Opaliński Jan Piotr z Bnina h. Łodzia (1601–1665), wojewoda podlaski, potem kaliski. Był synem Piotra, krajczego kor. (zob.), i jego drugiej żony Anny ze Zborowskich, ur. już po śmierci ojca. W r. 1619 wpisał się na uniwersytet padewski, a w styczniu 1620 został wybrany na konsyliarza nacji polskiej, zrzekł się jednak zaraz tej godności. W r. 1624, będąc już dworzaninem królewskim, dostał dzierżawę cła kościańskiego. T. r. pojął za żonę Katarzynę, córkę Wacława Leszczyńskiego, kanclerza kor. (zob.), wdowę po Stanisławie Grzymułtowskim. Wniosła mu ona starostwo średzkie. W r. 1628 sejmik średzki wysunął jego kandydaturę do godności podkomorzego kaliskiego, a król następnie zatwierdził go na tym urzędzie. Posłował z ramienia województw wielkopolskich na sejm 1631 r., brał udział w sejmiku średzkim w lutym 1632, następnie, 10 V t. r., w zjeździe województw poznańskiego i kaliskiego w Poznaniu, zwołanym na wieść o śmierci Zygmunta III. Był posłem na sejm koronacyjny w r. 1633; podpisał wówczas potwierdzenie praw przez nowego króla Władysława IV. Sejm ten delegował go do komisji w sprawie złagodzenia zatargów granicznych ze Śląskiem i Brandenburgią (do tej komisji wybierał go potem również sejm II 1637 r. i sejm 1638 r.). W r. 1633 był deputatem do Trybunału Kor. i wtedy, w lipcu, kupił starostwo odolanowskie. Jesienią 1634 wyjechał z Łukaszem Opalińskim, marszałkiem w. kor., do Włoch, bawił w Padwie, udał się potem morzem do Ankony i w listopadzie 1635 odwiedził Loreto. W r. 1638 dn. 16 III został mianowany podstolim koronnym. W r. 1641 posłował ponownie na sejm. W latach czterdziestych zostawał pod silnym wpływem woj. poznańskiego Krzysztofa Opalińskiego. Będąc marszałkiem sejmiku średzkiego w r. 1643 – jak stwierdza Krzysztof – czynił wszystko wg jego rady, pod jego dyktando pisał instrukcję sejmikową. Brał potem udział w pogrzebie królowej Cecylii Renaty. W r. 1645 został mianowany stolnikiem koronnym. W tym charakterze brał udział w konwokacji w r. 1648 i podpisał konfederację 31 VII, uczestniczył też w elekcji Jana Kazimierza i złożył swój podpis pod aktem elekcyjnym 17 XI 1648. Posłował z woj. kaliskiego na sejm 1650 r. W r. 1652 marszałkował na sejmiku zimowym średzkim.
Nowy władca mianował O-ego kolejno w r. 1651 podczaszym koronnym, w r. 1653 wojewodą podlaskim. Właściwa jednak działalność O-ego przypada dopiero na lata wojny ze Szwedami. Zjawił on się dn. 9 VII w obozie pod Ujściem i potem prowadził podjazd pod Wałcz. Nie protestował wprawdzie przeciw kapitulacji, ale aktu kapitulacji nie podpisał. W sierpniu 1655 wyprawił żonę na Śląsk, po czym wyraźnie zaczął występować przeciw najeźdźcy. Dn. 17 XI – jak pisze w raptularzu – «miałem zabawkę z Szwedami» pod Pyzdrami. Prawdopodobnie następnie wycofał się na Śląsk, gdzie potem 15 III 1656 przystąpił do zawiązanej we Wrocławiu konfederacji szlachty wielkopolskiej, zawiązanej przy królu. W połowie kwietnia wrócił do Wielkopolski i objął komendę nad pospolitym ruszeniem szlacheckim. Dn. 1 V t. r. stanął pod Kościanem, rozbił oddział szwedzki przybyły na odsiecz tego miasta. Ostatecznie jednak Kościana nie zdobył i wyruszył pod Kalisz, gdzie połączył się z dalszymi oddziałami pospolitego ruszenia, a niedługo potem złączył się z oddziałem Stefana Czarnieckiego i Jerzego Lubomirskiego pod Uniejowem. Stamtąd pod wodzą Lubomirskiego wyruszył pod Warszawę, gdzie stanął 12 VI. Przypuszczalnie wziął następnie udział w szturmie na stolicę, nie wiemy jednak, czy brał również udział w bitwie pod Warszawą, być może, że jeszcze przed bitwą opuścił, wraz z częścią pospolitego ruszenia i dywizją Lubomirskiego, obóz królewski, udając się do Wielkopolski. We wrześniu widzimy go też już z dala od Warszawy, 8 VI zniósł pod Osieczną oddział szwedzki, po czym udał się pod oblegany przez Ludwika Weihera Kalisz, w czasie oblężenia brał udział w odbytym 7 X w obozie sejmiku wielkopolskim, doczekał się kapitulacji Kalisza w listopadzie t. r. Jeszcze t. r. zniósł pod Sielną silny oddział wojsk brandenburskich.
