Racki (Radzki) Jan (ok. 1610–1682), profesor i historiograf Uniw. Krak., kanonik katedralny krak. Ur. w Skaryszewie (koło Radomia), miasteczku należącym do konwentu miechowskiego bożogrobców, pochodził z rodziny mieszczańskiej (przypisywanie mu przynależności do rodziny h. Abdank jest pomyłką), był synem Krzysztofa Bieliny Rackiego i Agnieszki.
R. wychowywał się pod opieką kustosza miechowskiego i proboszcza wrocieryskiego Adama Chęcińskiego, który wysłał go na własny koszt na studia do Krakowa. Immatrykulowany w półr. zim. 1638/9 na Uniw. Krak., kształcił się wraz z bratem Krzysztofem, pod kierunkiem Jakuba Witeliusza, Jana Cynerskiego i Wawrzyńca Śmieszkowica; już w r. 1639 uzyskał bakalaureat, a w r. 1642 mistrzostwo sztuk wyzwolonych. Z okresu studiów wyniósł dobre przygotowanie humanistyczne (w tym również znajomość języka greckiego), czemu dał wyraz w kilku ogłoszonych w l. 1642–3 panegirykach oraz utworze Epicrotesis Parnassi adacemici (1643) na przeniesienie Szkół Nowodworskich do nowego gmachu przy ul. Św. Anny. Po promocji magisterskiej tylko przelotnie (1642–3) wykładał jako docent extraneus na Wydziale Filozoficznym, w ciągu bowiem półr. letn. 1643 objął klasę poetyki (1643–6), a następnie retoryki (1646–8) w Kolegium Nowodworskiego i oddał się z zamiłowaniem nauczaniu licznego grona uczniów, wśród nich Wespazjana Kochowskiego i młodych Wiśniowieckich. Pomysłowy i zamiłowany pedagog, jeszcze jako profesor wymowy fundacji Piotra Tylickiego, urządził w r. 1658 sejmik dwunastu fikcyjnych wojewodów obradujących na temat przywrócenia dawnego dostojeństwa Polski (Centuriat Reipublicae litterariae comitia), wyprzedzając o wiele lat pomysł obywatelsko-politycznych sejmików szkolnych Stanisława Konarskiego. Wg pośmiertnego panegiryku Rafała Kazimierza Arteńskiego łączyły go bliskie związki z dworem woj. krakowskiego Stanisława Lubomirskiego, w którego interesach miał jeździć do Rzymu. W dn. 17 I 1648 został powołany do Kolegium Mniejszego, obejmując katedrę poezji, z końcem r. 1651 lub z początkiem 1652 w czasie zarazy, wraz z Florianem Lepieckim, wyjechał – przeciwko czemu ostro zaprotestował bp Piotr Gembicki – z nie znanymi bliżej «plenipotencjami» do Rzymu, gdzie w dn. 4 VII 1652 promował się na doktora teologii. W drodze powrotnej zatrzymał się w Padwie, wpisując się do albumu nacji polskiej. Wkrótce po przyjeździe do Krakowa w dn. 4 VI 1653 wszedł do Kolegium Większego na podstawie wydanej w t. r. Questio physica de systemate coeli i wznowił zajęcia na Wydziale Filozoficznym, którego dziekanat piastował w półr. zim. 1654/5, zrazu jako profesor regius, od 31 V 1658 profesor wymowy na katedrze fundacji Tylickiego. O powołaniu na tę kolegiaturę zadecydowała zapewne opinia zdolnego poety i utalentowanego retora, jaką zyskał w kołach uniwersyteckich, uprawiając od początku kariery uniwersyteckiej ożywioną twórczość pisarską.
