Sapieha Jan Piotr h. Lis (1569–1611), starosta uświacki, pułkownik, później hetman, w służbie Dymitra II Samozwańca, następnie pułkownik królewski. Był synem kaszt. kijowskiego Pawła (zob.) i Hanny z Chodkiewiczów, stryjecznym bratem kanclerza Lwa (zob.) i woj. mścisławskiego Andrzeja (zob.).

O młodości S-y nic nie wiadomo. Zapewne jednak można go utożsamiać z Janem Sapiehą, który studiował ok. r. 1587 w Akademii Wileńskiej, a następnie w Padwie, gdzie od 1 VIII 1587 do 31 VII 1588 był konsyliarzem nacji polskiej i 20 VII t. r. witał tu uroczyście Stanisława Reszkę, posła Zygmunta III do papieża i książąt włoskich. Wg Kazimierza Kognowickiego w młodości towarzyszył S. ojcu w walkach z Tatarami i Wołochami. Zapewne to on posłował z Grodna na sejm 1600 r. Błędne są informacje, jakoby samodzielną służbę wojenną rozpoczął od wyprawy Jana Zamoyskiego do Mołdawii w r. 1600 (być może chodziło o wyprawę w r. 1595?). Przebywając w swej majętności Wiejsieje 24 V 1600 wymówił się wprawdzie hetmanowi w. lit. Krzysztofowi Radziwiłłowi «Piorunowi» od przyjęcia listu przypowiedniego na wojnę inflancką, tłumacząc, iż zaciągnął się u króla do innej służby. Już jednak w miesiąc później zgodził się wziąć udział w kampanii przeciw Szwedom. Przyjął wówczas, jako dworzanin królewski, rotmistrzostwo nad chorągwiami husarską (100 koni) i kozacką (50 koni) w armii lit. i udał się do Inflant. Dn. 7 I 1601 brał udział w zwycięskiej bitwie pod Kiesią. Następnie jednak zakończyła mu się służba, a obie chorągwie nie chciały służyć bez zapłaty. W kwietniu t. r. był w swoim Gródku i prosił Radziwiłła o nowe listy przypowiednie na 150 husarzy i 100 kozaków. Nim jednak je otrzymał, na czele obu starych chorągwi uczestniczył 29 VI w zwycięskiej bitwie pod Kockenhausen. W tydzień później wraz z Januszem Radziwiłłem, podczaszym lit., wysłany został do Zygmunta III z doniesieniem o przebiegu kampanii i w sprawach finansowych wojska. Być może przy okazji chciał odebrać przyznaną mu przez sejm z r. 1600 sumę 12 325 złp. winną jego ojcu. Wkrótce wrócił jednak do Inflant, gdzie z powodu braku pieniędzy doszło do gremialnego opuszczania jego chorągwi przez żołnierzy. Dn. 19 I 1602 w Wilnie, jako poseł z ramienia jazdy lit. walczącej w Inflantach, domagał się od króla wypłaty żołdu, i to w podwyższonej wysokości. Z powodu choroby żony wiosną t. r. opuścił wojsko i przez kilka miesięcy nie brał udziału w działaniach wojennych. W r. 1603 uczestniczył w wyprawie Jana Karola Chodkiewicza przeciw Szwedom, w czasie której siły lit. rozbiły nieprzyjaciela pod Rakiborem (5 III?; wyróżniły się w niej obie chorągwie S-y) i zdobyły Dorpat (13 IV). Wiosną 1604 otrzymał list przypowiedni na chorągiew husarską; w grudniu t. r. zawiązała ona konfederację pod dyrekcją Aleksandra Lisowskiego. Latem 1605 S. zastępował Jana Karola Chodkiewicza w obozie w Dorpacie. W bitwie pod Kirchholmem (27 IX) dowodził prawym skrzydłem armii lit. Dn. 30 IX wraz z rtm. Tomaszem Dąbrową wysłany został S. do króla, którego spotkali w Krakowie 16 X. Za swe zasługi otrzymał 10 IV 1606 star. uświackie, a od sejmu 1607 r. sumę 10 tys. złp. W lipcu 1606, na sesji koła generalnego konfederatów lit. w ekonomii brzeskiej, prosił o zgodę na udanie się do rokoszan pod Sandomierz, ale wierne królowi wojsko zagroziło mu śmiercią. Ostatecznie opowiedział się po stronie Zygmunta III i pod Guzów (6 VII 1607) przyprowadził mu dwie chorągwie – husarską i kozacką.

