Staniewicz Jan Onufry Antoni, pseud. i krypt.: Ivan Putnik, Stnvč, I. S. (1832–1901), zesłaniec, oficer armii rosyjskiej, publicysta, statystyk. Ur. 12 VI (wszystkie daty wg st. st.) w Dargianach (paraf. Nowemiasto, pow. rosieński), był synem Ferdynanda (1788–1854), sędziego granicznego pow. upickiego, właściciela 64 «dusz» chłopów pańszczyźnianych, oraz Placydy z Raczkowskich, bratankiem Emeryka (zob.).
Od r. 1843 uczył się S. w Aleksandrowskim Korpusie Kadetów w Brześciu nad Bugiem. W marcu 1849 przeniesiony został do Pułku Szlacheckiego (Konstantynowski Korpus Kadetów) w Petersburgu, skąd za «złe prowadzenie się» zesłano go do Orenburskiego Korpusu Specjalnego. Autor wspomnień używający pseud. A.B.C., oraz niektórzy badacze (np. W. A. Djakow) sugerują polityczną przyczynę zesłania. S. w liście do ojca (8 XI 1851), przyznając się do popełnianych w korpusie «swawoli», przedstawiał je jako «protestację przeciwko niewoli» czyli dyscyplinie wojskowej. W decyzji o zesłaniu znalazło się zastrzeżenie, że S. nie może awansować na oficera przed r. 1855. Od 1 VI 1850 służył w stopniu podchorążego w 2. Baonie Liniowym, stacjonującym w Orenburgu. Tam zaprzyjaźnił się z Bronisławem Zaleskim oraz poznał m.in. Edwarda Żeligowskiego, ukraińskiego poetę T. Szewczenkę (potem z nim korespondował) i rosyjskiego działacza rewolucyjno-demokratycznego M. Michajłowa. Zaleski zaznajomił S-a z innym jeszcze zesłańcem, Zygmuntem Sierakowskim. Bardzo się do siebie zbliżyli, razem przerabiali kurs Akad. Sztabu Generalnego w nadziei podjęcia tam w przyszłości studiów; Sierakowski w listach do Włodzimierza Spasowicza nazywał S-a i Zaleskiego swymi «najbliższymi, rodzonymi braćmi». Dn. 2 I 1852 został S. mianowany pendent («portupiej»)-chorążym i przeniesiony do 3. Baonu. Przełożeni wystąpili o jego awans na oficera; przeprowadzenie tego wniosku w Petersburgu wspierali znajomi Sierakowskiego (m.in. Spasowicz), lecz bezskutecznie. Na przełomie l. 1852 i 1853 wraz z Sierakowskim i Zaleskim usilnie zabiegał S. o włączenie do wiosennej wyprawy wojennej na twierdzę Ak-Meczet, gdyż udział w niej dawał możliwość uzyskania szlifów oficerskich. Zamiast tego otrzymał półroczny urlop dla odwiedzenia chorych rodziców, przez jakiś czas przebywał w Wilnie i Petersburgu, 29 XI 1853 był na powrót w Orenburgu. Dn. 12 II r.n. przeniesiono go do 4. Baonu, również stacjonującego w Orenburgu. T.r., po translokacji Zaleskiego do Bogosłowska, zajmował się z jego polecenia rozdziałem zapomóg przysyłanych przez Różę Sobańską dla zesłańców. Wreszcie 15 VIII 1855 awansował na chorążego z prawem wyboru miejsca służby. Został wówczas przyporządkowany do 5. Baonu, rozlokowanego w Aralskoje i Ak-Meczet nad Asyr Darią, na terytorium niedawno zajętym przez Rosjan. W r. 1857 ponownie otrzymał przydział do 2. Baonu, a jednocześnie skierowanie do Mikołajowskiej Akad. Sztabu Generalnego w Petersburgu.
