Radziwiłł Jan h. Trąby (ok. 1474–1522), starosta słonimski, marszałek ziemski lit., potem kasztelan trocki. Był drugim synem Mikołaja Radziwiłła (zob.) i jego pierwszej żony Zofii z Moniwidów, bratem woj. wileńskiego i kanclerza lit. Mikołaja (zob.), Wojciecha (zob.), hetmana w. lit. Jerzego (zob.) i księżnej mazowieckiej Anny (zob.). W literaturze występuje niekiedy z drugim imieniem – Mikołaja, które nie jest poświadczone źródłowo i zostało urobione od używanego przez R-a patronimiku.
Pierwsza wzmianka o R-e pochodzi z 1488 r., kiedy to otrzymał od Kazimierza Jagiellończyka gratyfikację z karczem bielskich i myta brzeskiego. Następnie w l. 1495–1501 był namiestnikiem wilkiejskim. W r. 1499 został marszałkiem hospodarskim i na krótko namiestnikiem wasiliskim. W r. 1501 uczestniczył w staraniach Aleksandra o koronę polską, należał do jego orszaku i w gronie 27 panów litewskich 30 X 1501 zaprzysiągł dotrzymanie traktatów zawartych z Polakami w Piotrkowie, a potwierdzonych przez Aleksandra w Mielniku. Następnie wyruszył z Aleksandrem do Krakowa i był uczestnikiem jego koronacji. Obok ojca i brata Mikołaja był aktywnym stronnikiem polityki króla, zmierzającej do obalenia postanowień mielnickich. W r. 1505 otrzymał urząd star. (namiestnika) słonimskiego (trzymał go do końca życia). Jego liczne podpisy na dokumentach Aleksandra świadczą, że stale przebywał na jego dworze. Towarzyszył królowi w jego ostatnich chwilach i był świadkiem spisania jego testamentu w Lidzie 24 VII 1506. Po objęciu tronu lit. przez Zygmunta, a jeszcze przed jego koronacją na króla polskiego, R. został w początku 1507 r. wysłany z poselstwem do Moskwy, gdzie oficjalnie zawiadomił Wasyla III o zmianie na tronie polskim i lit. i zaproponował podjęcie rokowań pokojowych. Misja ta nie dała rezultatów. Wkrótce doszło do buntu Michała Glińskiego i wznowienia wojny. W czasie buntu Glińskiego R. przebywał w Słonimie, gdzie gościł swego szwagra Olbrachta Gasztołda. W odróżnieniu od ojca i brata Mikołaja, którzy odtąd przez wiele lat zwalczali Gasztołda, R. pozostawał z nim w trwałej przyjaźni. Gdy Gasztołd za sprawą Radziwiłłów został w r. 1509 uwięziony pod zarzutem zdrady i konszachtów z Glińskim R. podejmował usilne starania o jego uwolnienie. Jeździł w tej sprawie dwukrotnie do Krakowa. Wreszcie przy poparciu kanclerza Krzysztofa Szydłowieckiego uzyskał odpowiednie dokumenty, uwalniające Gasztołda od winy i kary, i przywiózł je na Litwę w r. 1511. W l. 1507–9 R. zarządzał skonfiskowanymi Glińskiemu dobrami goniądzko-rajgrodzkimi.
Po zakończeniu wojny i podpisaniu pokoju z Moskwą w r. 1508, w r. n. R. ponownie posłował do Moskwy. Odebrał wtedy ostatnią grupę jeńców pozostających jeszcze w Moskwie i odprowadził ich do Litwy, zażądał też w imieniu króla wydania Litwie zdrajcy Glińskiego i jego stronników. Na przełomie 1509/10 r. po powrocie z Moskwy zarządzał woj. wileńskim, działo się to prawdopodobnie w okresie choroby i śmierci jego ojca. Następnie urząd ten 12 VI 1510 został nadany jego bratu Mikołajowi. Przez przeszło 20 lat R. rzetelnie wypełniał obowiązki sędziego, wynikające z piastowania przezeń urzędu marszałka, najpierw hospodarskiego w l. 1500–14, a następnie od 6 IV 1514 do marca 1522 marszałka ziemskiego lit. Jego wyroki odnajdujemy w setkach dokumentów opisujących sprawy, które rozstrzygał. Urząd ten Zygmunt I potwierdził mu dożywotnio w specjalnym przywileju w r. 1519. W r. 1521 R. został jeszcze raz wyznaczony na posła do Moskwy, jednak na skutek tarć między Gasztołdem i Mikołajem Radziwiłłem nie wyjechał. Na sejmie grodzieńskim w marcu 1522 otrzymał kaszt. trocką; zrzekł się wówczas urzędu marszałka hospodarskiego. Na tymże sejmie został wyznaczony do komisji, która miała dokonać objazdu granicy litewsko-mazowieckiej.
