Przypkowski (Przybkowski, Przytkowski) Jan z Górnych Przytkowic h. Radwan (ok. 1520 – ok. 1606), działacz ariański. P. był jedynym synem pięciowioskowego szlachcica z pogranicza pow. śląskiego i szczyrzyckiego Mikołaja (zm. 1557) i Katarzyny z Gierałtowskich, siostry działacza kalwińskiego Jakuba. Jedna z sióstr P-ego, Zofia, była żoną Mariana Przyłęckiego (zob.), również zaangażowanego w ruchu reformacyjnym.
Możliwa jest identyfikacja P-ego ze studentem zapisanym w metryce Uniw. Krak. w r. 1533 jako «Johannes Nicolai de Przybyslawyce». W każdym razie był P. dość wykształcony i znał łacinę. Możliwe, iż przebywał dorywczo na dworze swego krewnego, bpa krakowskiego Andrzeja Zebrzydowskiego; w jego orszaku brał bowiem udział 22 X 1551 w protestacji przeciwko oskarżonemu o herezję Konradowi Krupce. W l. 1543–4 roznosił P. wraz z woźnym po ziemi krakowskiej pozwy królewskie, co bywało dla młodych szlachciców wstępem do działalności publicznej. Przed 3 IX 1552 został wyjęty spod prawa zatorsko-oświęcimskiego i poddany prawu koronnemu. Od września do grudnia 1563 brał udział w wyprawie bałtyckiej Jana Baptysty Tęczyńskiego po rękę królewny szwedzkiej, a Boże Narodzenie spędził w niewoli duńskiej w Kopenhadze wraz z kilkunastoma szlachcicami małopolskimi (m. in. z Erazmem Otwinowskim). Po powrocie osiadł w swoich dobrach; nie udzielał się w życiu publicznym, bywał natomiast dość często przybierany przez szlachtę do pomocy prawnej. W r. 1590 był na popierającym Zygmunta III zjeździe w Proszowicach (25 VI).
W r. 1556 P. był dziedzicem Polanki i Tarnawy i odtąd swój stan posiadania stale powiększał. Po śmierci ojca objął: Przytkowice Górne, Mikołajowice (obecnie Grabie) oraz połowę Starej Wsi, później nabył części w Leńczach (1580–5), Gomelnicach (1581), Głębowicach (ok. 1588), wszystko w pow. szczyrzyckim i śląskim. Ok. r. 1585 kupił największą posiadłość – Gnojnik z częściami w Łopusznej i Chronowie w pow. czchowskim (czy przesiedlił się wtedy do owego powiatu, jak twierdzi literatura, nie jest pewne). Informacja, jakoby kupił też Wierzbiankę, jest jakąś pomyłką. W r. 1599 sprzedał Andrzejowi Bibersztynowi Starowiejskiemu swoją połowę Starej Wsi. Na przedmieściu Wesoła w Krakowie miał dworek. W Lubelskiem miał odziedziczone po swych dłużnikach Samborzeckich (rodzina drugiej żony) interesy z arianinem Stanisławem Boguszem, wojskim krasnostawskim, a w Krakowskiem dokonywał często transakcji finansowych ze Stanisławem Młoszowskim, Mikołajem Pieniążkiem i Bibersztynami. Zajmował się eksportem wołów. Częściej był raczej wierzycielem niż dłużnikiem; w r. 1578 pożyczył arianinowi Stanisławowi Taszyckiemu złoty łańcuch.
