Prüffer Jan (1890–1959), zoolog entomolog, profesor Uniw. Wil. i Uniw. Tor. Ur. 5 III w Bołkunach w pow. kobryńskim na Polesiu, był synem Feliksa, farmaceuty i właściciela ziemskiego, i Żelisławy z Leżeńskich, bratem stryjecznym Bronisława (zob.).
Po przeniesieniu się rodziny do Częstochowy, gdzie ojciec zakupił aptekę, P. w l. 1901–5 uczęszczał do gimnazjum rządowego; relegowany w r. 1905 za udział w strajku szkolnym, ukończył naukę w r. 1909 w gimnazjum polskim. W l. 1909–14 studiował zoologię na Wydziale Filozoficznym UJ. Już w okresie studiów w r. 1912 rozpoczął pracę w Zakładzie Zoologii UJ pod kierunkiem Michała Siedleckiego i prowadził badania nad fauną motyli okolic Krakowa i Częstochowy na zlecenie Komisji Fizjograficznej AU, w której Muzeum dodatkowo pracował. Po wybuchu pierwszej wojny światowej wyjechał do Częstochowy i w l. 1915–17 pracował jako nauczyciel przyrody, później dyrektor tamtejszego gimnazjum. Czynny w Oddziale Polskiego Tow. Krajoznawczego w Częstochowie wydał tam w r. 1917 broszurę Z zadań krajoznawstwa polskiego. Przez kilka miesięcy r. 1917 przebywał w Warszawie, gdzie w Gabinecie Zoologicznym Uniw. Warsz. pod kierunkiem Jana Sosnowskiego opracowywał zbiór motyli peruwiańskich i ogłosił Spis motyli peruwiańskich zebranych przez ekspedycje Jana Sztolcmana i Konstantego Jelskiego („Arch. Nauk Biologicznych Tow. Nauk. Warsz.” T. 1: 1922 z. 3). W r. 1918 powrócił do Krakowa i jako demonstrator, a następnie asystent M. Siedleckiego do r. 1920 kontynuował studia. Równocześnie został asystentem, a w r. 1919 kierownikiem technicznym Krajowej Stacji Doświadczalnej dla Badania Szkodników Zwierzęcych, istniejącej przy Zakładzie Zoologicznym UJ. W okresie od jesieni 1918 do lipca 1919 służył w batalionie akademickim WP i brał udział w działaniach wojennych na froncie lwowskim. W r. 1920 uzyskał na UJ stopień doktora filozofii na podstawie pracy Przegląd motyli większych (Macrolepidoptera) okolic Krakowa („Spraw. Kom. Fizjograficznej AU” T. 52: 1917). W semestrze letnim 1920 r. otrzymał zlecone wykłady z zakresu zoologii na Studium Rolniczym UJ, a także prowadził zajęcia z zoologii stosowanej na Żeńskich Kursach im. A. Baranieckiego w Krakowie. Z tego okresu pochodzi jego praca Studia nad motylami Tatr Polskich (Kr. 1923). Dn. 1 VII 1920 przeniósł się do Warszawy i został kustoszem działu owadów Polskiego Państwowego Muzeum Przyrodniczego (późniejsze Państwowe Muzeum Zoologiczne) i zarazem asystentem zoologii Uniw. Warsz. u Konstantego Janickiego. Równocześnie wykładał entomologię na Wydziale Leśnym Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego.
Dn. 1 I 1922 został powołany na Uniw. Wil. Objął tam – z tytułem zastępcy profesora – funkcję kierownika katedry zoologii na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym, którą pełnił do 16 XII 1939. Wykładał też zoologię na Studium Rolniczym Uniw. Wil. W r. 1930 habilitował się na podstawie rozprawy Badania nad unerwieniem i narządami zmysłowymi rożków i skrzydeł u Saturnia pyri L. w związku ze zjawiskiem wabienia samców przez samice („Prace Tow. Przyjaciół Nauk w Wilnie” T. 3: 1927) i 21 V 1931 został mianowany profesorem nadzwycz. Uniw. Wil. W l. 1933–4 był dziekanem Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego, a w l. 1934–5 dyrektorem Studium Rolniczego. Wraz z Bronisławem Rydzewskim zorganizował w r. 1931 uniwersyteckie Muzeum Przyrodnicze, które stało się ośrodkiem badań fizjograficznych. W Muzeum znalazła się ocalała część zbiorów Muzeum Starożytności Archeologicznych Komisji Wileńskiej z gabinetem ornitologicznym Konstantego Tyzenhauza. P. wielokrotnie odbywał zagraniczne podróże naukowe, m. in. w r. 1925 przebywał w Stacji Zoologicznej Villefranche-sur-Mer we Francji, w r. 1930 w Stacji Zoologicznej w Kristinneberg w Szwecji, a także w Paryżu, Florencji, Monaco, Pradze, Sztokholmie, Lundzie i innych. W czasie wakacji realizował, przy współudziale przyrodników i humanistów wileńskich, opracowany przez siebie plan badań jezior trockich i okolicy pod względem przyrodniczym, geologicznym, geograficznym, etnologicznym i historycznym. Równocześnie działał w l. 1926–39 na polu entomologii teoretycznej i stosowanej; kierował Stacją Ochrony Roślin Wileńskiej Izby Rolniczej dla woj. wileńskiego i nowogródzkiego. Był też doradcą odczytowym radia wileńskiego z ramienia Uniw. Wil. i cenionym prelegentem.