W sierpniu 1607 z namowy Lwa Sapiehy, kanclerza w. lit., pod którego protekcją zostawał, ofiarował S. swe usługi Dymitrowi II Samozwańcowi w wojnie o tron moskiewski z Wasylem Szujskim. Mimo pozytywnej reakcji Dymitra, który we wrześniu t. r. wezwał S-ę do jak najszybszego przybycia, ten długo czekał na właściwy moment do jego wsparcia. Dopiero wiosną 1608 zapowiedział mu swe przybycie z liczną armią, a wkroczył w granice państwa moskiewskiego w końcu lipca t. r. na czele 1720 żołnierzy. Z chwilą tą stał się na trzy lata jedną z czołowych postaci zachodzących tam wydarzeń militarnych i politycznych. Dn. 2 VIII z jego inspiracji podległe mu oddziały zawiązały konfederację zobowiązując się walczyć w obronie praw «Cara Jego Mości» Dymitra i jego żony Maryny Mniszchówny w zamian za obiecaną zapłatę, a w dzień później ruszyły na Smoleńsk, którego jednak nie udało się im zająć. Dn. 25 VIII S. zajął Wiaźmę, a cztery dni później spotkał w Lubienicy Marynę Mniszchównę z ojcem i towarzyszył im pod Moskwę do Dymitra II; po zatrzymaniu się 11 IX na żądanie Maryny w pobliżu obozu Samozwańca uczestniczył S. w rokowaniach między Mniszchami a Dymitrem o uznanie tegoż za męża Maryny. W końcu września opuścił Dymitra i ruszył pod Troicę-Siergiejewo. Dn. 2 X pod siołem Rachmańce (Rachmancewo) rozbił wojska J. Szujskiego, co przyniosło Samozwańcowi ogromne korzyści propagandowe i militarne. Pod Siergiejewem stanął S. w dzień później i rozpoczął oblężenie Ławry Troickiej, licząc na zdobycie w niej funduszy dla swych wojsk. Brak sukcesu spowodował niezadowolenie wojska, co zmuszało S-ę do kilkakrotnego spotykania się z Dymitrem w celu uzyskania zapłaty za służbę. Misje te nie dały jednak rezultatów. W końcu lipca 1609, wezwany przez Dymitra na pomoc przeciw oblegającemu Twer M. Skopinowi Szujskiemu, odstąpił od oblężenia monasteru, ruszył pod Twer, co skłoniło Skopina do przeprawienia się za Wołgę. Nie podporządkował się S. jednak rozkazowi Dymitra, który wzywał go pod Tuszyno, i kontynuował ofensywę w celu niedopuszczenia do połączenia się armii Skopina z idącą na odsiecz Moskwie od wschodu armią P. Szeremietiewa. W połowie sierpnia pociągnął przeciw Skopinowi pod Kalazin (Kaliazin), ale mimo starcia 28 VII t. r. nie udało mu się zmusić moskiewskiego wodza do przyjęcia generalnej bitwy.

