić Stanisław Hozjusz. Także i w zakresie doktryny religijnej N. przeszedł szybką ewolucję od poglądów trydeistycznych do stanowiska dyteistycznego, wspólnego z zapatrywaniami Piotra z Goniądza. W ich obronie występował jeszcze na synodzie w Skrzynnie (czerwiec 1567), kiedy to wraz z innymi Kujawianami bronił tezy o przedwieczności Chrystusa. Dyskusję na ten temat kontynuowano również na synodzie w Pełsznicy (październik 1568). Od tego czasu datuje się zwrot N-ego ku unitarianizmowi. Na synodzie w Bełżycach (marzec 1569) występował już N. jako przywódca tego kierunku. Zwalczał go bp Stanisław Karnkowski, którego od bardziej stanowczych kroków przeciwko N-emu powstrzymywał Hozjusz.

Rychło też zaczął N. realizować głoszone przez przedstawicieli nurtu radykalnego hasła społeczne. Już w maju 1565 zrzekł się w Piotrkowie królewszczyzn Lubawa i Rudno, należących do tenuty Jasieniec i trzymanych w zastawie od woj. poznańskiego Andrzeja Kościeleckiego. W l. 1568–9 nie pojawiał się na zjazdach urzędników woj. inowrocławskiego, w tym też czasie zrzekł się urzędu sędziego. N. sprzedał również rodową posiadłość (Niemojewo), a uzyskane pieniądze rozdał ubogim oraz obrócił na potrzeby zboru mniejszego. W r. 1583 występuje jednak jeszcze jako właściciel połowy łana we wsi Radojewice (pozostałych 8 łanów należało do rodziny Zakrzewskich). Niemojewo zaś w tym czasie było własnością bratanka N-ego Mikołaja. W r. 1569 N. – wraz z innymi Kujawianami – miał się osiedlić w Rakowie, gdzie powstała wówczas radykalna gmina ariańska. Część badaczy uważa jednak jego pobyt w tym miasteczku za wątpliwy. W każdym razie po upływie przeszło roku spotykamy arian kujawskich, z N-m na czele, w Lublinie. Został on świeckim seniorem tutejszej gminy ariańskiej, jej ministrem był zaś jego bliski przyjaciel – Czechowic. Lublin stał się w tym okresie jednym z głównych ośrodków polskiego antytrynitaryzmu. Do zboru przystąpiło wielu mieszczan z grona zarówno patrycjatu (zwłaszcza bogaci kupcy), jak i pospólstwa (rzemieślnicy). Arianom udało się również pozyskać niektórych przedstawicieli okolicznej szlachty lubelskiej. Nie realizowała ona jednak radykalnych haseł społecznych, głoszonych przez kierownictwo zboru, domagających się rezygnacji z piastowanych urzędów, z dzierżenia królewszczyzn oraz z posiadania poddanych.

Kierowany przez N-ego i Czechowica zbór lubelski odgrywał zasadniczą rolę w życiu polskiego unitarianizmu w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XVI w., aspirując wyraźnie – w ścisłej zresztą współpracy ze zborem krakowskim – do objęcia przywództwa nad wszystkimi gminami antytrynitarskimi w Rzeczypospolitej. Stąd też wynikł konflikt, w jaki zbór lubelski popadł z radykalnym pod względem zapatrywań dogmatycznych, zachowawczym natomiast w kwestiach społecznych unitarianizmem litewskim, kierowanym przez Szymona Budnego. Kiedy więc na synodzie lusławickim 1578 r. Budny domagał się rozpatrzenia kwestii «urzędów mieczowych», usłyszał od N-ego kategoryczne stwierdzenie, że sprawa ta została już dawno rozstrzygnięta i «chrystyjanin nie może być urzędnikiem w Rzeczypospolitej żadnym». W dwa lata później arianie lubelscy z «przedniejszym seniorem, bratem Niemojewskim» na czele nie chcieli od Budnego przyjąć książki Jakuba Paleologa, występującej w obronie piastowania urzędu. W r. 1582 zaatakowali oni Budnego także na płaszczyźnie dogmatycznej, ostro krytykując głoszony przez niego nonadorantyzm. Delegacja arian lubelskich, złożona z N-ego, Czechowica i Mikołaja Żytno, wysłana na synod zborów ariańskich w Lubczu (marzec 1582), zażądała przeprowadzenia dyskusji na temat wzywania Chrystusa. Rozmowa zakończyła się kompromisem; w sprawach społecznych nie osiągnięto jednak zbliżenia poglądów. Ostatecznie N-emu oraz innym lublinianom udało się na synodzie w Węgrowie (maj 1584) wykluczyć Budnego ze zboru.

