Pieniążek Jan z Krużlowej h. Odrowąż (ok. 1470–1532), sędzia ziemski krakowski, poseł na sejmy, referendarz królewski. Był wnukiem Prokopa, starosty sądeckiego (zob.), synem Prokopa, bratankiem Andrzeja (zob.). W l. 1489–90 Występował w sprawach majątkowych wspólnie z bratem Mikołajem. W r. 1493 za zgodą króla oddał pod opiekę Piotra Chlewickiego i Mikołaja Wojnarowskiego tenutę jasielską (przejętą po stryju Andrzeju) na okres czterech lat; z jakich to nastąpiło przyczyn – nie wiadomo. W r.n. dokonał działu dóbr z bratem i od tej pory brak o nim wiadomości aż do r. 1502, kiedy to jest wzmiankowany jako dzierżawca (wraz z bratem) dóbr Skrzydlna w pow. szczyrzyckim. W styczniu 1505 został, wraz z Mikołajem Chełmskim, pozwany przez Piotra Reja z Topoli o zwrot długu (40 marek). Był już wówczas żonaty z Beatą, córką Marka Radułta ze Skrzydlnej, współtenutariuszką starostwa nowotarskiego. Można przypuszczać, że po r. 1494 P. pozostawał w służbie (na dworze) któregoś z panów małopolskich (może współrodowców Szydłowieckich) i tam zdobył umiejętności prawnicze i skarbowe. W lutym 1512 był na wiecu województwa krakowskiego jako locumtenens Andrzeja Tęczyńskiego, kaszt. bieckiego. Począwszy od r. 1513 natrafiamy na ślady świadczące o związkach P-ka z Mikołajem i Krzysztofem Szydłowieckimi. Ok. r. 1516 został podstarościm przy Krzysztofie Szydłowieckim, od 6 VIII 1515 wojewodzie i staroście krakowskim. Dn. 4 IX t.r. uzyskał zwolnienie od udziału w wyprawie przeciw Tatarom z powodu konieczności strzeżenia zamku krakowskiego. Funkcję podstarościego złożył w r. 1519, kiedy to 28 VII Zygmunt I nadał mu urząd sędziego ziemskiego krakowskiego: urzędowanie rozpoczął 2 VIII w obecności króla.
Kilkakrotnie reprezentował P. województwo krakowskie na sejmach. W r. 1523 był na sejmie piotrkowskim, na którym spisano zasady postępowania sądowego dla Małopolski («Formula processus iudiciarii in terris Poloniae Minoris observanda»). Posłował na sejm piotrkowski w r. 1525 i wraz z Janem Gostyńskim był z niego wysłany do królowej Bony do Krakowa z wiadomością o uchwałach sejmu. Chodziło przede wszystkim o zgodę szlachty na nadzwyczajne podatki oraz przyjęcie przez króla postulatów szlacheckiego programu egzekucji. Władysław Pociecha, komentując to wydarzenie, określił P-ka jako jednego z przywódców szlacheckiego stronnictwa reform. Wydaje się jednak, iż P. był raczej człowiekiem z obozu króla. Właśnie t.r. (przed 26 IV) został mianowany referendarzem królewskim («referendarius curiae regiae»). Pozostawał ponadto w dość bliskich związkach z podkanclerzym Piotrem Tomickim; 19 VII 1529 pisał Tomicki do marszałka w. kor. Piotra Kmity o pełnym zaufaniu, jakie pokłada w działaniach P-ka. Na sejmie 1529/30 r. przemawiał P. w imieniu izby stwierdzając, iż posłowie nie mogą odpowiadać za współbraci szlachtę w sprawie obesłania pospolitego ruszenia: jedynie król może «omnes parere et oboedire». Na sejmie krakowskim 1531/2 r. został P. 21 I wyznaczony przez króla na jednego z deputatów do korektury praw, lecz z powodu rychłej śmierci nie podjął tej pracy. Począwszy od r. 1518 był P. stale wyznaczany na poborcę w województwie krakowskim. Z obowiązków tych wywiązywał się na ogół sprawnie, nie zalegał z rozliczeniami; w r. 1531 popadł w zatarg na tle ściągania czopowego z miastem Kazimierzem koło Krakowa. Dn. 14 II 1532 oddał mu król w dzierżawę czopowe w województwie krakowskim na jeden rok za 1700 złp. Do sądów komisarskich i komisji granicznych był P. powoływany rzadko i – jak się wydaje – przeważnie z inicjatywy króla. Podczas sejmów krakowskich w l. 1527 i 1531/2 ferował wyroki na sądach królewskich. Przez pewien okres (na pewno w l. 1522–3) był z nominacji bpa krakowskiego Jana Konarskiego starostą muszyńskim.
