Ogiński Jan h. własnego (ok. 1582–1640), kasztelan mścisławski. Był najstarszym z synów Bogdana, podkomorzego trockiego (zob.), i Rainy (Reginy) Wołłowiczówny, wojewodzianki smoleńskiej, bratem Aleksandra (zob.). Od wczesnej młodości związany był z Radziwiłłami birżańskimi. Wychowywał się na dworze Krzysztofa Mikołaja Radziwiłła, woj. wileńskiego i hetmana w. litewskiego. Został następnie dworzaninem jego syna Janusza Radziwiłła (przyszłego podczaszego litewskiego, potem kasztelana wileńskiego), któremu towarzyszył w l. 1595–7 w podróży na studia zagraniczne. Wpisał się do metryki uniwersytetu w Strasburgu na początku 1596 r., a następnie od października t.r. studiował w Bazylei. W orszaku Radziwiłła w kwietniu i maju 1596 podróżował po Palatynacie i Nadrenii, gdzie zwiedził Heidelberg, Frankfurt, Moguncję, Koblencję, Kolonię, Wormację, Spirę i Baden. Po opuszczeniu w lutym 1597 Bazylei przez Genewę, Lyon, Vienne i Orlean przybył w początku kwietnia t.r. do Paryża. Miesiące letnie 1597 r. spędził – towarzysząc swemu pryncypałowi – w obozie francuskim pod zajętym przez Hiszpanów Amiens. Następnie trasą przez Paryż, Bazyleę, Konstancję, Ulm, Augsburg, Monachium, Ingolstadt, Ratyzbonę, Pragę, Wrocław, Kraków i Lublin powrócił w grudniu 1597 na Litwę. Dn. 28 I 1605 ojciec cedował mu wsi Rzeczany i Ejtyczany w dzierżawie żośleńskiej na Żmudzi. Również w t.r. otrzymał O. dożywotnio dobra Kłopotowszczyzna (w pow. mozyrskim).
Mimo silnych powiązań z Januszem Radziwiłłem brak potwierdzenia, aby O. brał udział w rokoszu sandomierskim. Był deputatem na Trybunał Lit. w r. 1609, gdzie przewodniczył sądom koła duchownego. W l. 1611–20 był namiestnikiem borysowskim z ramienia Janusza Radziwiłła. Ok. r. 1612 został dworzaninem królewskim. W tym okresie, jako prawosławny, zaangażował się w działalność zmierzającą do utrzymania «prawdziwej wiary greckiej», stając niejednokrotnie w obronie swojego wyznania. Był członkiem bractwa przy cerkwi Św. Ducha w Wilnie, w r. 1612 podpisał, obok ojca Bogdana i brata Aleksandra, akt fundacji przez szlachtę prawosławną W. Ks. Lit. monasteru Piotra i Pawła w Mińsku. Posłował z pow. kowieńskiego na sejm zwycz. 1613 r., na którym został wybrany na komisarza do ordynacji woj. smoleńskiego. Na sejmie tym reprezentował jednocześnie interesy swojego wyznania, gdyż złożył w grodzie liwskim protestację przeciwko niezatwierdzeniu konstytucji «o religii greckiej». Nadal pozostał zaufanym sługą Janusza Radziwiłła, w którego imieniu pełnił funkcje reprezentacyjne, a także zaciągał szlachtę na służbę. W r. 1617 był deputatem na Trybunał Lit. Z powodu choroby marszałka Trybunału Mikołaja Kiszki, woj. derpskiego, O. zastępował go podczas sesji w Wilnie, a następnie i w Mińsku. Z cesji ojca w r. 1620 otrzymał starostwo kormiałowskie (w pow. kowieńskim). Po śmierci (w grudniu 1620) Janusza Radziwiłła związał się z jego bratem Krzysztofem, hetmanem polnym litewskim. W latach dwudziestych XVII w. niejednokrotnie organizował na sejmiku kowieńskim wybory deputatów i posłów sprzyjających interesom Radziwiłłów birżańskich. Był