Po zamknięciu uniwersytetu w l. 1939–44 wykładał w Wilnie na tajnych kompletach gimnazjalnych i uniwersyteckich. Pracował również nadal w Stacji Ochrony Roślin, a 1 VI 1941 otrzymał nominację na kierownika Laboratorium Kwarantanny i Ochrony Roślin Litewskiej Republiki Radzieckiej, które prowadził do chwili wkroczenia Niemców do Wilna w lipcu 1941. Po ustąpieniu wojsk niemieckich P. był w l. 1944–5 kierownikiem działu entomologicznego Stacji Agrotechnicznej Ludowego Komisariatu Rolnictwa Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. W lipcu 1945 wraz z grupą naukowców Uniw. Wil. przyjechał do Torunia, gdzie współorganizował Wydział Matematyczno-Przyrodniczy na nowo utworzonym Uniw. Tor. i w l. 1945–7 był jego pierwszym dziekanem. We wrześniu 1945 otrzymał nominację na profesora zwycz. i objął kierownictwo Zakładu Zoologii Systematycznej, a od r. 1952 kierował Zespołem Katedr Zoologicznych. W l. 1950–52 był współorganizatorem i pierwszym kierownikiem uniwersyteckiego Ośrodka Biologii Stosowanej w Koniczynce, a do śmierci kierownikiem Działu Entomologii Stosowanej.
W okresie wileńskim P. przede wszystkim prowadził badania nad fauną lepidopterologiczną Polski północno-wschodniej, początkowo w Puszczy Białowieskiej, a później okolic Wilna. Opublikował wtedy m. in. O unerwieniu motyli (Wil. 1929), Z doświadczeń nad zapachem płci u samicy brudnicy nieparki (Wil. 1935), zaś z dawniejszych badań pracę Próba charakterystyki fauny okolic Częstochowy (Częstochowa 1934). W ciągu 20 lat zgromadził ponad 11 000 okazów motyli i po wojnie ogłosił najpoważniejszą w swoim dorobku naukowym pracę Studia nad motylami Wileńszczyzny wydaną przez Tow. Naukowe w Toruniu, Wydział Matematyczno-Przyrodniczy (Tor. 1947, indeks 1948). Praca ta otrzymała nagrodę PAU w r. 1948.
W Toruniu rozpoczął badania faunistyczne Pomorza. Był inicjatorem i kierownikiem Komisji do Badań Przyrodniczych Pomorza i Pojezierza Mazurskiego Tow. Naukowego w Toruniu. Zebrany w ciągu 15 lat materiał miał stać się podstawą pełnego opracowania fauny motyli tych okolic, lecz śmierć uniemożliwiła P-owi ukończenie badań. Na podstawie tych materiałów uczeń P-a Edward Sołtys wydał (pod nazwiskami P-a i swoim) w r. 1974 pracę Motyle ziemi chełmińskiej i terenów sąsiednich (W.). Ogółem P. ogłosił ok. 150 prac, głównie w wydawnictwach PAU, Sprawozdaniach Komisji Fizjograficznej, wydawnictwach Tow. Przyjaciół Nauk w Wilnie, Tow. Naukowego w Toruniu, Uniw. Tor. i „Polskim Piśmie Entomologicznym”. Zainteresowania naukowe P-a obejmowały obok omówionych badań faunistycznych z zakresu lepidopterologii, prowadzonych pod kątem zoogeograficznym we wszystkich ośrodkach naukowych, również studia morfologiczno-anatomiczne owadów. Są to przede wszystkim prace dotyczące budowy obwodowego układu nerwowego i narządów zmysłowych, percepcji zapachów i ich roli w zachowaniu płciowym owadów. Badania nad gatunkiem Saturnia pyri L. (praca habilitacyjna P-a) zmieniły dotychczasowe błędne poglądy spotykane w literaturze światowej. Od r. 1918 P. podejmował również badania na polu entomologii stosowanej, związane z pracą w kolejnych placówkach ochrony roślin. Obejmowały one obserwacje nad biologią i szkodliwością owadów, zasady prognozowania wraz z metodami zwalczania szkodników w leśnictwie, ogrodnictwie, przechowalnictwie, a także w uprawie roślin zbożowych, oleistych i okopowych. Prace te ogłaszał w czasopismach: „Rocznik Ochrony Roślin”, „Tygodnik Rolniczy”, „Prawda Wileńska” (m. in. Masowy pojaw strzygoni choinówki w okolicach Wilna, „Tyg. Roln.” 1923, Wyniki ośmioletnich obserwacji nad rójkami chrabąszczy w Polsce, „Roczn. Ochrony Roślin” T. 6: 1939). W r. 1923 P. wspólnie z Janem Zaćwilichowskim i Szymonem Tenenbaumem wydał w Warszawie czteroczęściowy popularnonaukowy Krótki zarys owadoznawstwa. W l. 1952–5 był redaktorem i jednym z autorów serii popularnych atlasików entomologicznych m. in. Owady – szkodniki lasów iglastych (W. 1953).