Pod koniec listopada wyruszył O. z oddziałami pospolitego ruszenia do Nowej Marchii i niszcząc kraj oraz siejąc panikę doszedł do Łagowa, gdzie na prośbę reprezentantów stanów brandenburskich zgodził się na zawieszenie broni. Ostateczne rokowania poprowadzili potem upełnomocnieni przez niego deputaci i zawarli w Sulęcinie porozumienie, na podstawie którego Brandenburczycy obiecali wycofać załogi swoje z Międzyrzecza i Zbąszynia. Zimę 1656/7 przebył O., jak się zdaje, w Wielkopolsce, biorąc udział w sejmikach, które obradowały nad sposobami dalszej walki z nieprzyjacielem. Wiosną 1657 po ponownym zwołaniu pospolitego ruszenia wyruszył O. z Andrzejem Karolem Grudzińskim pod Poznań, brał udział w oblężeniu tego miasta aż do jego kapitulacji z końcem sierpnia t. r. W miesiąc później wyruszył O., razem z Czarnieckim, na Pomorze szczecińskie, ograniczono się jednak wówczas do złupienia pogranicznych ziem i po 10 dniach O. wrócił do Wielkopolski. Pod koniec października ruszył, razem z Czarnieckim, ponownie na Pomorze szczecińskie, tym razem w zamiarze przebicia się do Jutlandii i przyjścia z pomocą królowi duńskiemu walczącemu ze Szwedami. I tym razem jednak oddziały polskie nie przebywały długo w kraju nieprzyjacielskim, albowiem o przebiciu się do Jutlandii nie było mowy. W listopadzie t. r. był O. już w Wielkopolsce, a pod koniec tego miesiąca wziął udział w obradach z królem, by rozważyć sprawy dalszych działań wojennych. Prawdopodobnie wziął potem udział w komisji obradującej w Poznaniu nad sprawą zaspokojenia pretensji żołnierskich. W marcu 1658 chorował, przebywając w Krotoszynie, i chyba późną wiosną dopiero zjawił się w obozie wojsk polskich pod Ujściem. Jak się zdaje, w tym czasie napisał list (niedatowany) donoszący o kłopotach Wielkopolan z wojskami austriackimi przybyłymi z pomocą Polsce, a dającymi się dobrze we znaki wyniszczonemu krajowi.
Jesienią 1658 wyruszył O., razem z Czarnieckim, ze swym pułkiem na pomoc królowi duńskiemu do Jutlandii. Pułk O-ego liczący koło 700 ludzi postępował za pułkiem Czarnieckiego i przybył z pewnym opóźnieniem do Szlezwiku. Dopiero też 9 XI złożył O. wizytę głównodowodzącemu wyprawy elektorowi brandenburskiemu w Flensburgu, po czym połączył się z oddziałem Czarnieckiego. Gdy następnie Czarniecki wyruszył z pewnymi oddziałami na zdobycie Als, komendę nad pozostałymi wojskami objął O., a gdy Czarniecki ruszył na północ – pułk O-ego stanął w Horsens. W maju 1659 pułk O-ego wziął udział w zdobywaniu Frederiksodde. Jesienią t. r. wyruszył z Czarnieckim z powrotem do kraju, stając w granicy Rzpltej 16 X 1659.
