Prusinowski Jan, pseud. i krypt.: Dawny korespondent „Przyjaciela Dzieci”, Dawny „Przyjaciel Dzieci”, J. I. P., J. J. P., J. P., J. Pr., M. M., Jakub Synhajewski, Wojtek (1818–1892), poeta, prozaik, adwokat. Ur. we wsi Podorożna (gub. podolska), był jednym z kilkorga dzieci Adama (zm. ok. 1853), oficera wojsk Ks. Warsz. który przeniósł się z Poznańskiego na Ukrainę, i Anny z Synhajewskich (zm. 1863).
P. ukończył szkołę bazylianów w Lubarze na Wołyniu, po czym (wg M. Dubieckiego i J. Tabisia) rozpoczął studia prawnicze na uniwersytecie kijowskim. Zaprzyjaźnił się wówczas m. in. z Ksawerym Pietraszkiewiczem i Antonim Stanisławskim. Brał udział w konspiracji studenckiej połączonej ze Związkiem Ludu Polskiego Szymona Konarskiego; po jej wykryciu został w r. 1839 przeniesiony dyscyplinarnie na uniwersytet w Kazaniu i po ukończeniu tam studiów prawniczych miał obowiązek pracować przez dziesięć lat w oddalonych guberniach cesarstwa rosyjskiego. W r. 1843 przebywał w Symbirsku, gdzie zaprzyjaźnił się z dawnym filaretą Janem Wiernikowskim (wg Wacława Lasockiego P., po ukończeniu szkół «został urzędnikiem w kancelarii gubernatora Łaszkarewa w Żytomierzu […], należał do jakiegoś patriotycznego związku tytułowanego Bractwem Cieni, a gdy wysłaniec tego stowarzyszenia po zabronione książki został na granicy ze swym ładunkiem schwytany, uwięziono w cytadeli i innych, a w ich liczbie P-ego, którego potem wysłano na mieszkanie do Symbirska», skąd na skutek starań został przeniesiony do Kazania, zaś w bezimiennym nekrologu P-ego w kalendarzu „Strzecha Rodzinna” na r. 1894 czytamy, iż P. «W 18 roku życia wstąpił na służbę do kancelarii gubernatora w Żytomierzu […] ok. r. 1842 wstąpił do uniwersytetu w Kazaniu»). Jak świadczą listy P-ego do Józefa Ignacego Kraszewskiego, mieszkał w Kazaniu jeszcze w l. 1844–6, jednakże ze względów zdrowotnych ostatni rok studiów odbył na uniwersytecie w Moskwie i otrzymał stopień kandydata praw. W r. 1848 osiadł z rodzicami w Żytomierzu. Mieszkał tam już do końca życia, zajmując stanowisko obrońcy sądowego. Jako prawnik zdobył sobie dużą wziętość, a jego dom stanowił ośrodek polskiego życia kulturalnego w Żytomierzu. Wg nekrologu w „Strzesze Rodzinnej” w r. 1850 jeździł za interesami do Petersburga i wydał tam wówczas na rzecz pianistki Łucji Rucińskiej „Album muzyczne” (zapewne „Album musical”, który jednakże – jak podaje „Słownik Muzyków Polskich” – wyszedł dopiero w r. 1852). W l. 1853–60 należał do najbliższych współpracowników Kraszewskiego w akcjach społecznych w Żytomierzu, a po wyjeździe pisarza prowadził jego interesy majątkowe. Przyjaźń łączyła P-ego również z Apollem Korzeniowskim. Z inicjatywy P-ego zawiązało się w Żytomierzu Tow. Św. Wincentego à Paulo, które wkrótce otwarło konwikt dla 30 ubogich uczniów. W r. 1861 P. gościł u siebie jadącego na Litwę Władysława Mickiewicza. W początku r. 1863 został aresztowany, zwolniono go jednak rychło «dla braku dowodów» (Lasocki). Pod koniec życia miał dwa ataki paralityczne i, nie mogąc sam pisać, dyktował swoje utwory dzieciom.