deputatem na Trybunał Lit. w r. 1621, gdzie wybrano go na marszałka. T.r. przysłał poczet 20 koni do obozu w Inflantach na wojnę przeciwko Szwedom. Na początku 1629 r. prowadził starania o podkomorstwo kowieńskie, prosząc Krzysztofa Radziwiłła o wstawienie się u kanclerza. Urzędu nie otrzymał, gdyż Zygmunt III uważał go zawsze za gorliwego «sługę Radziwiłłowskiego». W l. 1629–30, wraz z Wawrzyńcem Drewińskim, cześnikiem wołyńskim, był starostą prawosławnego bractwa przy cerkwi Św. Ducha w Wilnie. W r. 1630 Drewiński w imieniu swoim i O-ego wniósł do grodu warszawskiego protestację przeciwko bezprawnemu posiadaniu przez unitów przywilejów służących bractwu. W r. 1631 ustąpił dzierżawę kormiałowską Malcherowi Skorulskiemu, sędziemu ziemskiemu kowieńskiemu. W zamian za to w r. n. otrzymał przywilej na wójtostwo saskie (w pow. kowieńskim). W r. 1632 był deputatem z pow. kowieńskiego na Trybunał Lit. W marcu 1633 został mianowany ciwunem trockim.
Dn. 27 V 1633 O. otrzymał kasztelanię mścisławską. Na czas wyprawy Władysława IV pod Smoleńsk został mianowany przez króla namiestnikiem i dowódcą załogi («praefectus») w Wilnie na miejsce nieobecnego Krzysztofa Radziwiłła, woj. wileńskiego i hetmana polnego litewskiego. Funkcję tę pełnił do sierpnia – września 1634, z zadaniem zapewnienia bezpieczeństwa w Wilnie oraz patrolowania linii Dźwiny. Nadal zajmował się sprawami Kościoła prawosławnego. Szczególnie opiekował się cerkwią i monasterem p. wezw. Objawienia Pańskiego w Mohylewie (należał do grona jego fundatorów), był współzałożycielem (1633) przy tej cerkwi bractwa, a w r. 1637 został jego starostą. Sprawował nadto opiekę (od r. 1619) nad monasterem żeńskim w Mińsku. W lutym 1636 Anna ze Staweckich Horodeńska oddała w opiekę O-emu i jego braciom Aleksandrowi i Samuelowi, jako «filarom wiary prawosławnej», monaster w Surdegach (w pow. wiłkomirskim). Jako senator prawie nie uczestniczył w życiu politycznym, do czego przyczyniły się częste choroby i podeszły wiek.
W r. 1630 O. przeprowadził, wraz z braćmi Aleksandrem i Samuelem, w Trybunale Lit. dział wieczysty majętności zapisanych mu przez ojca. Wziął dziedziczne Kronie i Oginty (w pow. kowieńskim). W r. 1633 z zapisu matki otrzymał trzecią część Mikulina (w woj. witebskim) i 5 000 na Misiucianach i Jewiu (w woj. trockim). W r. 1623 kupił od Mikołaja Frąckiewicza Radzimińskiego, star. lidzkiego, połowę dóbr Rogów (w pow. wiłkomirskim); drugą połowę wniosła mu w posagu żona Katarzyna Żylińska, a nadto Tułów (w woj. witebskim) i jakieś dobra w Siewierszczyźnie. W l. 1629–36 trzymał w dzierżawie dobra Wiażyń (w woj. mińskim) – posiadłość małoletniego Bogusława Radziwiłła. Oprócz wymienionych królewszczyzn posiadał jeszcze wieś Pokojpie w starostwie kowieńskim. O. zmarł na początku 1640 r. (przed 27 II).
Był O. żonaty dwukrotnie: w r. 1605 z Heleną Unichowską, wdową po Ławrynie Łowejce. Po jej śmierci ożenił się powtórnie (przed r. 1623) z Katarzyną, kniaźną Żylińską, która na początku 1641 r. wyszła za mąż za Krzysztofa Kiszkę, woj. witebskiego (zob.). Z obu związków nie pozostawił potomstwa.