Procesował się P. ciągle z duchowieństwem katolickim o granice, dziesięciny i długi, których nie chciał zwracać. Spierał się zwłaszcza z klasztorem w Tyńcu, konwentem Św. Katarzyny na Kazimierzu, proboszczem Św. Floriana na Kleparzu (przed r. 1568 zajął mu wraz z Jerzym Strzałą połowę wsi Skawce) oraz plebanami w Krzęcinie (1567–98) i Przytkowicach (1570–98). Zaangażowanie P-ego w ruchu reformacyjnym jest jednak mało uchwytne, ponieważ nazwiska jego nie notują synodalia ani kalwińskie, ani ariańskie. Również istnienie zboru w Przytkowicach jest bardzo wątpliwe. Utrzymywał natomiast domowego ministra Walka «Ssliossacza», który ok. r. 1580 pożyczał pieniądze «na księgi luterskie». Można przypuszczać, że początkowo P. znajdował się pod wpływami bądź luteranizmu, bądź kalwinizmu, w połowie zaś lat sześćdziesiątych przechylił się ku arianizmowi. W każdym razie 2 VIII 1572 zeznał w grodzie krakowskim zgodny z duchem tego wyznania akt uwolnienia chłopów z Przytkowic Górnych, Grabia (Mikołajowic), Polanki, Tarnawy i połowy Starej Wsi od więzów poddańczych, tłumacząc to tym, że wszyscy ludzie są podobnymi do siebie dziełami Stwórcy. Niedługo jednak wytrwał P. w ideowym zapale: wspomnianego zwolnienia prawdopodobnie nie potwierdził i zaczął uciskać chłopów (pierwsza tego rodzaju wiadomość pochodzi już z r. 1578), a nawet ścigać ich jako zbiegłych poddanych. Najbardziej rażącym tego rodzaju przykładem były próby ponownego uczynienia poddanym pochodzącego z Tarnawy Błażeja Lizaka, rajcy miasta Zatora (1589). W r. 1580 miał P. pomagać Jerzemu Szomanowi w krakowskiej dyspucie z Piotrem Skargą. W maju 1591 tłum zniszczył szpital różnowierczy położony w jego dworze na przedmieściu Krakowa Wesoła (nie są jednak pewne związki tego przytułku ze zborem ariańskim). Nie wykluczone, iż P. w starszym wieku przeszedł na kalwinizm.
W r. 1583 P. przydał dzieciom opiekunów w osobach sędziego ziemskiego krakowskiego Feliksa Czerskiego, podsędka ziemskiego krakowskiego Stanisława Młoszowskiego, burgrabiego krakowskiego Zygmunta Palczowskiego, Stanisława Taszyckiego, Wawrzyńca Przypkowskiego i Jana Goleckiego. W drugiej połowie lat osiemdziesiątych często bronił sądownie interesów swego przedsiębiorczego i awanturniczego poddanego z Gnojnika Jana Pilarza. P. żył jeszcze w r. 1604, zmarł prawdopodobnie przed 7 III 1606, a na pewno przed 1 II 1607.
P. był żonaty dwukrotnie; jego pierwszą żoną była Katarzyna Lubomirska (zm. 1566), córka Stanisława ze Sławkowic, drugą – Katarzyna Samborzecka (zm. 1628/9), córka Mikołaja, wojskiego lubelskiego. Pierwsze małżeństwo P-ego było bezdzietne, z drugiego związku pochodzili synowie: Jan (zob.), Mikołaj (zob.), Jakub (zm. ok. 1623), arianin, i Ludwik (zm. ok. 1634), oraz córki: Katarzyna, żona Krzysztofa Glińskiego (syna Krzysztofa, zob.), Zofia oraz Lidia.
Współcześnie żyło trzech niebogatych Janów Przypkowskich: syn Błażeja, mąż Zofii Cianowskiej (ok. 1550); syn Stanisława, mąż Urszuli Otwinowskiej (ok. 1600); syn Wawrzyńca, mąż Anny Drogoszówny (ok. 1600).