Sprawnym piórem uwieczniał R. ważne wydarzenia z życia dworu królewskiego, m. in. pogrzeb Cecylii Renaty (1644), ślub Władysława IV z Marią Gonzagą (1646), koronację Jana Kazimierza (1649), opiewał zasługi dostojników świeckich i kościelnych (Wojciecha Gniewosza, Floriana Czartoryskiego, Krzysztofa Ossolińskiego, P. Gembickiego) oraz swoich uniwersyteckich kolegów (Wawrzyńca Starnigela, Stanisława Jurkowskiego, Jakuba Górskiego, Piotra Mucharskiego i Jana Brożka, którego pierwszą rocznicę śmierci uczcił pochwalnym panegirykiem Urania anniversario mortis die…, 1653). O popularności, jaką cieszył się również poza Uniwersytetem, świadczą jego liczne wiersze polecające zamieszczone w dziełach m. in. W. Kochowskiego (1652), Pawła Piaseckiego („Chronica”, 1645), Szymona Starowolskiego („Monumenta Sarmatarum”, 1650) i in. Jako «orator Tylicianum» ogłosił wprawdzie jeszcze kilka utworów panegirycznych, np. Redux felicitas, dedykowany Janowi Kazimierzowi (1660), kazanie adwentowe Rorate seu… in adventu Domini sermo… (1659), ale po r. 1660 zaniechał twórczości panegirycznej, zapewne w związku z wyborem na historiografa Uniwersytetu fundacji Sebastiana Pctrycego z Pilzna i pracą nad «Rocznikami dziejów Polski za l. 1660–5» (rękopis zaginął w XVII w.). W jesieni 1664 przeszedł R. na Wydział Teologiczny, w którym zajął Katedrę Teologii Spekulatywnej (Cursus Obłąmkowianus), w r. 1670 ogłosił kwestię teologiczną De angelis, ale doktorat rzymski nostryfikował dopiero 13 X 1679 po odbyciu zwyczajowej dysputy pro loco na temat przedłożonej tezy De lumine gloriae. Gorąco przywiązany do Akademii i jej tradycji – przed śmiercią polecił podobno wymalować galerię sławnych profesorów i przeznaczył na ten cel specjalny fundusz. Łączył pracę nauczycielską i twórczość pisarską z licznymi obowiązkami administracyjno-organizacyjnymi, m. in. jako wiceprowizor (1658–79) i prowizor (1680–2) Szkół Nowodworskich, prepozyt Kolegium Większego (1654, 1671), prowizor Bursy Sisiniusa, lustrator dóbr i prokurator Uniwersytetu (po śmierci A. Młynkowicza, 1677). U schyłku życia kilkakrotnie jeździł na Trybunały lubelski i piotrkowski w sprawach duchowieństwa, odważnie bronił interesów Akademii w sporze z bpem krakowskim Andrzejem Trzebickim, miał również uczestniczyć w przygotowaniach do beatyfikacji Jana Kantego.
Karierę kościelną rozpoczął R. tradycyjnie od kanonii kolegiaty Św. Anny (31 V 1658), z której 19 IX 1663 przeszedł do kapituły Św. Floriana, zaś 15 VII 1679 został przyjęty na kanonię fundi Łętkowska w kapitule katedralnej krakowskiej, osiągając w ten sposób najwyższą w Uniwersytecie godność. Z prezenty Uniwersytetu posiadał nadto kustodię w kolegiacie Św. Jerzego na zamku (2 X 1669), scholasterię kurzelowską (15 X 1676) i prepozyturę kolegiaty Wszystkich Świętych, którą otrzymał 17 VII 1679 w zamian za rezygnację ze stanowiska kaznodziei świętalnego w katedrze wawelskiej. Z Rzymu przywiózł tytuł protonotariusza apostolskiego, zapewne za zasługi literackie dla dworu otrzymał godność sekretarza królewskiego, prawdopodobnie przez Gembickiego został mianowany cenzorem ksiąg w diec. krakowskiej, W kościele parafialnym w Skaryszewie ufundował epitafium poświęcone rodzicom (1648), a w kaplicy Trzech Króli w katedrze krakowskiej obraz przedstawiający swego ziomka Jakuba zwanego Weksą. W testamencie zapisał znaczną sumę i paramenty liturgiczne dla kolegiaty Św. Anny, cenny księgozbiór (z książkami odziedziczonymi po swym mistrzu J. Cynerskim) ofiarował bibliotece Kolegium Większego. Zmarł w Krakowie 9 XI 1682, żegnany pochwalnymi panegirykami R. K. Arteńskiego i Stanisława Bieżanowskiego.