Estreicher, XXIII; Drukarze dawnej Pol., Wr. 1959 s. 53; Dworzaczek, tabl. 179; Kojałowicz, Compendium; Niesiecki; Uruski; Żychliński, V, VII; Wolff, Kniaziowie lit.-rus.; tenże, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Charlampovič, K istorii zapadnorusskogo prosveščenija, Vil’. 1897 s. 47; Chodynicki K., Kościół prawosławny a Rzeczpospolita Polska,W. 1934; Grużewski B., Kościół ewangelicko-reformowany w Kielmach, W. 1912; Kot, S., Le rayonnement de Strasbourg en Pologne à l’époque de l’humanisme, „Revue des Études Slaves” (Paris) T. 27: 1951 s. 198; Skolimowska M., Daniel Naborowski, „Reform. w Pol.” R. 7–8: 1936 s. 188 n.; Wisner H., Wojsko litewskie I połowy XVII w., Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1973 XIX z. 1 s. 123; Wolff J., Pacowie, Pet. 1885; Załęski, Jezuici, IV z. 4 s. 1563; Žukovič P., Sejmovaja bor’ba pravoslavnogo zapadnorusskogo dvorjanstwa s cerkovnoj uniej, Pet. 1903–4 I 10, 109, II 114; – Akty Juž. i Zap. Ross., IV 518 n.; Akty Vil. Archeogr. Kom., VIII, IX, XII, XXXIII; Arch. Jugo-Zap. Rossii č. I otd. VII 565, 569, 622 n.; Archeografičeskij Sbornik Dokumentov, II, V, VII; Epicedion albo żałosny rym o ześciu z świata tego … Dymitra Bohdanowicza Ogińskiego, Wil. 1610; Istoriko-juridičeskie materialy, Vil’. XIV 338 n., XXI 477, XXII 451, XXVI 438; Die Matrikel der Universität Basel, Hrsg. v. M. Sieber, H. Sutter, Basel 1956 II 441; Maskiewicz S., Maskiewicz B. K., Pamiętniki, Wyd. A. Sajkowski, Wr. 1961; Opis dokumentov Vil. Centr. Archiva drevnich aktovych knig, Vil’. 1912 IX 440, 444; Polacy w Bazylei w XVI wieku, Oprac. J. Kallenbach, Arch. do Dziej. Liter., Kr. 1890 VI 7; Radziwiłł, Memoriale, III; [Radziwiłł K.] Księcia Krzysztofa Radziwiłła sprawy wojenne i polityczne 1621–1632, Paryż 1859; Sobranije drevnich gramot i aktov gorodov: Vil’ny, Kovna, Trok, Vil. 1843 II 113 n., 126 n.; Speronowic J., Gratulatio perillustri et magnifico D. D. Theodato Ogiński, Cracoviae 1635; Tjažby litovskich krest’jan i žitelej mesteček s upraviteljami imienij, Wyd. K. Jablonskis, Vil. 1959 I 228; Trenograph albo żałosne opisanie żywota, testamentu y śmierci… Bohdana Marcina Ogińskiego, [Jewie] 1625; Vol. leg., III 196; Zbiór dawnych dyplomatów i aktów miast mińskiej guberni, prawosławnych monasterów, cerkwi i w różnych sprawach, Mińsk 1848 s. 111 n., 120 n., 123 n., 237 n.; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. IV t. 14 kop. 170 nr 14, kop. 172 nr 54, t. 18 kop. 213 nr 5, t. 23 kop. 306 nr 245, 246, 248, 249, kop. 309 nr 311, 320, kop. 310 nr 343, 349, kop. 311 nr 351, Dz. V nr 2105, 10704, 10706, 10740, 14383, Arch. Zamoyskich t. IX plik 109 nr 234, Sumariusz Metryki Litewskiej, t. VII k. 71 n., 259v., 266v., t. VIII k. 18v., 38v., 42, 195, 206v., t. XIV k. 2v.; B. Czart.: rkp. 1352 s. 229 (Kojałowicz W., Herbarz litewski z roku 1658).
Henryk Lulewicz