Popiel (Chościak Popiel) Jan (1836–1911), pseud. Chościakiewicz, właściciel ziemski, powstaniec 1863 r., polityk konserwatywny. Ur. w Kurozwękach, był drugim synem Pawła (zob.) i Emilii z Sołtyków, bratem Pawła (zob.). W r. 1847 ojciec oddał go do niemieckiego, katolickiego gimnazjum w Nysie, chcąc go odseparować od spiskowej atmosfery krajowej. W czasie wakacji wielkanocnych 1848 r. był P. świadkiem rozruchu 26 IV w Krakowie. W r. 1851 przeszedł do Akademii Inżynierii Wojskowej w Bruck, a po jej ukończeniu został oficerem armii austriackiej. Odbył kampanię 1859 r., w czasie bitwy pod Solferino «miał pod sobą biuro telegraficzne». Translokowany następnie na Węgry i żywiąc «do wszystkiego co austriackie antypatię» podał się do dymisji. Za to latem 1860 zgłosił się na ochotnika do armii papieskiej. Przyjęty raczej niechętnie, użyty został do fortyfikowania Ankony; rangę oficerską (kapitana) przyznano mu 20 IX, na kilka dni przed wybuchem wojny z Piemontem. W jedenastodniowym oblężeniu Ankony kierował artylerią obronną jednej z bram miasta. W następstwie kapitulacji dostał się do niewoli; wkrótce zwolniony, otrzymał od Piusa IX Krzyż Św. Grzegorza. Wrócił do kraju i pomagał ojcu przy gospodarce w Kurozwękach. Uczestniczył w pamiętnej sesji Tow. Rolniczego w lutym 1861 w Warszawie. W kwietniu 1863, w porozumieniu z ojcem, przystąpił do powstania, co na schyłku życia skomentował: «Skakał mój kraj przez okno, to i ja z nim razem, choć iluzji nie miałem ani chwili». Pod pseud. Chościakiewicza, urobionym od rodowego przydomka, dowodził jednym z oddziałów (375 piechoty, 50 jazdy) w wyprawie Zygmunta Jordana 20 VI na Komorów. Oddział kilka godzin znajdował się w ogniu, po czym P. poprowadził do ataku garstkę 20 czy też 30 ochotników. Zginęli prawie wszyscy, co pociągnęło za sobą rozsypkę oddziału. P. cudem ocalony błąkał się po okolicy, udało mu się wykupić od niewoli z rąk Kozaków; wreszcie z pomocą ojca wydostał się za kordon do Galicji. Powtórnie przekroczył granicę w rejonie Krzeszowic w nocy 5/6 VIII, tym razem na czele ok. 100 jazdy. Posunął się 40 km w głąb Kieleckiego, nie zdołał jednak połączyć się z Zygmuntem Chmieleńskim, w obliczu nieprzyjacielskiej przewagi zawrócił spod Uniejowa i po spiesznej rejteradzie wycofał się do Galicji pod Szycami. Wytknęła mu to niepowodzenie „Gazeta Narodowa”. Natomiast rozkaz dzienny Rządu Narodowego 22 VIII 1863 mianował go majorem.

W jesienno-zimowej kampanii gen. Józefa Haukego Bosaka P-a już nie dostrzegamy. W lutym 1864 bawił w Rzymie, gdzie trzymał się niechętnych powstaniu zmartwychwstańców; zwiedził wówczas także Hiszpanię. Po roku wrócił do kraju i wziął na lat 12 w dzierżawę folwark Laszki w dobrach Wysock Stefana Zamoyskiego. W połowie lat siedemdziesiątych uzyskał prawo wstępu do Królestwa, ojciec zaś oddał mu majątek Wójczę w pow. stopnickim. Zatrzymał jednak poddaństwo austriackie, toteż gdy ojciec w r. 1881 wycofał się z sejmu galicyjskiego, P. obrany został na jego miejsce, z kurii wielkiej własności okręgu krakowskiego. Zasiadał w Sejmie w następnej kadencji 1883–8 r., z czynności swych zdawał sprawę w broszurach Do moich wyborców (Kr. 1883 i 1889). Obierany najczęściej do komisji lustracyjnej, tzn. sprawdzającej gospodarkę Wydziału Krajowego, odwiedzał rokrocznie utrzymywane z funduszów krajowych szpitale i inne zakłady opieki społecznej. W Izbie szedł śladami ojca, jako bezkompromisowy konserwatysta. Otwarcie i z dużą swadą wypowiadał się przeciwko przyznaniu głosu wirylnego rektorowi Politechniki Lwowskiej; przeciwko samorządowi miejskiemu pomniejszych, żydowskich miasteczek; przeciwko przymusowi szkolnemu, przeciw zwiększeniu obciążeń podatkowych – natomiast za tworzeniem niepodzielnych osad chłopskich oraz za zatrudnieniem zakonnic w ochronkach i szpitalach. Wystąpienia P-a spotykały się z gwałtowną polemiką w Sejmie i poza nim, także polityczni przyjaciele hamowali jego wystąpienia, co też zniechęciło P-a do posłowania w następnej kadencji. Zabierał jeszcze głos w broszurach: W sprawie propinacyjnej (Kr. 1888) oraz na temat oświaty ludowej (List otwarty do ks. Władysława Chotkowskiego, Kr. 1888).