Dn. 28 VI 1857 przybył S. do Petersburga i 30 XI podjął studia. Tutaj wszedł w bliskie kontakty z rosyjskimi demokratami skupionymi wokół N. G. Czernyszewskiego, N. A. Dobrolubowa i N. A. Niekrasowa. Wraz z innymi Polakami bywał często u W. M. Biełozierskiego, byłego zesłańca związanego z ukraińskim środowiskiem literackim i demokratycznym; u niego odnowił znajomość z Szewczenką oraz poznał się z historykiem M. I. Kostomarowem. Na łamach liberalnego czasopisma „Sovremennik” opublikował pod pseud. Iwan Putnik opowiadanie Čudo „Morskogo sbornika” (T. 67: 1858 nr 2), którego przesłaniem była likwidacja kar cielesnych w armii rosyjskiej; odtworzył w nim atmosferę i sylwetki ludzi spotkanych w Orenburgu. Należał, obok m.in. Żeligowskiego, Spasowicza i Sierakowskiego, do pomysłodawców nowego czasopisma polskiego „Słowo”, którego wydawcą obrano Jozafata Ohryzkę, i wszedł do zespołu redakcyjnego. W pierwszym numerze (2 I 1859) zamieścił napisany jeszcze w czasach orenburskich (1855) wiersz pt. Krzyż (przedruk.: „Pismo zbiorowe”, Wyd. J. Ohryzko, Pet. 1859 II 310–12); już po 15 numerze gazeta została jednak przez władze zamknięta.
Po ukończeniu studiów w r. 1859 otrzymał S. awans na podporucznika (26 VIII). Jesienią, wspólnie ze swym bratem Hieronimem, Jarosławem Dąbrowskim i Michałem Heydenreichem, wynajął mieszkanie w pobliżu Akademii przy ul. Oficerskiej. Odbywały się w nim wieczory literackie, a pod ich osłoną konspiracyjne spotkania młodych Polaków – oficerów, studentów i urzędników, którym przewodził Sierakowski. S. pozostał w Akademii z jednoczesnym wcieleniem (21 XII 1859) do Sztabu Generalnego. Za doskonałe wyniki w nauce już 10 I 1860 mianowany został porucznikiem; dn. 12 I objął stanowisko pomocnika bibliotekarza Akademii. Gdy w maju t.r. Min. Wojny oddelegowało Sierakowskiego za granicę na międzynarodowy kongres statystyczny w Londynie i dla poznania prawodawstwa karno-wojskowego państw europejskich, podjął się S. sporządzania referatów dla władz na podstawie not przez niego nadsyłanych; stały się one później podstawą reformy w armii rosyjskiej. Niektóre z doniesień Sierakowskiego ogłaszał S. w czasopiśmie „Morskoj sbornik”. Od 12 I 1861 przeszedł do pracy w Sztabie i 30 VIII t.r. awansował na kapitana sztabowego. Był współpracownikiem wydawnictwa „Enciklopedičeskij slovar’ sostavlennyj russkimi učenymi i literatorami” (Pet. 1861–4).
Równolegle z pracą legalną uczestniczył S. w dyskusjach nad przyszłością sprawy polskiej w Rosji, które ożyły szczególnie w okresie manifestacji narodowych na początku l. sześćdziesiątych. W lipcu 1862 wziął udział w zjeździe działaczy polskich w Kownie, na którym dyskutowano kwestię powstania, zaraz potem (30 VII) wraz z Jakubem Gieysztorem świadkował na ślubie Sierakowskiego z Apolonią Dalewską w Kiejdanach. Był sekretarzem Komitetu organizacji konspiracyjnej w Petersburgu, nie należał jednak do zwolenników powstania zbrojnego, podobnie jak «biali» nie wierzył w jego szanse. Z powodu doniesień, że jest bliskim współpracownikiem Dąbrowskiego, aresztowanego w Warszawie w sierpniu t.r., znalazł się pod obserwacją policji. Mieszkanie S-a zapewne przeszukano, gdyż w posiadanie III Oddziału Ochrany dostał się jego dziennik; udało mu się go odzyskać dopiero po wstawiennictwie gen.-gubernatora Petersburga, A. Suworowa. Dn. 4 I 1863 poprosił przełożonych o urlop do końca roku, lecz go nie otrzymał. Pod koniec marca Sierakowski zdecydował się objąć dowództwo nad powstaniem na Litwie, obiecał mu wówczas S. przyłączyć się do niego, o ile powstanie dotrwa do lipca. Po wzięciu do niewoli rannego Sierakowskiego (28 IV), podjął zabiegi o interwencję na jego rzecz u cara Aleksandra II poprzez Suworowa. Gdy starania te zakończyły się fiaskiem, pomagał chronić wdowę po Sierakowskim przed represjami zarządzonymi przez gen.-gubernatora wileńskiego, M. Murawiowa.
