Pankiewicz Jan (1816–1899), nauczyciel, założyciel i kierownik szkoły realnej w Warszawie. Ur. 22 XII w Kopyłowie koło Hrubieszowa, był jedynym synem rolnika pochodzącego z litewskiej rodziny, i Konstancji z Kobylańskich. Dzieciństwo spędził w folwarku Szpikołosy (w Hrubieszowskiem), który nabyli rodzice wkrótce po jego urodzeniu. Uczył się w szkole wydziałowej w Hrubieszowie, a w l. 1829–36 uczęszczał do szkoły wojewódzkiej w Lublinie. Jako celujący uczeń został następnie wysłany na koszt rządu do Petersburga, gdzie na wydziale filozoficznym uniwerstytetu uzyskał w r. 1840 stopień kandydata nauk przyrodniczo-matematycznych. Bezpośrednio po ukończeniu studiów wziął udział w czteromiesięcznej ekspedycji, zorganizowanej przez Akademię Nauk w Petersburgu, a kierowanej przez C. E. Baera, której celem było zbadanie fauny i flory oraz złóż geologicznych wybrzeży Morza Białego i Oceanu Lodowatego. Po powrocie do kraju P. był w l. 1840–54 nauczycielem matematyki w gimnazjum realnym w Warszawie, a równocześnie w l. 1848–54 wykładał geometrię wykreślną na wydziale budownictwa warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych. W tym czasie przetłumaczył i wydał pracę J. Liebiga „Chemia organiczna w zastosowaniu do zoofizjologii i patologii” (W. 1844). W r. 1853 został członkiem komisji egzaminacyjnej dla przedmiotów matematycznych, a w r. 1860 był przewodniczącym tej komisji. W r. 1854 został mianowany inspektorem warszawskiego gimnazjum realnego. W maju 1861 na skutek głośnych protestów uczniów tego gimnazjum przeciw wydzieleniu ogrodu przy pałacu Kazimierzowskim dla Aleksandra Wielopolskiego, jako odpowiedzialny za powierzoną sobie młodzież został przeniesiony «dla dobra służby» do Szczebrzeszyna. Jednak od września 1861 do sierpnia 1862 był członkiem utworzonej przez Wielopolskiego Tymczasowej Rady Wychowania. W r. 1862 został dyrektorem gimnazjum realnego, a następnie dyrektorem Warszawskiego III Gimnazjum. Był także w l. 1858–68 członkiem redakcji Encyklopedii Powszechnej Orgelbranda i autorem większości haseł dotyczących zagadnień matematycznych.
Wybuch powstania w r. 1863 uważał P. za przedwczesny i patrzył sceptycznie na możliwości sukcesu. Swych uczniów odchodzących do powstańczych oddziałów nie powstrzymywał ani też nie zachęcał, kazał iść jedynie «za głosem waszych przekonań i uczuć». Ściągnęło to nań niechęć zwolenników powstania i także represje ze strony władz carskich, które przeniosły P-a w r. 1864 na stanowisko inspektora Warszawskiego III Gimnazjum. Po raz trzeci naraził się P. władzom oświatowym carskim, gdy w r. 1870 wystąpił w obronie młodzieży polskiej, która demonstrowała przeciw nauczycielowi-rusyfikatorowi Siemiganowskiemu. W związku z tą sprawą P. został skierowany w r. 1870 na stanowisko inspektora I Progimnazjum Warszawskiego przy ul. Gęsiej, a w r. 1873 przedwcześnie przeniesiony na emeryturę. W r. n. otworzył prywatną czteroklasową szkołę filologiczną, którą w r. 1876 w oparciu o pomoc finansową Zgromadzenia Kupców przekształcił w sześcioklasową szkołę realną. Szkołą tą kierował do r. 1894 starając się angażować najlepsze siły pedagogiczne; uczyli tu m. in. polonista Florian Łagowski, matematyk Zygmunt Gabszewicz i fizyk Jerzy Józef Boguski. W szkole prowadzonej przez P-a uczyło się łącznie ponad 3 000 uczniów. Wszystkich traktował on jednakowo, niezależnie od pochodzenia czy zamożności. Uboższych zwalniał od opłat szkolnych lub je obniżał, wyszukiwał też dla nich płatne korepetycje. Mimo surowości był przez młodzież uwielbiany. Zrównoważony, odznaczał się prawością charakteru, rozumem i stanowczością. Był wychowawcą kilku pokoleń. Zmarł w Warszawie 28 IV 1899 i pochowany został na cmentarzu Powązkowskim. W rocznicę śmierci w r. 1900 w kościele popijarskim przy ul. Świętojańskiej w Warszawie nastąpiło odsłonięcie tablicy pamiątkowej ku czci P-a; autorką medalionu na tej tablicy była Maria Gersonówna. Ze składek wychowanków utworzono fundusz stypendialny im. J. P-a dla niezamożnego ucznia średnich szkół warszawskich. Powstało także stowarzyszenie im. J. P-a. Ulicy w Warszawie, przy której mieściła się szkoła, nadano jego imię.