N. był doskonałym mówcą i stąd często dyskutował publicznie z rozmaitymi przeciwnikami Kościoła braci polskich (m. in. z kalwinami na synodzie w Lewartowie w r. 1580), przede wszystkim jednak z przedstawicielami obozu katolickiego. Był bodajże pierwszym arianinem, który starł się z nimi publicznie w r. 1579 podczas lubelskiej dysputy z ks. kanonikiem Hieronimem Powodowskim. Z ustnej przerodziła się ona w drukowaną; na dwa kolejne dzieła Powodowskiego, wymierzone przeciwko braciom polskim („Wędzidło na sprośne błędy a bluźnierstwa nowych aryjanów”, 1582, i „Pochodnia Kościół Boży prawdziwy”, 1584), N. odpowiedział natychmiast kolejno dwiema książkami: Obroną przeciwko niesprawiedliwemu obwinieniu… (1583) i Krótkim okazaniem na Pochodnią ks. Powodowskiego (zaginione). W Obronie N. wyłożył swe stanowisko w sprawie tolerancji religijnej, opisał zmagania z Powodowskim w czasie dysputy religijnej 1579 r., sprecyzował poglądy unitarian na sprawę tradycji i rolę Pisma Św., podał swą konfesję, wreszcie zaś wyliczył «pewne znaki, po których własny Antychryst poznany być może». Podkreślić też należy, że w przeciwieństwie do swego przeciwnika N. polemizował z nim z wielką godnością i kulturą osobistą.

N. ciężko przeżył apostazję swego pupila, Kaspra Wilkowskiego, po którym zbór ariański wiele się spodziewał. Tymczasem Wilkowski nie tylko porzucił braci polskich, ale i skierował przeciwko dawnym współwyznawcom głośny pamflet „Przyczyny nawrócenia do wiary powszechnej…” (1583). N. replikował Odpowiedzią na potwarzy dra Witkowskiego, stanowiącą dodatek do jego dzieła Okazanie, iż Kościół Rzymski Papieski nie jest apostolski, ani święty, ani jeden, ani powszechny (książka wyszła na wiosnę 1584). Podniósł tu m. in. czysto osobiste motywy konwersji Wilkowskiego, a sposób, w jaki je odmalował, świadczy o dużej znajomości psychologii. Broniąc arian przed zarzutami radykalizmu oraz ciągłych fluktuacji społeczno-dogmatycznych przypomniał, że to właśnie Wilkowski, kiedy był jeszcze w zborze, domagał się często skrajnych rozwiązań. Aczkolwiek Wilkowski poczuł się dotknięty ostrym tonem repliki N-ego, to jednak uchylił się od podjęcia z nim dysputy. Okazanie, do którego Odpowiedź została dołączona, stanowiło natomiast wszechstronną krytykę ceremonii i obrzędów katolickich, jak również Kościoła jako instytucji. Dzieło to, świadczące dobitnie o wielkiej erudycji N-ego oraz jego nieprzeciętnym talencie pisarskim, należy do najcenniejszych osiągnięć piśmiennictwa arian polskich w XVI w.