Dopiero 21 V 1863 car uwolnił S-a ze służby wojskowej «z powodów domowych». S. osiedlił się tymczasowo w Moskwie. Dn. 1 IX r.n na własną prośbę został wyznaczony starszym pomocnikiem nadzorcy II Okręgu Samarskiego Zarządu Akcyzy. Znamienne, że tam właśnie zesłano Sierakowską z dzieckiem, można więc przypuszczać, że S. podjął się opieki nad nimi. Tymczasem obciążył go w swych zeznaniach przed Wileńską Specjalną Komisją Śledczą (WSKŚ) aresztowany we wrześniu 1864 uczestnik konspiracji petersburskiej Władysław Kossowski, a potem też Oskar Awejde. S. uniknął jednak konsekwencji karnych. Dn. 31 XII r.n. przeszedł do kancelarii gubernatora samarskiego, którego obowiązki pełnił wówczas guberialny marszałek szlachty B. P. Obuchow. Z kręgu Murawiowa nadal wychodziły ataki na S-a. W r. 1866 w Wilnie kapitan sztabowy I. W. Gogiel, członek WSKŚ, ogłosił broszurę pt. „Iosafat Ogryzko i peterburgskij revoljucionnyj ržond v dele poslednjago mjateža”, w której parokrotnie wymienił jego nazwisko, jako jednego z najbliższych współpracowników Sierakowskiego. Mimo to, prawdopodobnie dzięki protekcji Obuchowa, 26 III t.r. objął S. stanowisko sekretarza Samarskiego Komitetu Statystycznego. Gdy Obuchow został w r. 1867 gubernatorem pskowskim, S. na własną prośbę motywowaną względami domowymi otrzymał 7 VII t.r. przeniesienie w stan spoczynku i wyjechał z nim do Pskowa jako jego sekretarz. W r.n. Obuchow awansował na drugiego zastępcę ministra spraw wewnętrznych i S., w ślad za swym protektorem, podążył do Petersburga.
W Petersburgu podjął S. współpracę z dziennikiem „Vest”‘, na jego łamach w r. 1868 polemizował z „Moskovskimi vedomostjami” na temat sprawy polskiej. Jako osoba bliska Obuchowa (po r. 1871 senatora) ugruntował swe dobre stosunki z wieloma osobistościami Petersburga, m.in. z wpływową rodziną książąt Zubowów. Przez pewien czas pracował w Dyrekcji Kolei Libawskiej, ogłosił wówczas kilka broszur na temat kolejnictwa. Podobno był też krótko urzędnikiem podatkowym na Litwie. W r. 1880 objęto go śledztwem z powodu podejrzeń o kontakty z rewolucjonistami «Narodnej Woli». W tym czasie rozpoczął spisywanie swych wspomnień. W r. 1890 został młodszym redaktorem w Centralnym Komitecie Statystycznym (Centralnyj statisticzeskij komitiet Ministierstwa wnutriennich dieł) w Petersburgu. W krótkim czasie, mimo zaawansowanej głuchoty, otrzymał nominację na starszego redaktora. Jego broszura na temat koncepcji powszechnego spisu ludności wydana drukiem w r. 1894, przyczyniła się do zorganizowania w r. 1897 pierwszego takiego przedsięwzięcia w dziejach Rosji. S. pracował w głównej komisji spisowej, a po jej rozwiązaniu był jednym z redaktorów zatrudnionych przy opracowywaniu i wydawaniu materiałów spisowych (wielotomowe serie: „Pervaja vseobščaja perepis’ naselenija Rossijskoj imperii”, „Obščij svod po imperii rezultatov razrabotki dannych pervoj vseobščej perepisi naselenija”). Za swą działalność w dziedzinie statystyki został odznaczony kilkoma orderami rosyjskimi. Petersburski dom S-a skupiał tamtejszą Polonię. W ostatnich latach życia współpracował S. z redakcją czasopisma „Policejskie vedomosti” (Pet.). Zmarł 4 IV 1901 w Petersburgu, pochowany został na cmentarzu Wyborskim.