W małżeństwie z Klementyną z Garbińskich, córką Kajetana (zob.), P. miał córki: Zofię, Konstancję, Emilię (zob.), Marię i Jadwigę, oraz synów: Kajetana, Tadeusza, Wacława i Józefa.
Córka Maria (1865–1907), aktorka, w l. 1882–1904 występowała na scenach, przez dłuższy czas grając w teatrach: poznańskim (1883–7, m. in. w rolach Desdemony w „Otellu” i Oliwii w „Wieczorze Trzech Króli” Szekspira, Goplany w „Balladynie” Słowackiego), lwowskim (1889–94, m. in. w rolach Sydonii w sztuce „Fromont syn i Rysler starszy” A. Daudeta i A. Belota, Pani de Brionne w „Rozwiedźmy się” V. Sardou), łódzkim «Victoria» (1896–9) i Teatrze Ludowym w Warszawie (1899–1904). Zmarła 21 I 1907 w Warszawie.
Rys. J. Buchbindera, „Biesiada Liter.” 1886 nr 47 s. 321; Rys. K. Pillatiego, tamże 1890 nr 26 s. 401; – Enc. Warszawy; Enc. Wych., VIII; W. Enc. Ilustr.; Od Agrykoli do Żywnego. Mały słownik patronatów ulic Warszawy, W. 1968; Słown. Teatru Pol. (dotyczy Marii Pankiewicz); – Boguski J. J., Jan Pankiewicz, „Tyg. Ilustr.” 1890 nr 25 s. 385–6; [tenże] J. J. B., Jan Pankiewicz. Wspomnienie pośmiertne, „Wszechświat” 1899 nr 19 s. 290– 2; Dickstein S., Jan Pankiewicz, „Wszechświat” 1890 nr 26 s. 401–2; Dunikowski B., Szkoła im. Tadeusza Czackiego w Warszawie 1876–1976, W. 1977; Kurtz S., Jan Pankiewicz, W. 1924; Manteuffel T., Centralne władze oświatowe na terenie Królestwa Kongresowego (1807–1915), W. 1929 s. 64, 90; Poznański K., Reforma szkolna w Królestwie Polskim w 1862 r., Wr. 1968; – Szkoła realna 6-klasowa męska prywatna pod kierunkiem b. Inspektora Szkół Rządowych J. P-a, W. 1880; – „Bibl. Warsz.” 1895 t. 4 nr 10 s. 173–4; „Biesiada Liter.” 1895 nr 40 s. 212; „Głos” 1895 nr 1 s. 15; „Kraj” 1895 nr 38 s. 29, 1899 nr 18 s. 22; „Kur. Warsz.” 1876 nr 127 s. 1, nr 192 s. 2, 1890 nr 146 s. 2, 1895 nr 74 s. 3, nr 164 s. 3, 1899 nr 117 s. 2 (dod. poranny), nr 120 s. 5–6, 1900 nr 151 s. 6, nr 339 s. 5, 1901 nr 44 s. 2 (dod. poranny), 1921 nr 106 s. 4–5, nr 113 s. 4, nr 114 s. 3 (dod. poranny, 1926 nr 124 s. 3 (dod. poranny); „Muzeum” T. 2: 1913 nr 9 s. 542; „Przegl. Tyg.” 1880 nr 30 s. 354, 1882 nr 38 s. 491, 1895 nr 38 s. 425–6, 1900 nr 50 s. 550, 1901 nr 5 s. 50–1; „Przew. Warsz. Inform.-Adresowy” 1869; „Roczn. Pedagog.” 1881 s. 350–1; „Szkoła” 1899 nr 28 s. 275–6; „Teka” 1899 nr 8 s. 231–2; „Tyg. Illustr.” 1895 nr 37 s. 173, nr 40 s. 225, 1899 nr 19 s. 364, nr 20 s. 384, 1901 nr 1 s. 19; „Wędrowiec” 1895 nr 39 s. 770, 1899 nr 18 s. 351; „Wieczory Rodzinne” 1899 nr 20 s. 153; „Życie i Sztuka” 1901 nr 13 (reprod. tablicy pamiątkowej); – B. Jag.: rkp. 7878 IV; B. Narod.: rkp. 6384 (2); B. PAN w Kr.: rkp. 2159 t. 15.
Stanisław Konarski