P. wchodził w skład komitetu redakcyjnego „Kluczy do oznaczania owadów Polski”, „Biblioteki Klasyków Biologii” i wraz z Henrykiem Szarskim redagował 2. wydanie dzieła Darwina „O powstawaniu gatunków” (W. 1955). Stał na czele komitetu redakcyjnego „Studia Societatis Scientiarum Torunensis”. Był współpracownikiem Komisji Fizjograficznej PAU, członkiem Tow. Przyjaciół Nauk w Wilnie, Tow. Naukowego w Toruniu, w którym w l. 1948–9 i 1957–9 pełnił funkcję wiceprezesa oraz zorganizował III Wydział Matematyczno-Przyrodniczy i przewodniczył mu w l. 1949–57. Wchodził w skład Komitetu Ochrony Roślin i Komisji Słownictwa Biologicznego PAN. Działał także w Polskim Tow. Entomologicznym, Polskim Tow. Zoologicznym, Tow. Anatomicznym w Paryżu. W r. 1957 otrzymał nagrodę naukową woj. bydgoskiego. Zmarł 30 XII 1959 w Toruniu i pochowany został na cmentarzu Św. Jerzego. Był odznaczony m. in. Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski.
W małżeństwie (od r. 1925) z Marią ze Znamierowskich, profesorem etnografii na Uniw. Tor. i dyrektorem Muzeum Etnograficznego w Toruniu, P. dzieci nie miał.
Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Peretiatkowicz – Sobeski, Współcz. kultura pol.; – Brzęk G., Historia zoologii w Polsce do r. 1918, L. 1947–55 cz. I–III; tenże, Wkład dorobku zoologów polskich do nauk rolniczych, w: Skład osobowy i spis wykładów na rok 1958/9. Wyższa Szkoła Rolnicza w Lublinie, L. 1959 s. 51; Fedorowicz Z., Dzieje zoologii na Uniwersytecie Jagiellońskim w latach 1780–1960, Kr. 1965; tenże, Zarys historii zoologii, W. 1962; Górski K., Jan Prüffer, „Studia Societatis Scientiarum Torunensis” 1962 sectio E vol. 6 (tom poświęcony J. Prüfferowi) s. III–V (fot.); Gromadska M., Jan Prüffer (1890–1959), w: Z dziejów nauki polskiej. Księga pamiątkowa Towarzystwa Naukowego w Toruniu 1875–1975, W. 1975 s. 307–22 (bibliogr., fot.); taż, Jan Prüffer (5 III 1890–30 XII 1959), „Przegl. Zool.” R. 4: 1960 z. 3. s. 159–69 (bibliogr., fot.); taż, Jan Prüffer wspomnienie pośmiertne (1890–1959), „Kosmos”, S. A., R. 9: 1960 s. 425–9 (fot.); Księga pamiątkowa ku uczczeniu CCCL rocznicy założenia i X wskrzeszenia Uniwersytetu Wileńskiego, Wil. 1929 II; Petrusewicz K., Profesor Jan Prüffer jako wychowawca, „Studia Societatis Scientiarum Torunensis” 1962 sectio E vol. 6 s. XV–XXI; Reicher M., Wspomnienie o Janie Prüfferze, tamże s. VII–XIV; Ruszkowski J., Wspomnienia o Profesorze Janie Prüfferze jako badaczu i organizatorze w dziedzinie entomologii stosowanej, „Pol. Pismo Entomologiczne”, S. B., 1960 nr 3–4 s. 147–50 (fot.); Sołtys E., Wspomnienie o prof. Janie Prüfferze, „Ochrona Roślin” R. 4: 1960 nr 2 s. 37–8 (fot.); Zarys dziejów nauk przyrodniczych w Polsce, W. 1983; – „Ilustr. Kur. Pol.” 1959 nr 308, 1960 nr 2; „Radio” 1928 nr 7 s. 5 (fot.); „Spraw. Tow. Nauk. w Tor.” T. 1 (1 I 1947–30 VI 1948): 1949 s. 79–83 (bibliogr.); – Arch. PAN: Zespół „Minerwa”; Arch. UJ: sygn. WF II nr 478, WF II nr 122.
Ligia Hayto