Pamiętniki S-a przechowywane były przez rodzinę. W r. 1939 ich fragment pt. Wspomnienie o Zygmuncie Sierakowskim, naczelnym wodzu powstania styczniowego na Litwie i Żmudzi wydał w Kownie Zygmunt Staniewicz, stryjeczny bratanek S-a. Rękopiśmienny oryginał spłonął w czasie powstania warszawskiego 1944 r. Nie zachowała się również korespondencja S-a z Szewczenką.
W małżeństwie z Matyldą Lubańską (zm. 1910), córką Wiktora, majora WP, uczestnika powstania listopadowego, potem emigranta, miał S. synów: Zygmunta (1864–1937), urzędnika, którego synem był aktor Zbigniew (zob.), Wiktora (zob.), Leona (zob.) i Jerzego (1876–1926), inżyniera kolejowego. Najstarsze dziecko S-a, córka Maria (1861–1898), wraz z mężem Janem Bielskim, inżynierem kolejowym, współpracowała z ruchem socjalistycznym, w ich petersburskim mieszkaniu zbierała się Gmina Socjalistów Polskich, podczas pobytu w Libawie (Ljepaja) pomogli przerzucić za granicę działacza Narodnej Woli, S. Degajewa, zabójcę ppłk. żandarmów G. Sudiejkina.
Bratem S-a był m.in. Hieronim (1834–1905), wychowanek Korpusu Kadetów w Brześciu i Pułku Szlacheckiego w Petersburgu (1853), w l. 1859–61 student w Akad. Sztabu Generalnego, potem porucznik w 6. Baonie Saperskim. Należał on do kręgu Sierakowskiego, po wybuchu powstania styczniowego uzyskał w kwietniu 1863 uwolnienie ze służby w stopniu radcy tytularnego i wziął udział w walkach na Żmudzi, jako oficer łącznikowy.
Portret rys. przez Bronisława Zaleskiego (1851, był w posiadaniu rodziny); Szkic rys. przez O. P. Czernyszewa, tusz, ok. 1851, Muz. T. Szewczenki w Kijowie (przedstawiający Szewczenkę wśród polskich zesłańców – identyfikacja S-a niepewna); – D’jakov V. A., Dejateli russkogo i pol’skogo osvoboditel’nogo dviženija v carskoj armii 1856–1865 godov, Moskva 1967; Pol. Enc. Szlach., XI; Ševčenkivs’kyj slovnyk, Kyïv 1978 II; Śliwowska, Zesłańcy; Tyrowicz, Tow. Demokr. Pol. (dot. teścia S-a, Wiktora Lubańskiego); – Masanov J. F., Slovar’ psevdonimov russkich pisatelej, učenych i obščestvennych dejatelej, Moskva 1960; – Białokozowicz B., Z dziejów wzajemnych polsko-rosyjskich związków literackich w XIX wieku, W. 1971; Djakow W. A., Polscy przyjaciele Tarasa Szewczenki, W. 1964 (fot. redaktorów „Słowa” – s. 128); Janik M., Dzieje Polaków na Syberii, Kr. 1928 (mylna identyfikacja S-a, jako autora pamiętnika z Orenburga, w rzeczywistości napisanego przez W. Staniszewskiego); K stoletiju geroičeskoj bor’by «za našu i vašu svobodu». Sbornik statej i materialov o vosstanii 1863 g., Moskva 1964; Karbowski W., Kampania Zygmunta Dołęgi