Zrezygnowany S. wrócił pod Ławrę Troicką, gdzie dowiedział się o podjęciu wyprawy na Moskwę przez Zygmunta III. Wbrew stanowisku większości służących Samozwańcowi oddziałów polsko-lit., które skonfederowały się przy Dymitrze i potępiły tę interwencję, S. poparł ją i opowiedział się za rokowaniami z królem. Wywołało to potrzebny Zygmuntowi III rozłam w armii Samozwańca; ostatecznie jednak S. zgodził się przystać do konfederatów. Bez wątpienia uczynił tak na życzenie króla i Lwa Sapiehy, aby w ten sposób móc oddziaływać na nastroje żołnierzy. Skłócony z Romanem Rożyńskim o dowództwo i różne sprawy taktyczno-prestiżowe, S. niechętny był do współpracy z nim, co nie sprzyjało militarnym sukcesom Dymitra II. Zagrożony przez połączone armie moskiewskie pod dowództwem Skopina, S. 22 I 1610 odstąpił definitywnie od Ławry Troickiej i ruszył do Dymitrowa, gdzie 23 II przybyła uciekająca z Tuszyna Maryna Mniszchówna i pozostała w obozie S-y do 8 III, tj. do chwili, gdy i S., po odniesieniu 1 III porażki w starciu z armią Skopina, zdecydował się opuścić Dymitrowo. Nacisk wojsk moskiewskich i porażka pod Dymitrowem skłoniły S-ę do szukania ściślejszego porozumienia z Samozwańcem. Stało się to możliwe dzięki śmierci Rożyńskiego, co dawało S-że szanse zajęcia pierwszoplanowego miejsca w obozie Dymitra II. Takie też były tajne dyrektywy Zygmunta III, szukającego zbliżenia z Dymitrem. S. pozostawał wówczas w stałym kontakcie z królem i hetmanem w. kor. Stanisławem Żółkiewskim. W połowie czerwca S. przybył ze swym wojskiem do Samozwańca nad Ugrę, wydatnie wzmacniając jego siły. Dn. 25 VI 1610 w czasie koła generalnego wojsko wybrało S-ę na swego hetmana na miejsce zmarłego na początku kwietnia Rożyńskiego. Po zwycięstwie (4 VII) Żółkiewskiego pod Kłuszynem Dymitr ruszył 10 VII na Moskwę w towarzystwie S-y, który w jego imieniu prowadził pertraktacje z Zygmuntem III. Po drodze S. zdobył 15 VII Borowsk, 26 VII doszedł pod Moskwę i założył obóz w jej pobliżu «na kołomińskiej drodze», a nazajutrz, już po detronizacji Wasyla Szujskiego, udał się do stolicy, gdzie spotkał się z dwoma przedstawicielami dumy bojarskiej. Dn. 1 VIII zawiązał wraz z wojskiem konfederację przy Dymitrze z dodatkowym postanowieniem, iż rotmistrze nie odstąpią «jeden od drugiego» aż do otrzymania zapłaty. Podobno moskiewskie otoczenie Dymitra nosiło się wówczas z zamiarem porzucenia go i wysunięcia kandydatury S-y na cara. Sprzyjać temu mogła ostrożna, wyważona polityka S-y wobec bojarów, z którymi utrzymywał przyjacielskie kontakty. Jego postawa wywołała nawet podejrzenia Żółkiewskiego, którego przestał informować o swych posunięciach. W zaprzysiężonej 27 VIII umowie z dumą bojarską o oddaniu korony carskiej królewiczowi Władysławowi zobowiązał się hetman, że skłoni wojska popierające Dymitra, by go odstąpiły i poparły królewicza. Sam S. podobno wyrażał na to zgodę, ale dowódcy i żołnierze po naradzie odpowiedzieli 1 IX odmownie. Zbrojna demonstracja Żółkiewskiego pod obozem S-y 5 IX skłoniła go jednak do wznowienia pertraktacji w sprawie warunków swego przejścia wraz z wojskiem na stronę króla. W dzień później koło generalne wojska zaakceptowało warunki porozumienia S-y z Żółkiewskim. Dn. 24 IX S. ruszył spod Moskwy na leża w Siewierskie i rozłożył swe oddziały w okolicach Mieszczowska niedaleko od Kaługi. W miesiąc później posłowie króla przywieźli mu zgodę na przyjęcie wojska na służbę. Przez cały grudzień starał się więc skłonić swe oddziały do zawarcia ugody z Zygmuntem III, co ostatecznie osiągnął.