W wyniku pierwszego działu z bratem w r. 1494 P. wziął z dóbr dziedzicznych (w pow. bieckim) Sobniów i Łaski, w r. 1513 zamienił je na Krużlową i Starą Wieś. Żona wniosła mu części w Skrzydlnej, Stróży i Przenoszy, później (m.in. w r. 1519) P. wykupił pozostałe części tych wsi oraz dodatkowo Wolę koło Skrzydlnej z rąk pozostałych spadkobierców Marka Radułta. W Krakowie miał P. dwór pod zamkiem nad Wisłą, w r. 1524 dostał przypadłą królowi prawem kaduka połowę kamienicy na ul. Św. Jana (naprzeciwko kościoła). W Krużlowej ufundował P. w r. 1520 drewniany kościół. Inwestował w powiększenie swojego udziału w dobrach królewskich. Z działu przypadła mu wspomniana już tenuta jasielska (miasto z połową wójtostwa; drugą połowę wójtostwa oraz dochody z jatek mięsnych, piekarni i łaźni miał brat Mikołaj) i wsie w pow. bieckim: Brzyszczki, Hankówka, Przesieki, Glinnik, Koczarowa i Gorajowice z sołectwem. Pomagał żonie w utrzymaniu przypadłych jej części tenuty nowotarskiej. Mimo bowiem starań kaszt. bieckiego Jana Jordana o wykup starostwa (1505) Beata Pieniążkowa pozostała przy dzierżawie a nawet powiększyła swój udział w drodze wykupu poszczególnych wsi od innych członków rodziny. O współdziałaniu P-ka w tej akcji świadczy fakt, iż w r. 1507 występował jako tenutariusz warowni Szaflary, a w r. 1525 wykupił miasto Nowy Targ z wójtostwem z rąk rajcy krakowskiego Michała Spisza. W r. 1530 uczestniczył w wykupieniu przez skarb królewski starostwa nowosądeckiego od spadkobierców Piotra Firleja. Dołożył on 4 000 złp. do ogólnej sumy wykupu (10 000) i dostał to starostwo na lat sześć, z warunkiem umarzania skarbowi z dochodów tenuty po 600 złp. rocznie. Kontrakt ten, zastrzegający zarazem prawo do dzierżawy dla syna, uniemożliwił wykup starostwa po śmierci P-ka. W r. 1532 otrzymał przywilej na starostwo nowotarskie. Zmarł P. w czerwcu 1532 i został pochowany w Szczyrzycu w klasztorze Cystersów, których był dobrodziejem.
Z małżeństwa z Beatą z Radułtów pozostawił synów: Jana, star. sądeckiego, Prokopa (zm. 1567), star. nowotarskiego, i Krzysztofa, oraz córki: Annę, żonę (od ok. r. 1527) Jakuba Szaszowskiego z Gierałtowic i Wilamowic w Księstwie Oświęcimskim, i Katarzynę, klaryskę u Św. Andrzeja w Krakowie.
Brat P-ka Mikołaj był instygatorem królewskim (1527–8), serwitorem bpa krakowskiego Piotra Tomickiego, potem włodarzem biskupiego klucza sądeckiego (1532–5).
Słown. Geogr. (Krużlowa); Paprocki; Żychliński, XVI (informacje niepewne); – Kieszkowski J., Kanclerz Krzysztof Szydłowiecki, P. 1912; Pociecha W., Królowa Bona, P. 1949–58, II; Rafacz J., Dzieje i ustrój Podhala nowotarskiego, W. 1935; Sucheni-Grabowska A., Odbudowa domeny królewskiej w Polsce, Wr. 1967 s. 98, 106; – Acta Tom., X–XIV; Album stud. Univ. Crac. II 250 (syn Jan?); Arch. Sanguszków, V nr 180, 199; Lustracja woj. krakowskiego 1564, W. 1962 I 149; Materiały do biografii Mikołaja Reja, Wyd. Z. Kniaziołucki, Arch. do Dziejów Liter., Kr. 1892 VII (pod Krużlowa); Matricularum summ., I–IV; Prawa, przywileje I statuta m. Kr., I; Starodawne Prawa Pol. Pomn., VI s. 22, 31, 59; Starowolski, Monumenta Sarmatarum; Wypisy źródłowe do dziejów Wawelu 1501–1515, Oprac. B. Przybyszewski, Kr. 1965; Zbiór aktów do historii ustroju i sądów prawa polskiego, Arch. Kom. Prawn. AU, Kr. 1909 VIII cz. 2 nr 3, 9, 14, 15; – Arch. Kurii Metropol. w Kr.: Episcopalia Crac., t. 7 k. 476; Arch. Państw. w Kr.: Castr. Biec., t. 3 s. 766, Terr. Biec., t. 2 s. 139, t. 4 s. 9, 299, Terr. Crac., t. 23 s. 103, t. 30 s. 336–337, Terr. Czchov. t. 7 s. 32; Okresný Archiv w Bardiowie: rkp. 5154 (informacja Feliksa Kiryka); – Bibliografia do Mikołaja: Acta Tom., XIV, XVII; Matricularum summ., IV.
Halina Kowalska