W wyniku układów (w l. 1514–20) z braćmi R. wszedł w posiadanie kompleksu dóbr ojczystych (w tym także przejętych po śmierci brata Wojciecha), położonych w woj. wileńskim (na Litwie Zawilejskiej); miał tam m. in.: Biguszki, Krewno, Muśniki Stare, Osokno, Wozdgiliszki i Żmujtki. Ponadto wziął po ojcu Niehniewicze w woj. nowogródzkim, a z dóbr po matce Gieranowy (Subotniki) w woj. wileńskim. Pierwsza żona Elżbieta Gasztołdówna umierając zapisała mu wszystkie swoje dobra, szacowane w posagu na 11 000 złp. R. chciał wbrew obowiązującym ustawom ziemskim zatrzymać te majątki, co spowodowało proces sądowy z Gasztołdem; R. odwoływał się nawet do papieża. Ostatecznie w r. 1503 Aleksander przysądził R-owi Zadźwieję i Kotłowo w pow. nowogródzkim, Dombrownicę w brasławskim i Worszyce w mozyrskim. W r. 1508 Zygmunt I nadał R-owi dobra Dusiaty pod Ucianą na Litwie Zawilejskiej oraz Zdzitów w woj. brzeskim lit. Duże dochody pozwalały R-owi obracać wielkimi sumami pieniędzy. W l. 1517 i 1518, dwukrotnie pożyczał królowi po 1 000 kóp groszy pod zastaw dworów Słonimskiego oraz Drohiczyna z zamkiem i włością, który wykupił od Jana Zabrzezińskiego. Ponadto kupił R. m. in. dwór w Wilnie oraz majętność Mitiuszki koło Gieranon. Dn. 11 V 1522 R., już poważnie chory, spisał testament i jego głównym egzekutorem mianował króla. Zmarł w r. 1522 najpóźniej w początku lipca; został pochowany w kościele Bernardynów w Wilnie.
Po śmierci R-a zarząd nad całym majątkiem oraz opiekę nad dziećmi sprawowała jego trzecia żona Hanna z Kiszków. Doprowadziła ona do końca (rozpoczęty już przez R-a) proces ze swoim bratem Piotrem o należne jej w posagu dobra i w wyniku dwóch działów w r. 1523 wniosła w dom Radziwiłłów dwór Świadoście w woj. wileńskim, włość nieświeską (Nieśwież i dwa dwory) i Sinieżyce w woj. nowogródzkim, połowę Łachwy w woj. brzeskim lit., Dubrowę z Niedreską i Uzdę w woj. mińskim oraz włość ołycką z zamkiem na Wołyniu. W r. 1528 w czasie popisu wojska lit. obliczono jej majątek na ok. 4 000 dymów. Po powtórnym małżeństwie Hanny Radziwiłłowej król (1530) wyznaczył na opiekuna dóbr i dzieci R-a jego brata Jerzego.
R. był trzykrotnie żonaty. Pierwsze małżeństwo zawarł w r. 1492 z Elżbietą Gasztołdówną (zm. 1502), córką woj. trockiego Marcina (zob.), drugie – (po r. 1503) z Bohdaną (zm. ok. 1512), córką kniazia Wasyla Łukomskiego, trzecie – (ok. 1513) z Hanną Kiszczanką (zm. 1532), córką Stanisława Piotrowicza (zob.). Po śmierci R-a wyszła ona za mąż za star. żmudzkiego Stanisława Kieżgajłę (zob.).
Wedle przekazów genealogicznych R. miał z pierwszą żoną pięcioro dzieci, 3 synów i córki bliźniaczki. W źródłach brak jednak potwierdzenia tej informacji. Z Bohdaną miał R. dwie córki: Hannę (zm. 1554), żonę Mikołaja Kieżgajły, i Zofię (zm. 1541), zamężną za Szczęsnym Jurewiczem Iliniczem. Z trzeciego małżeństwa pochodzili synowie: Mikołaj «Czarny» (zob.) i Jan, krajczy lit. (zob.).
Miedzioryt Hirsza Leybowicza, reprod. w: Wobe M. F., Icones familiae ducalis Radivilianae, Nesvisii [1758]; – Kotłubaj E., Galeria nieświeska portretów radziwiłłowskich…, Wil. 1857 s. 220 (drzeworyt M. Starkmana); Boniecki, Poczet rodów, s. 274–5; Dworzaczek; Wolff, Kniaziowie lit.-rus., s. 82, 213, 412; tenże, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Finkel L., Elekcja Zygmunta I, Kr. 1910; Kuźmińska M., Olbracht Marcinowicz Gasztołd, „Ateneum Wil.” R. 4: 1927 s. 356, 360; Ljubavskij M., Litovsko-russkij sejm, Moskva 1900; tenże, Oblastnoe delenie i mestnoe upravlenie Litovsko-russkogo gosudarstwa, Moskva 1892 s. 161, 182, 187, 204, 804; Malczewska M., Latyfundium Radziwiłłów w XV do poł. XVI w., W.–P. 1985 s. 37–40, 74–81, 115–39; Taurogiński B., Z dziejów Nieświeża, W. 1937 (fot. portretu z galerii nieświeskiej); – Akta Unii; Akty Juž. i Zap. Ross., I 30; Akty lit. metriki, I 88; Akty Zap. Ross., I 14–18, 69; Kod. katedry i diec. wil., s. 545, 553; Opisanie dokumentov i bumag chranjaščichsja w moskovskom arch. Min. Justicii, Moskva 1915 XXXI; Russ. Ist. Biblioteka, Litovskaja metrika, Pet. 1903 XX, 1910 XXVII; Sbornik materialov Rady V. Kn. Lit.; Sbornik Russ. Ist. Obšč., XXXV 482, 488 9; Skarbiec dyplomatów papieskich, cesarskich..., Wyd. J. Daniłowicz, Wil. 1862 II nr 2260; – AGAD: dok. perg. sygn. 7488, 7507, Arch. Radziwiłłów Dz. XI koperta 50, 57.
Krzysztof Pietkiewicz