Pilecki Jan h. Leliwa (zm. 1527), starosta lubelski i parczewski. Był najmłodszym synem woj. sandomierskiego Jana (zob.) i Zofii, siostry Anny z Wojciechowa, bratem Mikołaja, woj. bełskiego (zob.), i Stanisława, star. gródeckiego (zob.). W czerwcu 1494 zapisał się wraz z bratem Stanisławem na Uniw. Krak. Od r. 1498 występował wspólnie z braćmi w różnych sprawach majątkowych. Dn. 1 V 1501 w Łęczycy został zwolniony od wyprawy wojennej, w związku ze zleconym mu poselstwem na dwór francuski. Nie pociągała go jednak działalność polityczna, nad którą przekładał rzemiosło rycerskie. Brał udział prawie we wszystkich wyprawach i działaniach wojskowych przeciwko Tatarom i Wołochom. W marcu i maju 1502 zasiadał na rokach sądowych w Przeworsku. W r. 1504 dostał od króla 150 zł i 14 łokci adamaszku, przetykanego złotem, wartości 50 zł. T. r. zapłacił główszczyznę Janowi Ossolińskiemu z Balic za zabicie szlachcica Jana Sobieskiego. W r. 1506 wziął udział w grudniowym sejmie piotrkowskim i podpisał akt elekcji Zygmunta. Od tego czasu należał do zaufanych dworzan królewskich. W r. 1508 woj. i star. krakowski Mikołaj z Kamieńca próbował przejąć dobra P-ego, zarzucając mu, że nie obesłał wyprawy wojennej w poprzednim roku. W sierpniu I509 P. zasiadał na rokach sądowych w Przemyślu. W kwietniu 1512 walczył przeciw Tatarom; najpierw wraz z Bernardem Maciejowskim pokonali znaczny oddział tatarski, a następnie P. jako jeden z dowodzących odznaczył się w bitwie pod Wiśniowcem (28 IV). Dn. 6 VIII t. r. świadkował na aktach ugody z posłami elekta warmińskiego Łukasza Watzenrode w sprawie objęcia przezeń stolicy biskupiej. Ze swym pocztem wziął udział w wojnie moskiewskiej; podejmował z powodzeniem szereg brawurowych akcji; m. in. przeprawił się przez rzekę Berezynę i wziął do niewoli wielu jeńców, a dn. 8 IX wyróżnił się w bitwie pod Orszą. Już 4 X w Wilnie za męstwo i biegłość w sztuce rycerskiej dostał od króla starostwo lubelskie i zezwolenie na wykupienie z rąk tenutariuszy Krzczonowa z folwarkiem Żuków i Krępiec w ziemi lubelskiej. Z Litwy udał się z królem na sejm krakowski w r. 1515; za szczególne zasługi w wojnach przeciw Tatarom, Wołochom i Moskwie sejm ten utwierdził go w dożywotnim posiadaniu starostwa lubelskiego i zezwolił mu wykupić starostwo parczewskie z rąk kaszt. chełmskiego Stanisława Kuropatwy z Łańcuchowa. Ponadto sejm wyznaczył go do orszaku królewskiego na kongres wiedeński. Po powrocie z kongresu P. udał się z królem na Litwę, gdzie przebywał do r. n. Dn. 16 I 1516 w Brześciu Lit. król zezwolił mu wykupić z rąk tenutariuszy wsie królewskie: Wilkolas, Wolę Wilkolaską i Krępiec z wójtostwem w ziemi lubelskiej.
W r. 1518 P. brał udział w lutowym sejmie krakowskim i w królewskim orszaku witał przed Krakowem Bonę Sforzę, uczestniczył następnie w uroczystościach ślubnych. Dn. 2 X król rozpatrywał skargę mieszczan lubelskich na P-ego i wziął ich w obronę. W końcu roku P. towarzyszył królowi na Litwę (27 XI w Wilnie Zygmunt Stary zezwolił mu lokować na nowo na prawie niemieckim królewską wieś Żuków). P. nie wziął udziału w wojnie pruskiej, ponieważ król powierzył mu czuwanie nad bezpieczeństwem granic ziemi lubelskiej, a z sejmu bydgoskiego w listopadzie 1520 wystosował do niego instrukcję na wypadek najazdu Tatarów, a także polecił mu osobnym pismem załatwić spór między Mikołajem Piwo i jego braćmi a Barbarą Kobylańską, która gwałtem zajęła wszystkie dobra po zmarłym mężu Kuropatwie z Łańcuchowa. W r. 1521 P. procesował się m. in. z Piotrem Kmitą z Wiśnicza o opiekę nad córkami i dobrami Hieronima Kurozwęckiego. T. r. król ustanowił wadium 2 000 grzywien w sporze P-ego z Bernardem Przeborowskim, a P-emu polecił rozpatrzyć spór między kaszt. bełskim Mikołajem Pileckim, bratem jego, a Andrzejem Lasotą, podstolim lubelskim. W r. n. pisał król z Wilna do P-ego, aby udzielił wszelkiej pomocy pokojowcowi królewskiemu Janowi Rudnickiemu przybywającemu do Lublina w sprawie egzekwowania zakazu używania w ziemi lubelskiej soli ruskiej. W lutym 1523 P. uzyskał od króla dla Żydów osiedlających się pod zamkiem lubelskim przywileje, z jakich korzystali oni w innych miastach, a zwłaszcza we Lwowie. W sierpniu woj. lubelski Jan Oleśnicki oskarżył P-ego przed sądem królewskim o bezprawne narzucanie swej jurysdykcji Żydom osiadającym w Lublinie. Król obiecał rozpatrzyć spór na grudniowym sejmie piotrkowskim. W obradach tego sejmu brał udział P.; król zakazał mu wówczas zmuszania mieszczan turobińskich do jeżdżenia przez groblę stawu pod zamkiem lubelskim i zabronił pobierania od nich opłat celnych. P. brał udział w obradach styczniowego sejmu piotrkowskiego w r. 1525, na którym rozpatrywano jego spór z Hieronimem Łaskim.