Osiadłszy na stałe w Wójczy, P. poświęcił się gospodarstwu. Był dość aktywny w akcjach obwałowania Wisły od powodzi, jak również w kieleckim oddziale Tow. Rolniczego. W dobrze prowadzonym majątku przyjmował młodzież ziemiańską na praktykę. Wspomnienia z okresu służby u Ojca św. ogłosił w r. 1888 (b. m.). Inne fragmenty wspomnień ukazywały się w „Przeglądzie Polskim” w l. 1909–14. Najcenniejsze z nich pt. Wieś dawna a dzisiejsza (Kr. 1910) zawierają dość trzeźwą ocenę ewolucji stosunków agrarnych południowego Królestwa: z idealizacją zamożnych gospodarzy, a nie bez krytycznych uwag pod adresem dworów i plebanii. W piśmie polemicznym A Mr le comte Léon Tolstoï. Une lettre (W. 1905) przeciwstawił się jednostronnej interpretacji Ewangelii przez rosyjskiego myśliciela. Wspólnie ze swym siostrzeńcem, jezuitą Janem Rostworowskim, przetłumaczył z języka hiszpańskiego ascetyczne dziełko jezuity G. Palàu „Katolik uczynkiem i prawdą” (Kr. 1910). W czasie rewolucji 1905 r. związał się ze Stronnictwem Polityki Realnej. W broszurach drukowanych przeważnie w Krakowie (O autonomii Królestwa, Kr. 1906, O stanowisku deputowanych z Królestwa Polskiego w Petersburgu, Kr. 1906, O wyborach do sejmu państwowego, Kr. 1906) wywodził, że jedyną szansą dla Polaków pod zaborem rosyjskim jest dojście do porozumienia z monarchą na wzór galicyjski. Po rozwiązaniu I Dumy wystąpił z ostrą krytyką Narodowej Demokracji (ND), zarzucając jej tolerowanie strajków, radykalizm w kwestii agrarnej i pakty z «kadetami». Apelował więc do «mniej doktrynerskich i nieafiliowanych» elementów ND, aby wspólnie z realistami odwołały się do rządu o pomoc w walce z socjalizmem i bandytyzmem (O właściwym porządku spraw ogółu i o tych, którzy go mieszają, „Przegl. Pol.” 1906 i odb.). W r. 1908 P. stanął na czele pielgrzymki polskiej do Rzymu, w czasie której rozchorował się i już nie wrócił do zdrowia. Zmarł 1 V 1911 w Wójczy; na grobie swym na cmentarzu w Biechowie umieścić kazał napis: «Pontificiae cohortis centurio ceterum peccator pessimus».

Żonaty (od r. 1872) z Jadwigą z Dunin-Borkowskich (1846–1917), pozostawił P. córki: Teresę (1882–1974), niezamężną, i Różę (1887–1971), żonę Karola Huberta Rostworowskiego, pisarza, oraz syna Michała (1884–1955).

Enc. Wojsk., VI; – Kozłowski E., Wyprawy wojenne z Krakowa w r. 1863, w: Kraków w powstaniu styczniowym, Kr. 1968; Popiel P., Rodzina Popielów…, Kr. 1936 s. 75–8, 130 (fot.); Przyborowski W., Dzieje 1863 r., Kr. 1905 IV 253–6; Tarnowski S., Jan Popiel, Wspomnienie pośmiertne, Kr. 1911; Zieliński S., Bitwy i potyczki, Rapperswil 1913 s. 171–5; – Dok. Wydziału Wojny; Dokumenty terenowych władz wojskowych powstania styczniowego 1863–1864, Wr. 1976; Kozłowski E., Bitwa pod Komorowem, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1964 cz. 1 s. 292–4; Ożegalski-Kościesza J., Wspomnienia krwawych czasów, Kr. 1908 s. 230–5; Polska działalność dyplomatyczna w 1863–1864 r., W. 1963 II; Popiel P., Pamiętniki (1807–1892), Kr. 1927; Prasa tajna, I; Spraw. stenogr. sejmu krajowego galicyjskiego, 1882–8; [Zaleski S.], Światłomir, Ciemnota w Galicji, Lw. 1904 s. 49; – „Czas” 1911 nr 221, 223; „Słowo” 1911 nr 132, 134; – B. Narod.: rkp. 7284; B. Ossol.: rkp. 11789.

Stefan Kieniewicz