Działalność polemiczna N-ego w okresie jego pobytu w Lublinie była jednak wymierzona głównie przeciwko jezuitom, których uważał zapewne za najgroźniejszych przeciwników arian (polemizował m. in. z Emanuelem Vegą na temat Wieczerzy Pańskiej). N. stoczył z nimi cztery kolejne dysputy: w r. 1581 (mając za przeciwników Stanisława Warszewickiego i Justusa Raba), w listopadzie 1586 (na temat prymatu papieża) i wreszcie w r. 1592 (dwukrotnie, w Lewartowie oraz w Lublinie). Dwa ostatnie spotkania dotyczyły głównie problemów chrystologicznych. Atmosfera, w jakiej odbywały się te dysputy, świadczyła o rosnącej niechęci do arian, których starano się bardziej zastraszyć niż przekonać. W r. 1581 «kamieniem na rozejście N-emu po plecach od kogoś dostało się», w pięć lat później został na zakończenie poturbowany, podczas dysputy N-ego z Powodowskim (L. 1596) tylko rozwiązanie siłą zebrania przez podczaszego kor. Jana Ostroroga zapobiegło wybuchowi tumultu antyariańskiego. Ataki, z jakimi N. spotkał się ze strony jezuitów po dyspucie lewartowskiej, skłoniły go do napisania osobnego traktatu, w którym uzasadniał swe unitariańskie stanowisko (dziełko to wyszło jako dodatek do „Krótkiego opisania dysputacyjej” pióra Wojciecha z Kalisza, 1592). N-emu przypisywano również autorstwo Oratio ad Sigismundum III R. P. (1591, później zaginione), napisanej z powodu zburzenia zboru kalwińskiego w Krakowie, jak też współpracę redakcyjną przy pisaniu głośnego antyjezuityku „Equitis Poloni in Iesuitas Actio Prima” (1589). Sprawa autorstwa tego pamfletu po dziś dzień pozostała ostatecznie niewyjaśniona.

Przed śmiercią N. musiał oglądać zmierzch znaczenia lubelskiego ośrodka braci polskich. Od schyłku lat osiemdziesiątych XVI w. stare kierownictwo zborowe znalazło się w wyraźnej defensywie; zwolennicy N-ego i Czechowica ustępowali stale pod naciskiem Fausta Socyna oraz jego stronników. Obie grupy prowadziły zresztą spór w sposób pełen kurtuazji. Socyn więc podkreślał, iż szanuje N-ego «za jego niezwykłą pobożność i nieprzeciętne wykształcenie», jak również za «ogromną szlachetność i znakomitość rodu» (1580). Konflikt dotyczył jednak spraw zbyt istotnych, aby mogło dojść do porozumienia czy trwalszego kompromisu. Spór obejmował bowiem tak zasadnicze kwestie, jak pojmowanie znaczenia grzechu pierworodnego, chrztu, Wieczerzy Pańskiej, śmierci Chrystusa na krzyżu oraz usprawiedliwienia. N., który w tych sprawach pozostał wierny kalwińskim inspiracjom doktrynalnym, zarzucał Socynowi, iż na temat odkupienia oraz usprawiedliwienia głosi poglądy niezgodne z Pismem Św., pomniejsza znaczenie Męki Pańskiej, nie docenia wreszcie duchowej roli komunii. Wierny dawnym anabaptystycznym poglądom, N. bronił wymogu ponurzania jako niezbędnego do zachowania czystości wiary, podczas gdy Socynowi szło m. in. o pozyskanie nowych zwolenników, których żądanie powtórnego chrztu powstrzymywało – jego zdaniem – przed akcesem do zboru mniejszego. Spór między Socynem i jego zwolennikami a N-m toczył się na synodach ariańskich już od r. 1581; znalazł też swój wyraz we wzajemnej ich korespondencji, krążącej wówczas w odpisach, choć opublikowanej w całości dopiero po śmierci obu oponentów. Już jednak za życia N-ego grupa Socyna zyskała w zborze braci polskich wyraźną przewagę. Uznanie przez obradujący w r. 1593 w Lublinie synod ariański tez Socyna w kwestii odkupienia, usprawiedliwienia i Wieczerzy za obowiązujące w zborze oznaczało bowiem zarazem ciężką porażkę opozycji anabaptystycznej, kierowanej przez N-ego i Czechowica. Również i rygorystycznym zapatrywaniom N-ego w kwestiach społecznych oraz jego chiliastycznej wizji przyszłości Socyn przeciwstawił bardziej realistyczne i lepiej dostosowane do polskiej rzeczywistości stanowisko.