Po powrocie O., odczuwający zdaje się już ciężar lat, przebywał w swych dobrach. O planach elekcji vivente rege dowiedział się prawdopodobnie późno, możliwe że dopiero na konwokacji zwołanej w lutym 1661 do Częstochowy, odniósł się też z miejsca niechętnie do tego pomysłu i w konsekwencji nie podpisał odpowiedniego skryptu. Wobec wysłanników elektora krytykował też politykę dworu, oświadczając się równocześnie z życzliwością wobec elektora Fryderyka Wilhelma. Dwór usiłował go pozyskać, przesuwając go na godność wojewody kaliskiego, ale chyba bez rezultatu. Na wiosennym sejmiku 1662 r. należał do opozycji atakującej politykę dworu i udzielał poparcia swemu pasierbowi Krzysztofowi Grzymułtowskiemu (zob.). Nie uspokoiła go też widocznie konstytucja sejmowa z r. 1662, zakazująca elekcji vivente rege. Z początkiem 1663 r. podpisał list skierowany z sejmiku średzkiego do króla, a domagający się zwołania nowego sejmu. Ostatecznie nie doczekał się O. załatwienia sprawy. Był dziedzicem klucza radlińskiego, tj. dóbr Radlin, Kąty, Wilkowyja, Łuszczanów, Stęgosza, Bachorzewo, Cielcza, Cząszczew, Tarce, Dąbrówka w pow. pyzdrskim. Trzymał kilka starostw: wspomniane już średzkie (sprzedał je w r. 1631 Piotrowi Samuelowi Grudzińskiemu) i odolanowskie (sprzedał woj. inowrocławskiemu Jakubowi Rozdrażewskiemu) oraz łosickie (kupione w r. 1645 od marszałka kor. Ł. Opalińskiego, sprzedał zięciowi W. E. Mleczce) i konińskie (scedował synowi Janowi). Zmarł 17 VI 1665 w Radlinie.
Z małżeństwa z Katarzyną z Leszczyńskich (zm. 1664) miał O. synów: Jana, woj. brzeskiego kujawskiego (zob.), Kazimierza, bpa chełmińskiego (zob.), i Piotra, woj. łęczyckiego (zob.), oraz córki: Annę, zamężną za Wojciechem Emerykiem Mleczką, woj. podlaskim (zob.), Mariannę, 1. v. za Stanisławem Grudzińskim, kaszt. rogozińskim, 2. v. za Kasprem Modlibowskim, stolnikiem poznańskim, i 3. v. za Marcjanem Andrzejem Zebrzydowskim, star. rogozińskim.
Dworzaczek; – Czapliński W., Emigracja polska na Śląsku w latach 1655–1660, „Sobótka” R. 10: 1955 nr 4; tenże, Opozycja wielkopolska po krwawym potopie, Kr. 1930; tenże, Polska a Dania XVI–XX w., W. 1976; tenże, Wyprawa Czarnieckiego na Pomorze w r. 1657, „Roczniki Hist.” T. 18: 1949 s. 140; tenże, Wyprawa Wielkopolan na Nową Marchię w r. 1656 i układ w Sulęcinie, tamże R. 24: 1957 s. 259–79; Jarochowski K., Wielkopolska w czasie pierwszej wojny szwedzkiej, P. 1864; Kersten A., Stefan Czarniecki, W. 1963; Kubala L., Wojna brandenburska i najazd Rakoczego, Lw. (b. r.); tenże, Wojna szwecka, Lw. [b. r.]; tenże, Wojny duńskie i pokój oliwski, Lw. 1922; Ochmann S., Sejmy lat 1661–1662, Wr. 1977; Sajkowski A., Dwaj pamiętnikarze wielkopolscy, Studia i Mater. do Dziej. Wpol. i Pomorza, P. 1958 IV; Wimmer J., Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku, W. 1965; – Akty sejmikowe woj. pozn., I cz. 2; Arch. nacji pol. w uniw. padewskim, I, II; Kochowski W., Annalium Poloniae, Climacter II, Climacter III, Kr. 1688–98; Listy Krzysztofa Opalińskiego do brata Łukasza, Wyd. R. Pollak, Wr. 1957; Urkunden u. Aktenstücke, IX; Vol. leg., III 783, 804, 922, IV 174, 214, 295; – AGAD: Metryka Kor. t. 172 k. 83v., t. 185 k. 2v.; Arch. Państw. w P.: Grodz. Kalisz 275 k. 750, Grodz. Poznań 60 k. 282, 677 k. 1468v., 677 II s. 737; B. Uniw. Warsz.: rkp. 44 (Księga rodzinna Opalińskich).
Władysław Czapliński