Konarski S., Szlachta kalwińska w Polsce, W. 1936 s. 86; – Budka W., Przypkowscy i rola ich w ruchu reformacyjnym, „Reform. w Pol.” R. 4: 1926; Chmaj L., Samuel Przypkowski na tle prądów religijnych XVII wieku, Kr. 1927; Grabowski T., Literatura ariańska w Polsce, Kr. 1908 t. 67–8, 80–1; Raków ognisko arianizmu, Pod red. S. Cynarskiego, Kr. 1968 s. 208; Krzepela J., Księga rozsiedlenia rodów ziemiańskich w dobie jagiellońskiej, Kr. 1915, Cz. 1: Małopolska, I 317; „Odr. i Reform. w Pol.” T. 1: 1956 s. 114, T. 2: 1957 s. 163–4, T. 5: 1960 s. 110–11, 118; Stanek J., Z dziejów ziemi oświęcimskiej, Kr. 1959 s. 82; Woltyński F., Średniowieczny kościół w Przytkowicach, Kr. 1925 s. 6; Urban W., Chłopi wobec reformacji w Małopolsce w drugiej połowie XVI w., Kr. 1959; – Acta Hist., I 40, 525; Akta sejmikowe woj. krak., I; Album stud. Univ. Crac., II 269; Arch. Kom. Prawn., Kr. 1913 IX 305–6; Elementa ad Fontium Editiones, XXIV nr 91 i tabl. V (fotokopia podpisu P-ego); Materiały do dziejów reformacji w Krakowie, Wyd. R. Żelewski, Wr. 1962; Matricularum summ., V 754; Nieznana kronika ariańska 1539–1605, Wyd. K. Dobrowolski, „Reform. w Pol.” T. 4: 1926 s. 168; Polska XVI w. pod względem rozsiedlenia, „Herold Pol.” (Kr.) 1906 s. 135–7, 139, 147; Soudni knihy osvětimské a zátorské z r. 1440–1562, Wyd. R. Rauscher, Praha 1931; Starożytnicze wiadomości o Krakowie, Kr. 1852 s. 261; Źródła Dziej., XIV 47, 97, 99, 100, 107; – Arch. Metropol. w Kr.: Wizytacja z depozytu kapituły krakowskiej t. 17 k. 199v., 200v.–202; Arch. Państw. w Kr.: Terr. Crac. T. 31, 34, 35, 57, 58, 63, 65, 66, 70, 74, 77, 89, 189, 190 (str. wedle indeksów), Castr. Crac. t. 73 s. 1847 (kontrakt w sprawie pierwszego małżeństwa P-ego), t. 97 s. 733–734, t. 108 s. 134 (akt uwolnienia chłopów), t. 142 s. 1384, t. 1116 k. 48v., t. 1145 s. 1334–1335, t. 1146 s. 335, t. 1148 s. 717, 720, 722–723, t. 1155 s. 990, t. 1165 s. 96, 224, 365, t. 1167 s. 1, Castr. Crac. Relationes t. 7 s. B 174–175, t. 9 s. B 8–9, t. 53 s. 434–436 (testament drugiej żony P-ego), Terr. Czchoviensia t. 26 s. 385–386, t. 27 s. 186. 213, 286, 792, 1219–1220, 1520, 1708, 1718–1719, t. 55 s. 360–367, 1208–1210, Castr. Sandecensia t. 20 s. 1183–1184, t. 30 s. 973–979, t. 110 s. 704–705, Terr. Zathoriensia t. 1 162, t. 13 s. 314, 724–725, t. 15 s. 261, 521, 676–677, 910, t. 16 s. 1131, t. 17 s. 715, 888–889, 958–959, 1164–1165, t. 18 s. 53–55, t. 20 s. 398–399, 648–651, t. 21 s. 633–634, 685–686, 1137, Castr. Osviecimensia t. 98 s. 79, 157–158, 337–338, indeksy do zaginionych Castr. Osviecimensia t. 22 cz. I s. 128, 415, t. 23 s. 284, t. 24 cz. I s. 216–217, 222, 332, t. 25 s. 112–113, 268, t. 26 s. 17–18, 27, 284, 761, 827, 1425; B. Czart.: rkp. 1621 s. 555–557; B. PAN w Kr.: rkp. 690 k. 1–2, 229; WAP w L.: Castrensia Lublinensia Inscriptionum t. 20 k. 87–88, Castr. Lubl., Relationes, Manifestationes, Oblatae t. 16 k. 42v., t. 19 k. 358, Terrestria Lubl. Inscriptionum t. 31 k. 228v., 726v.–727v., t. 39 k. 251–254, 777v.; – Materiały genealogiczne Przypkowskich w Jędrzejowie (m. in. na podstawie zaginionych archiwaliów); Materiały Włodzimierza Budki w posiadaniu Zofii Kozłowskiej-Budkowej w Kr. pudło nr 1.
Wacław Urban