Bezkompromisowy idealista, bez reszty oddany sprawie zboru mniejszego, poglądy swe dokumentował N. czynami: po rezygnacji z dóbr i urzędów miał się ponoć utrzymywać pracując fizycznie. Wspólnota zapatrywań,współpraca pisarska i przyjaźń osobista łączyły go z Czechowicem. Daremnie też Socyn starał się poróżnić obu niebezpiecznych dla siebie przeciwników. N. cieszył się wielkim uznaniem i szacunkiem w gronie współwyznawców, a nawet i wśród przeciwników z obozu katolickiego czy protestanckiego. Jak bardzo się z nim liczono, świadczy fakt, że dopiero po śmierci N-ego zwolennicy Socyna przystąpili do radykalnej reorganizacji gminy ariańskiej w Lublinie. Na jej kierowników powołano wtedy uczniów Socyna; miejsce N-ego zajął więc Krzysztof Lubieniecki, Czechowica zaś, którego zmuszono do ustąpienia, Walenty Szmalc.

N. zmarł w Lublinie 8 III 1598. Choć był żonaty, potomstwa jednak nie zostawił. W późniejszej legendzie uznano go za typowego przedstawiciela szlachty ariańskiej, masowo rzekomo zrzekającej się majątków, urzędów i poddanych.

Estreicher; Uruski; Nowy Korbut, III; Słownik biograficzny historii powszechnej do XVII stulecia, W. 1968; – Brückner A., Różnowiercy polscy, W. 1965; Chmaj L., Faust Socyn, W. 1963; Dombek L., Reformacja na Kujawach, Bydgoskie Tow. Nauk. Prace Kom. Hist., III, S. C. Nr 4, Bydgoszcz 1966 s. 61–2, 66–70; Grabowski T., Literatura ariańska w Polsce, Kr. 1908; Guldon Z., Rozmieszczenie własności ziemskiej na Kujawach w II poł. XVI w., Tor. 1964 s. 39, 94–5; Kawecka-Gryczowa A., Ariańskie oficyny wydawnicze Rodeckiego i Sternackiego, Wr. 1974; Kossowski A., Protestantyzm w Lublinie i w Lubelskiem w XVI–XVII w., L. 1933; Kot S., Dysputacje arian polskich z rękopisu koloszwarskiego, „Reform. w Pol.” R. 7–8: 1935–6; tenże, Dysputacyi braci polskich katalog z rękopisu Andrzeja Lubienieckiego, tamże R. 9–10: 1937–9; tenże, Ideologia polityczna i społeczna braci polskich zwanych arianami, W. 1932; Ossoliński J., Jan Niemojewski, w: tenże, Wiadomości historyczno-krytyczne, Lw. 1852 IV 32–57; Ptokarz J., J. N. Studium z dziejów arian polskich, „Reform. w Pol.” R. 2: 1922; Szczucki L., Marcin Czechowic, W. 1963; Tworek S., Zbór lubelski i jego rola w ruchu ariańskim w Polsce w XVI i XVII wieku, L. 1966; Urban W., Praktyczna działalność braci polskich wobec chłopów, „Odr. i Reform. w Pol.” R. 5: 1960 s. 110; Williams G. H., Anabaptism and Spiritualism…, w: Studia nad arianizmem, W. 1959; tenże, The Radical Reformation, Philadelphia 1962; – Akta synodów różnowierczych w Pol., I–II; Bock, Historia antitrinitariorum; Diariusz sejmu piotrkowskiego 1565, W. 1868 s. 170; Literatura ariańska w Polsce XVI wieku, Oprac. L. Szczucki i J. Tazbir, W. 1959 s. 641–4; Lubieniecki S., Historia reformationis Polonicae, W. 1971; Sandius Ch., Bibliotheca antitrinitariorum, W. 1967; Socyn F., Listy, W. 1959 I–II.

Lech Szczucki i Janusz Tazbir