P. debiutował, jak się zdaje, w „Athenaeum”, gdzie Kraszewski umieścił mu w r. 1842 pod pseudonimem Jakub Synhajewski kilka wierszy z życzliwą notką odredakcyjną. T. r. przygotował P. do druku tom swoich utworów i nie mogąc go ogłosić «dla przyczyn niezależnych ode mnie» – jak donosił Kraszewskiemu w liście pisanym z Żytomierza 28 VIII – pod własnym nazwiskiem, zaproponował Józefowi Zawadzkiemu wydanie go również pod pseudonimem Synhajewski, propozycja ta spotkała się jednakże z odmową księgarza. Nie doszło także do skutku projektowane w r. 1848 wydanie tomu wierszy pod Heinowskim tytułem Księga pieśni. P. zamieszczał jedynie poszczególne utwory w czasopismach i wydawnictwach zbiorowych („Athenaeum”, „Bibl. Warsz.”, „Gwiazda”, „Pam. Nauk.-Liter.” i in.). Również tom wierszy zatytułowany Grzechy mojego żywota, choć już był drukowany (w r. 1850?) – jak informuje Antoni Marcinkowski – w Kijowie, ostatecznie «dla pewnych przeszkód nie wyszedł na świat»; zapewne były to przeszkody politycznej natury. Dopiero w r. 1856 wydał P. obszerny zbiór Poezje (W.), złożony z dwu części: Dumki i pieśni oraz Obrazki i wiersz różne. W swojej liryce ulegał wpływowi Józefa Bohdana Zaleskiego i za jego przykładem wprowadzał motywy kozackie, w gawędowych obrazkach z życia szlachty był mu wzorem Wincenty Pol. Wiersze P-ego zyskały współcześnie dużą popularność, pisali do nich muzykę Stanisław Moniuszko, Apolinary Kątski i Michał Modzelewski, kilka z nich znalazło stałe miejsce w antologiach naszej XIX-wiecznej poezji. Poetyckie przeróbki ukraińskich utworów ludowych ogłosił P. oddzielnie, również w r. 1856, w tomie zatytułowanym Z podań ludu i z obcej mowy (W.), gdzie zamieścił także przekłady wierszy H. Heinego, Jean Paula, M. Lermontowa i A. Puszkina. Folklorem ukraińskim interesował się od młodości, już w r. 1835 zbierał na Wołyniu skazki; ich rękopis ofiarował później Oskarowi Kolbergowi (ogłosił je w r. 1907 Józef Tretiak w tomie zbioru Kolberga „Wołyń”). Zbierał też przysłowia ukraińskie, a w l. 1862–3 ogłosił w „Bibliotece Warszawskiej” ich poetyckie trawestacje w języku polskim. Inne szkice ludoznawcze z terenu Wołynia zamieszczał w codziennej prasie warszawskiej. Swą późniejszą twórczość poetycką rozproszył P. po czasopismach („Kłosy”, „Kur. Świąteczny”, „Opiekun Domowy”, „Tyg. Illustr.”, „Tyg. Mód”, „Tyg. Powsz.” i in.) i kalendarzach. Pisał także dla małych czytelników: współpracował z „Przyjacielem Dzieci”, a oddzielnie ogłosił tomik Książeczka rymowana dla dzieci i piosennik dla młodocianego wieku (W. 1889).
Równolegle z poezją uprawiał P. twórczość prozaiczną. Już w r. 1848 donosił Kraszewskiemu, że ma gotową obszerną, opartą na faktach «kronikę współczesną» o powieściowej fabule pt. Faktorstwo sądowe, której jednak nie wydał. Podobną tematykę i charakter miało opowiadanie Jak przyszło, tak poszło. Legendy palestranckie („Dzien. Warsz.” 1855). Utwory fabularne obok wspomnieniowych i in. wchodziły w skład zamieszczonych w tymże dzienniku (1854–5) Szkiców dorywczych. Pisywał P. także felietony (np. Listy z domku za miastem, „Dzien. Warsz.” 1854–5) i korespondencje (np. do „Gaz. Codz.” – również pod kryptonimem M. M. – i „Gaz. Pol.” oraz do „Kur. Wil.” – pod pseudonimem Wojtek), szkice z historii Żytomierza i in. miast wołyńskich (m. in. w „Gaz. Pol.” 1864, „Tyg. Illustr.” 1865–7), artykuły w sprawie wykształcenia kobiet (w „Tyg. Mód” 1874–5). Krytyczne uwagi P-ego o Deotymie („Czas” 1854 nr 134–5) wywołały protesty; atakowanego przyjaciela brał w obronę Kraszewski. P. żywił kult dla Adama Mickiewicza, zbierał relacje o nim i ogłosił je, wraz z kilkoma listami poety (Kilka wspomnień z młodości A. Mickiewicza, „Gaz. Codz.” 1860 nr 41–5), zaś na podstawie udzielonych przez rodzinę autora „Balladyny” materiałów umieścił w tymże czasopiśmie szkic Kilka słów o Juliuszu Słowackim (1859 nr 268, 270 uzupełnienie 1860 nr 225), a w „Tygodniku IIlustrowanym” Pamiątki malownicze po rodzinie Słowackich (1861 nr 71), przypomniał nadto postaci Jana Czeczota („Tyg. Illustr.” 1860 nr 23) i Maurycego Gosławskiego („Jana Jaworskiego Kalendarz Polski Ilustrowany na r. 1867”). Przeważnie na własnych wspomnieniach P-ego był oparty artykuł Teatr w Żytomierzu od r. 1808 do r. 1864 („Tyg. Powsz.” 1881 nr 42–3). P. był również redaktorem literackim wydanej dla uczczenia publicysty i tłumacza Waleriana Tomaszewicza księgi zbiorowej „Po ziarnie” (Wil. 1861), w której zgromadził utwory kilkudziesięciu pisarzy polskich z zaborów rosyjskiego, austriackiego oraz z emigracji (m. in. J. Korzeniowskiego, T. Lenartowicza, C. Norwida, L. Siemieńskiego, J. Słowackiego, J. B. Zaleskiego). Zmarł w Żytomierzu 9 XII 1892. Wiele jego utworów pozostało w rękopisach, wśród nich pamiętniki (ich los nie jest znany).