Z Uniw. Krak. byli związani dwaj bracia R-ego Stanisław i Krzysztof.
Stanisław na studia w Uniw. Krak. wpisał sie w r. 1635, już jako bożogrobiec miechowski, po uzyskaniu bakalaureatu w r. 1636 tylko przez jedno półrocze (1636/7) odbywał zajęcia w Uniwersytecie, po czym wrócił do macierzystego zakonu, w którym piastował kolejno godność prepozytora konwentu przeworskiego, prowincjała ruskiego i kustosza miechowskiego. W r. 1658 zatrzymał się w Padwie w drodze do Rzymu, gdzie przed r. 1661 uzyskał doktorat teologii. W druku utrwalił swe imię jako wydawca „Officia propria patronum Ordinis Sepulchri Domus Hierosolymitoni” (1663).
Krzysztof (1624 – 2 IV 1672), studiował w l. 1642–8, po promocji magisterskiej (17 III 1648) wykładał jako docent extraneus w l. 1648–9, 1653/4–1656, w r. 1651 został prefektem Seminarium Duchownego we Włocławku. Od r. 1657 był plebanem w Kaszowie, przebywał na studiach w Rzymie, skąd przywiózł do kraju uzyskany 17 XI 1660 doktorat obojga praw i tytuł protonotariusza apostolskiego. W r. 1663 otrzymał probostwo w Jankowicach. Aktem ostatniej woli ustanowił fundację stypendialną (borkarny) dla studentów ze Skaryszewa, Myśliszewic i Opatowa oraz legaty dla Bursy Sisiniusa i kościoła w Skaryszewie.
Epitafium z portretem olejnym na blasze w kościele Św. Floriana w Kr. (Cerchowie–Kopera, III 276, 330); – Estreicher; Hist. Nauki Pol., VI; Łętowski, Katalog bpów krak., IV; Słown. Pol. Teologów Katol., III; – Barycz H., Historia Szkół Nowodworskich od założenia do reformy H. Kołłątaja (1588–1777), Kr. 1939–47 s. 165–6, 176–80; tenże, Szkice z dziejów Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kr. 1933; Hajdukiewicz L., Biblioteka Jagiellońska w l. 1655–1775, w: Historia Biblioteki Jagiellońskiej, Kr. 1966 I; Leniek, Książka pamiątkowa Gimn. Św. Anny, s. LXXXVIII, XCVII; Muczkowski J., Rękopisma Marcina Radymińskiego, Kr. 1840 s. 65–6; Wicher W., X. Szymon Makowski teolog moralista polski XVII w., Kielce 1926; Wiśniewski J., Dekanat radomski, Radom 1911 s. 51, 134–5, 138–9, 334, 336, 343; – Album stud. Univ. Crac., IV; Arch. nacji pol. w uniw. padewskim, I; Arteński R. K., Pretiosus lapis, Kr. 1682; Metryka promowanych Wydziału Teologicznego Uniw. Krak. 1639–1741, Wyd. H. Barycz. „Nasza Przeszłość” T. 3: 1947 s. 192; Michalewicz J., Michalewiczowa M., Liber beneficiorum et benefactorum Univ. Jagiell. Cracoviensis, Kr. 1978 I; Starowolski, Monumenta Sarmatarum; Statuta nec non liber promotionum; Temberski S., Roczniki 1647–1656, Wyd. W. Czermak, Kr. 1897; – Arch. Kapituły Katedralnej w Kr.: Acta Actorum, XVI k. 259–260; Arch UJ: rkp. 20 s. 132, rkp. 34 s. 281, rkp. 35 s. 352, rkp. 36 s. 170–172, rkp. 37 s. 102, rkp. 64 s. 219 i passim, rkp. 65 s. 6, 76, 90, 91; B. Jag.: rkp. 127, 220, 232, 2267, 2579.
Leszek Hajdukiewicz