Na wieść o zabiciu (22 XII) Dymitra II Samozwańca bez powodzenia próbował S. zdobyć Kaługę (26–30 XII). Następnie ruszył na Peremyszl, który się poddał. W końcu stycznia 1611 jego wojsko zgromadzone w Peremyszlu i Mieszczowsku znowu zawiązało konfederację, żądając wypłaty daremnie oczekiwanego żołdu. S. odmówił więc udzielenia pomocy polskiej załodze Moskwy, zagrożonej na skutek wzrostu opozycji przeciw Zygmuntowi III. Rozgoryczeni żołnierze w Peremyszlu w czasie kolejnego koła generalnego (13–16 II) zażądali, aby S. udał się osobiście do króla. Motywy dalszego postępowania S-y nie są jednak całkowicie jasne. W połowie lutego 1611 skierował on list do J. Trubeckiego i do innych przywódców powstania antypolskiego z propozycją wsparcia militarnego. Powoływał się przy tym na potrzebę obrony prawosławia, potępił propolski obóz wśród bojarów moskiewskich i zapowiedział, iż nie będzie walczył z powstańcami. Dla części historyków był to dowód, iż S. miał ambicje zostania carem, ale być może było to tylko posunięcie taktyczne; wojska S-y czuły się bowiem oszukane niedotrzymaniem umowy zawartej z Żółkiewskim o zrównaniu ich żołdu z pobieranym przez pułk Aleksandra Zborowskiego. Przestało też jakby dowierzać samemu S-że, którego 18 II zawróciło z drogi do Smoleńska. Uzależniało pomoc powstańcom moskiewskim od wypłacenia im żołdu za czas służby przy Dymitrze II. Moskiewscy adresaci listów S-y pozytywnie zareagowali na jego propozycje i na przełomie lutego–marca 1611 doszło w Peremyszlu do rokowań. Jednakże warunki postawione przez stronę moskiewską zniechęciły pułk S-y do takiego sojuszu. Wrzenie w wojsku wzrastało i na obradach koła wojskowego 6 III S. znalazł się w trudnej sytuacji, gdy nie chciał zgodzić się na propozycję, «aby iść za lasy i na zaciąg jaki czekać». Ostatecznie doszło do rokowań żołnierzy z S-ą, a przybycie 12 III poselstwa od Zygmunta III ze zgodą na żądanie zrównania żołdu definitywnie zmieniło sytuację. Dn. 13 III koło wojskowe poleciło S-że udać się z misją do króla.

Od 21 III przebywał S. pod Smoleńskiem i uzyskał od Zygmunta III asekurację na wypłatę zaległego żołdu dla swego pułku. Wiadomość o tym przekazał natychmiast wojsku, które postanowiło przyjąć służbę u króla i wyruszyło 8 V pod Moskwę. S. połączył się z nim 7 VI pod Możajskiem, 17 VI rozbił obóz o milę od stolicy, 18 VI zawiadomił o swoim przybyciu dowódcę załogi polskiej na Kremlu Aleksandra Gosiewskiego. Nie przejawiał jednak chęci walki z oblegającymi załogę polską na Kremlu wojskami moskiewskimi. Znowu pojawiły się podejrzenia o jego carskie ambicje. Zasłaniając się oczekiwaniem na obiecany żołd od króla wdawał się nawet w podejrzane kontakty z Z. Lapunowem, który jednakże grał na zwłokę, zmierzając do powstrzymania S-y od podjęcia działań ofensywnych. Gdy S. zorientował się w tej grze Lapunowa, zerwał rokowania i 3 VII przystąpił do współdziałania z Gosiewskim. Dn. 13 VII wspólnie ustalili, że S. pójdzie «czatą potężną między zamki moskiewskie» w celu odciągnięcia części sił nieprzyjacielskich od Moskwy, sparaliżowania działań powstańców na prowincji i dostarczenia prowiantu głodującej załodze Kremla. S. wyruszył 14 VII, zajął Bratoszyn, Słobodę Aleksandrową, obiegł Perejesławl Zaleski, ale 6 VIII postanowił wrócić i 14 VIII stanął pod Moskwą. W dzień później zdobył Biełyj Gorod i przekazał zaopatrzenie Gosiewskiemu. Jego wojsko było jednak coraz bardziej zdemoralizowane i rozżalone na Zygmunta III za brak obiecanego żołdu, nie prowadziło więc prawie żadnych działań militarnych, a wreszcie postanowiło porzucić służbę po 15 IX. W początkach września S. zachorował i został przewieziony na Kreml.

Uchodził S. za dowódcę niepospolitych zdolności i swymi poczynaniami militarnymi w państwie moskiewskim zdobył ogromną sławę nie tylko w Rzpltej. Był jednak raczej typem zagończyka, niż taktyka umiejącego dowodzić wszystkimi rodzajami wojska.