Początkowo dziedziczył majątek wspólnie z braćmi. W r. 1499 wraz z nimi tytułował się starostą krasnystawskim. W r. 1501 nastąpił podział ojcowizny, z której P-emu przypadł klucz pilecki (zamek, 2 miasta i 9 wsi) w ziemi krakowskiej, klucz trzebowniski (6 wsi) w ziemi przemyskiej i klucz wojciechowski (5 wsi) w ziemi lubelskiej. W r. 1504, wraz z braćmi rodzonymi i stryjecznymi (Ocicami), procesował się z Janem Oleśnickim o spadek po ciotce Katarzynie, wdowie po kaszt. sądeckim Andrzeju Oleśnickim (zob.). W r. 1512 Łukasz z Górki spłacił P-emu 1 300 grzywien z długu, który przejął po Janie z Tarnowa na części dóbr turobińskich. Przed r. 1519 nadał Serafinowi Całowańskiemu «institam alias bogaty kram» koło kościoła Najśw. Marii Panny w Krakowie. W r. 1519 sprzedał za 1 000 zł zakonnicy Zofii (Reginie) Tarnowskiej czynsz 25 grzywien na połowie dóbr pileckich dla kolegiaty Św. Anny w Krakowie. T. r. zrzekł się praw do wsi Kurowa koło Bochni, odziedziczonej przez Pileckich po babce Jadwidze, na rzecz Piotra Kmity z Wiśnicza.
P. przyjaźnił się z sekretarzem królewskim Janem Zambockim. Na dworze P-ego do r. 1516 przebywał jako jego sekretarz i kapelan Biernat z Lublina, któremu stworzył znakomite warunki do pracy i studiów w zasobnej bibliotece na zamku pilickim (Smoleń). Biernat dedykował P-emu w r. 1522 pierwsze wydanie utworu pt. „Opisanie krótkiego żywota Ezopowego i też inszych spraw jego”. Zatrudniony na dworze P-ego lekarz napisał w języku polskim dziełko pt. „Lekarstwa doświadczone, które zebrał uczony lekarz pana Jana Pileckiego. Ktemu są przydane lekarstwa końskie z ćwiczeniami tegoż lekarza..’.”, wydane w r. 1564 przez Marcina Siennika u Łazarza Andrysowica. Jan Dantyszek w „Epithalamium reginae Bonae” wysławiał P-ego jako znakomitego rycerza, który «pierwszy do kopii, ostatni opuszcza plac walki, równie dzielny jest w boju jak i w miłosnych zapałach». Jego czyny wojenne opiewał także w swych utworach Andrzej Krzycki. P. zmarł 29 I 1527 w wyniku zapalenia opłucnej; został pochowany w Pilicy, zapewne w starym kościele, gdzie umieszczono epitafium.
P. był żonaty z Barbarą Oleśnicką, która zmarła ok. r. 1551. Zapewne był bezdzietny, skoro dobra ziemskie odziedziczyli po nim synowie jego brata Stanisława.
Estreicher; PSB (Biernat z Lublina); Dworzaczek; Paprocki; Niesiecki; Kaczmarczyk K., Catalogus diplomatum pergameneorum Universitatis Jagellonicae Cracoviensis, Kr. 1953; – Brückner A., Biernat Lubelczyk a „lekarz Pileckich”, „Pam. Liter.” R. 30: 1933 s. 244–9; Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, W.–Kr. 1978 I; Hartleb K., Jan Zambocki dworzanin i sekretarz JKM., W. 1937, Rozpr. Hist. Tow. Nauk. Warsz., t. 20 z. 1; Herbst S., Potrzeba historii czyli o polskim stylu życia, W. 1978 II; Historia dyplomacji polskiej, pod red. M. Biskupa, W. 1980 I (Jan z Pilczy); Hubicki R., Opis trzech zamków w bliskości Krakowa w okręgu pileckim, W. 1858; Kantak K., Nowe szczegóły biograficzne o Biernacie z Lublina, „Reform. w Pol.” R. 6: 1935; Pociecha W., Królowa Bona, P. 1949–58 I–II; Stosunki z Mendli-Girejem chanem Tatarów Perekopskich (1469–1515), Akta i listy, Wyd. K. Pułaski, Kr.–W. 1881 s. 176–7; Ziomek J., Wstęp do: Biernat z Lublina, Wybór pism…, Wr. 1954 s. XXX–XXXIII; – Acta Tom., II, III, V, IX; Akta grodz. i ziem., XVIII–XIX; Album stud. Univ. Crac. II 31; Arch. Sanguszków, V; Bielski, Kronika, II 965, 980; Cricii A. Carmina, Wyd. K. Morawski, Kr. 1888; Corpus Iuris, III; Materiały do historii miasta Lublina 1317–1792, Oprac J. Riabinin, L. 1938; Matricularum summ., II–IV; Prawa, przywileje i statuta m. Kr., I; Starod. Prawa Pol. Pomn., II nr 4550, VII nr 190, 227, 263; Teki Pawińskiego, I; Wapowski B., Kronika, Kr. 1874, Script. Rer. Pol., II; tenże, De bello a Sigismundo I rege Poloniae contra Moscos gesto, Kr. 1891, Script. Rer. Pol., XV; Źródła Dziej., XVIII cz. 1 s. 106; – Arch. Państw. w Kr.: Terr. Crac. t. 153 s. 162, 176, 280.
Franciszek Sikora