Sierakowskiego na Żmudzi w 1863 r., w: Studia i Mater. do Hist. Wojsk. T. 14: 1968 I 231; Literaturnoe nasledstvo, T. 53–4, N. A. Nekrasov, Moskva 1949 III; Rejser S. A., K voprosu o revoljucionnych syjazjach N. A. Dobroljubova, „Izvestija Akademii Nauk SSSR”, S. Istorii i Filosofii, T. 9: 1952 nr 1 s. 58; Russko-pol’skie revolucionnye svjazi 60-godov i vosstanie 1863 goda, Moskva 1962; Smirnov A. F., O pol’skom literaturnom kružke v Peterburge i ego organe „Slovo”, w: Istorija i kul’tura slavjanskich narodov, Moskva 1966; Smirnow A. F., Więzi rewolucyjne narodów Rosji i Polski w latach trzydziestych–sześćdziesiątych XIX wieku, W. 1972 (w indeksie połączony z Janem Staniewiczem pseud. Pisarski); Snytko T. G., Russkoe narodničestvo i pol’skoe obščestvennoe dviženie 1865–1881 gg., Moskva 1969; Trochimiak J., Czernyszewski, L. 1988; Wawrzykowska-Wierciochowa D., Udział kobiet w kółkach socjalistycznych i w partii Proletariat, „Z pola walki” R. 27: 1984 nr 1–2 s. 381 (dot. Marii Staniewicz-Bielskiej); Zdrada J., Jarosław Dąbrowski 1836–1871, Kr. 1973; – A.B.C., Korpus kadetów w Brześciu Litewskim, „Przegl. Rzeczy Pol.” 1862 nr z 30 VI s. 17; Awejde, Zeznania; Fiedosowa T., Groniowski K., Listy Zygmunta Sierakowskiego do Włodzimierza Spasowicza, „Przegl. Hist.” R. 59: 1967 s. 110–18, 121, 123–5; Gieysztor J., Pamiętniki z lat 1857–1865, Wil. 1921 I; Krzywicki L. Wspomnienia, W. 1957 1–II; [Lazarevskij F.], Iz vospominanij…, „Kievskaja starina” God 18: 1899 kniga 2 s. 158; Ruch rewol. na Litwie 1861–2; Pis’ma T. G. Ševčenka k Zaleskomu, „Kievskaja starina” God 2: 1883 kniga 3 s. 621; Staniszewski W., Pamiętniki więźnia stanu i zesłańca, Wyd. A. Gałkowski, W. Śliwowska, W. 1994; Szewczenko T., Pamiętnik, W. 1952 s. 211; Taras Ševčenko. Dokumenty ta materiały do biograffiï 1814–1861, Red. J. P. Kyryliuk, Kyïv 1982; Współpraca rewol. pol.-rus.; Zaleski B., Z Orenburga, „Przegl. Pol.” R. 15: 1881 T. 60 s. 253, 255, 264; – „Kraj” 1901 nr 15 (nekrolog S-a); – Arch. Politechn. Gdań.: Ankieta personalna Leona Staniewicza; Lietuvos valstybės istorijos archyvas w Wil.: sygn. F. 669–1–714 k. 512 v. (księga metryk chrzestnych rzymskokatol. filialnego kościoła szczodrobowskiego za r. 1832); – Mater. Leona Sylwestra Staniewicza z Gd. (listy S-a do ojca z Orenburga, świadectwo służby S-a z 12 VII 1867, tablica genealogiczna Staniewiczów h. Gozdawa oprac. przez S-a w r. 1888, z późniejszymi uzupełnieniami); Uzupełnienia Liliany Czerniawskiej-Narkowicz z Wil.; – Informacje Jana Staniewicza z P.
Elżbieta Orman-Michta i Andrzej A. Zięba