Po rodzicach odziedziczył spore majętności w woj. trockim: Lejpuny, Gródek, Choroszcz, Rogów, Rogówek, Jurgielewszczyznę, Buhowszczyznę, Sołtaniszki, Wiejsieje i Połuknie, a nadto dwory z placami w Wilnie i w Grodnie. Sumę należną jego ojcu ze skarbu zapisano na dobrach Bale koło Grodna. Żona, Zofia Wejherówna (Weiherówna), córka woj. chełmińskiego Ernesta i Ludwiki z Mortęskich, wniosła mu lenna Jumort, Odsen i Sausen w Inflantach. S., który był katolikiem, powiększył uposażenie kościoła i cerkwi w Lejpunach, ufundował nadto i uposażył kościół w Gródku. Swoje posiadłości obciążył ogromnymi długami. W spisanym 14 X 1611 na Kremlu testamencie wyznaczył na opiekunów dzieci swą żonę oraz m. in. bpa wileńskiego Benedykta Wojnę, kaszt. wileńskiego Hieronima Chodkiewicza i Lwa Sapiehę. Wyraził też życzenie, aby został pochowany w cerkwi w Lejpunach, obok swych przodków, a gdyby to było niemożliwe «z powodu schizmy», to w lejpuńskim kościele. Zmarł w nocy z 14 na 15 X 1611 w pałacu Szujskich na Kremlu. Ciało jego zostało przewiezione przez powracających na Litwę skonfederowanych żołnierzy i pochowane w cerkwi w Lejpunach.

Z małżeństwa z Zofią Wejherówną (zm. po 1631), która po jego śmierci wyszła powtórnie (przed r. 1617) za mąż za Fabiana Rudzkiego, pozostawił synów: Andrzeja Stanisława (zob.), Jana (zm. 1629), star. uświackiego, kirśnieńskiego i uszpolskiego, Floriana (1608–1637) i Pawła Jana (zob.) oraz córki Annę (zm. po 1646), od 24 VI 1612 (?) żonę Piotra Chaleckiego, Zuzannę Zofię (zm. 1657), od r. 1617 żonę Gotarda Jana Tyzenhauza (zm. 1640), woj. derpskiego, a od ok. r. 1646 żonę Zygmunta Kamińskiego, podkomorzego wiłkomierskiego, Krystynę (zm. 1650), żonę najpierw (przed r. 1626) woj. łęczyckiego Stanisława Radziejowskiego (zob.), następnie od r. 1639 kaszt. gnieźnieńskiego Krzysztofa Gembickiego (zob.); dwie córki, których imion nie znamy zmarły młodo, krótko po r. 1611.

Wg informacji Małgorzaty Borkowskiej na podstawie żarnowieckiej kartoteki zakonnic polskich przypuszczalnie córką S-y była benedyktynka Zofia, która w r. 1618 złożyła śluby w Żarnowcu i w sierpniu 1638 została wybrana tamże na ksienię; zmarła w miesiąc po wyborze.

Zachował się dziennik S-y (Dzieje Marsa krwawego i sprawy odważne, rycerskie przez […] starostę uświadzkiego w monarchii moskiewskiej od roku 1608 aż do roku 1612 sławnie odprawowane), spisany z pewnością przez sekretarza, być może z własnoręcznymi uwagami i poprawkami S-y na marginesie (oryg. w Riksarkivet w Sztokholmie); w całości wydał go Aleksander Hirchberg pt. Dziennik Jana Piotra Sapiehy (1608–1611) w zbiorze „Polska a Moskwa w pierwszej połowie XVII w.” (Lw. 1901 s. 167–332). Istnieje też jego XVII-wieczna kopia (B. Czart.: depozyt Muz. Narod. w Kr., rkp. 97 „Sprawy rycerskie Jana Sapiehy…”), w pewnych partiach bogatsza od oryginału, zgadzająca się w tym z wykorzystanym przez K. Kognowickiego rękopisem J. K. Rubinkowskiego.

Postać S-y występuje w dramacie J. Szujskiego „Maryna Mniszchówna” (1876) i w powieści Zofii Kossak, „Złota wolność” (1928).