P. ożenił się (2 II 1852) z Marią Iwanowską; miał z nią córki: Stefanię, Teresę i Krystynę, zamężną za Stanisławem Domaniewskim (zob.), oraz młodszego od nich syna Adama (ur. 1858), adwokata przysięgłego w Żytomierzu. Żona P-ego ogłosiła pod kryptonimem Marija P. „Elementarz dla dziatek wiejskich. Oddział I zawierający sylabizowanie, powiastki, piosnki wieśniacze i cztery działania arytmetyczne” (Żytomierz 1862).
Fot. w: Upominek. Książka zbiorowa na cześć E. Orzeszkowej, Kr. 1893 s. 75; – Nowy Korbut, IX; Bibliogr. dramatu pol., II; Maliszewski, Bibliogr. pamiętników; Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1951 i n.; PSB, XXVI 170 (Pietraszkiewicz Ksawery); Słownik biograficzny adwokatów polskich, W. 1982 I (podob.); – Dubiecki M., Młodzież polska na uniwersytecie kijowskim przed r. 1863, Kijów 1909 s. 43, 50; Krzyżanowski J., W świecie bajki ludowej, W. 1980; Matlak-Piwowarska D., Rosyjska poezja romantyczna w polskim życiu literackim w l. 1822–1863, Wr. 1977; Stępnik K., Poetyka gawędy wierszowanej, Wr. 1983; Stolzman M.,Czasopisma wileńskie A. H. Kirkora, Kr. 1973; Tabiś J., Polacy na Uniwersytecie Kijowskim 1834–1863, Kr. 1974 (tu mylnie jako Prusiłowski); – Hertz P., Zbiór poetów polskich XIX w., W. 1961 Ks. 2, 1975 Ks. 6; Lasocki W., Wspomnienia z mojego życia, Kr. 1933 s. 67, 378–9; [Marcinkowski A.], Listy Antoniego Nowosielskiego, „Gaz. Warsz.” 1856 nr 219; Materiały do dziejów literatury i oświaty…, Zebrał T. Turkowski, Wil. 1935 I 320, 1937 III 240; Mickiewicz W., Pamiętniki, W. 1927–33 II–III; – „Roczn. Liter.” 1972 s. 365 (uzupełnienia do Nowego Korbuta); Nekrologi P-ego: „Kraj” 1892 nr 50 s. 21; „Kur. Codz.” 1892 nr 350 (K–L., podob.); „Strzecha Rodzinna. Kalendarz na r. 1894”, W. 1894 s. 60–1 (fot.); „Wisła” 1892 t. 6 s. 1006 (Z. W.); – B. Jag.: rkp. 5099 t. 2, 5109, 5206, 6399, 6457, 6476, 6527, 6936, 7049, 7812, 7815 (listy P-ego), rkp. 7858, 7861, 7864 (listy do P-ego), rkp. 7859, 7862 (listy do Marii Prusinowskiej), rkp. 7354 (wiersz P-ego Pogadanka archeologiczna); B. Narod.: rkp. 7029, 7263, 8840 (listy P-ego); B. Ossol.: rkp. 13119 (listy P-ego); B. PAN w Kr.: rkp. 596, 718 (listy P-ego), rkp. 626 (poemat P-ego Pieśń o Kindze Świętej z r. 1864); IBL PAN: Kartoteka bibliograficzna (A. Bara).
Rościsław Skręt