Portret z galerii kodeńskiej w Muz. Narod. w Przemyślu; Sztych Wilhelma Hondiusa w zbiorach Muz. Narod. w W. (często reprod.); Iwanoyko E., Jeremiasz Falck Polonus, P. 1952 (ilustr. 17); Miedzioryt D. Weissa z obrazu J. Niemcewicza; Litografia W. Śliwickiego (p. 1857) z rys. Niemcewicza (B. Jag.); Litografia J. S. Minheimera wg W. Bakałowicza i K. Górnickiego; – Estreicher; Dworzaczek; Labarre de Raillicourt, Histoire des Sapieha, Paris 1970 (reprod. sztychu Hondiusa, plansza 10); Niesiecki; Sapiehowie; – Barycz H., Z epoki renesansu, reformacji i baroku, W. 1971; Besala J., Stanisław Żółkiewski, W. 1988; Herbst S., Wojna inflancka 1600–1602, W. 1938; tenże, Wojna inflancka 1603–1604, w: Studia historica. W 35-lecie pracy naukowej Henryka Łowmiańskiego, W. 1958 s. 300, 304; Hirschberg A., Maryna Mniszchówna, Lw. 1906 s. 80–4, 92, 106, 130–4, 152–3, 171, 179, 183, 199, 216–18, 228–33, 238–9, 249, 253, 259–63, 287–9, 292–6 (reprod. sztychu Hondiusa po s. 80); Kognowicki K., Życie Sapiehów, W. 1791 II; Maciszewski J., Polska a Moskwa 1604–1618, W. 1968; tenże, Wojna domowa w Polsce (1606–1609),Wr. 1960; Niedzielski K., Pod Smoleńskiem i Moskwą temu lat trzysta, W. 1911 s. 32, 33, 55–7, 61, 91, 92, 96, 112–14, 118–19, 138–9; Nowak-Dłużewski J., Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce. Zygmunt III, W. 1971; Piechnik L., Początki Akademii Wileńskiej 1570–1599, Rzym 1984; Platonov S. F., Očerki po istorii smuty v Moskovskom gosudarstve XVI–XVII w., S. Pet. 1910; Sobieski W., Żółkiewski na Kremlu, [W. 1920] s. 58, 69, 103–4, 116–17, 119, 125, 132; Tyszkowski K., Wojna o Smoleńsk 1613–1615, Lw. 1932 s. 8, 15; Wisner H., Kircholm 1605, W. 1987 s. 54, 60, 80, 86, 102, 112; – Archiwum domu Radziwiłłów, Kr. 1885, Script. Rer. Pol. VIII 167, 254; Archiwum domu Sapiehów, Wyd. A. Prochaska, Lw. 1892; Elementa ad fontium editiones, VI, XXVII; Historia Dmitra fałszywego, w: Russkaja istoričeskaja biblioteka, S. Pet. 1872 I; Marchocki M., Historia wojny moskiewskiej, P. 1841 s. 61, 62, 67–8, 71, 96, 125–6, 128, 133; Maskiewicz S. i B., Pamiętniki, Wr. 1961; Pamiętniki do panowania Zygmunta III, Władysława IV i Jana Kazimierza, Wyd. K. W. Wóycicki, W. 1846 s. 2, 13, 14; Pisma Stanisława Żółkiewskiego…, Wyd. A. Bielowski, Lw. 1861; Smuta w Moskovskom gosudarstve. Rossija načala XVII stoletja v zapiskach sovremennikov, Moskva 1989; Vol. leg., II 1530, 1652, 1687; Żółkiewski S., Początek i progres wojny moskiewskiej, W. 1966; – AGAD: Rękopisy z B. Radziwiłłów, rkp. XII 1–7, Arch. Radziwiłłów, Dz. V nr 16717 (list ze stycznia 1617); B. Czart.: rkp. 99 nr 95, rkp. 107 nr 214, rkp. 2244 nr 2, Depozyt Muz. Narod. rkp. 97 („Sprawy rycerskie Jana Sapiehy”); B. PAN w Kr.: rkp. 345 k. 111–111v., 146 148, 150, 163; B. Ukraińskiej Akademii Nauk we Lw.: Fond Sapiehów, Teki Prochaski, Teka V, plik IV, nr 11; Gosudarstvennaja B. im. M. Sałtykowa-Ščedrina w Pet.: Otdel rukopisej, Sobranie N. N. Dubrovskogo, Avtografy, rkp. 321/1 nr 75, 112; – Mater. Red. PSB: Życiorys Jana Sapiehy (zm. 1629) oprac. przez Andrzeja Rachubę, Skorowidz Sapiehów, oprac. przez Eustachego S. Sapiehę.

Andrzej Rachuba