Rozdrażewski (Rozrażewski) Jan h. Doliwa (ok. 1543–1600), podkomorzy, potem kasztelan poznański. Był wnukiem kaszt. międzyrzeckiego Jana (zob.), synem Hieronima, dziedzica części Krotoszyna, i Anny z Łukowa, stryjecznym bratem jezuity Stanisława (zob.), bpa Hieronima (zob.) i Krzysztofa (zob.). W literaturze jest mylony ze swoim bratem stryjecznym Janem, hrabią na Pomsdorfie, określanego współcześnie także mianem «hrabiego z Rozdrażewa».

R. pozostawał od wczesnej młodości w bliskich kontaktach z rodziną Leszczyńskich. Być może, iż podobnie jak niektórzy synowie tego domu, początkowe nauki pobierał w gimnazjum w Goldbergu (obecnie Złotoryja) na Śląsku. W r. 1557 rozpoczął studia na uniwersytecie we Frankfurcie. Nie należy natomiast, jak to uczynił m. in. T. Wotschke, identyfikować go z Janem Rozdrażewskim, studentem w r. 1559 Tybingi i Bazylei, ponieważ pisał się on z Nowego Miasta i był to – wg Stanisława Kota – przyszły sufragan włocławski Jan Rozdrażewski Nowomiejski (zob.). R. został wkrótce członkiem Jednoty braci czeskich. W r. 1567 ożenił się z wyznawczynią również tej konfesji Barbarą Lachenberkówną z Ochli, wdową po Wacławie Reszczyńskim (zm. 1565).

W czasie pierwszego bezkrólewia uczestniczył R. w sejmie elekcyjnym; 4 V 1573 oddał głos na Henryka Walezego, którego w styczniu 1574 witał w Poznaniu z gronem szlachty wielkopolskiej. Na odbytym w 2. poł. lipca t. r. zjeździe w Środzie, zwołanym po ucieczce króla, został R. wybrany na posła na sejm konwokacyjny. Wg J. Bidla współdziałał następnie ze star. radziejowskim Rafałem Leszczyńskim na rzecz wyboru na tron polski cesarza Maksymiliana II, pozostawał w bliskich kontaktach z cesarskim agentem Andrzejem Dudyczem. Kwestia ta wymaga jednakże dokładniejszego zbadania. O ile kontakty R-ego z Dudyczem są bowiem prawie pewne, o tyle powołane przez Bidla relacje nuncjusza V. Laureo o aktywnych prohabsburskich działaniach R-ego odnoszą się do jego brata stryjecznego Jana hr. na Pomsdorfie. W lutym 1576 przebywał R. w Krakowie, w gronie zwolenników Stefana Batorego, był posłem na jego sejm koronacyjny. W maju t. r. Hieronim Rozdrażewski donosił bratu Krzysztofowi, iż R. cieszy się względami króla. Dn. 19 VI 1578 został R. mianowany podkomorzym poznańskim. Latem t. r. przyczynił się do uwolnienia swego powinowatego Jerzego Brauna, barona z Sycowa, uwięzionego w wyniku osobistych porachunków przez wielkopolskiego szlachcica Andrzeja Mielińskiego. R. poręczył za Brauna, iż uwolniony nie będzie szukał pomsty na Mielińskim. Jednakże Braun nie dotrzymał umowy i Mieliński pozwał R-ego o wypłacenie rękojemstwa. Sprawa ciągnęła się kilka lat; była w nią zaangażowana i kancelaria królewska, i Hieronim Rozdrażewski, który kilkakrotnie interweniował w sprawie krzywdy stryjecznego brata u swych wpływowych znajomych na Śląsku. W l. 1579–81 brał R. udział w wojnie inflanckiej, prawdopodobnie jako wolontariusz, lecz nie mamy na ten temat bliższych informacji (o jego uczestnictwie w walkach wspomina przywilej na kaszt. poznańską).

Podczas bezkrólewia po śmierci Stefana Batorego był R. na zjeździe województw wielkopolskich pod Środą 8 V 1587; podpisał uchwaloną na nim protestację przeciw tym postanowieniom konwokacji warszawskiej, które «fundamentu ani z prawa, ani ze zwyczaju nie mają», godząc się jedynie na punkty dotyczące zabezpieczenia pokoju wewnętrznego, obrony oraz postanowienia o czasie i miejscu elekcji. O udziale R-ego w sejmie elekcyjnym nic nie wiadomo, należał jednakże do stronników Zygmunta Wazy. W październiku 1587 uczestniczył w zjeździe pospolitego ruszenia pod Jutrosinem, gdzie uchwalono stawić się 11 XI pod Piotrkowem w celu osłaniania podróży królewicza do Krakowa. Powierzono mu wówczas prowadzenie pospolitego ruszenia w zastępstwie wiekowego kaszt. poznańskiego Piotra Czarnkowskiego. Dn. 29 XII t. r. był R. na sejmiku w Środzie, gdzie organizowano obronę Wielkopolski w obliczu konfliktu z Habsburgami, 2 I 1588 oblatował uchwały sejmikowe w grodzie poznańskim. Na przełomie stycznia i lutego 1589 uczestniczył w sejmiku przedsejmowym w Środzie: obrano go wówczas szafarzem poborów dla obu województw oraz posłem na sejm. Z poselstwa się nie wywiązał (brak go w wykazie wypłaty strawnego), podjął się natomiast szafarstwa. Dn. 3 VII 1590 podpisał R. na sejmiku w Środzie protest przeciw sejmowej uchwale o pogłównym, uczestniczył następnie w zjeździe kolskim (10 VIII) i sygnował uchwały zmierzające do ograniczenia władzy hetmańskiej Jana Zamoyskiego. Obok marszałka nadwornego kor. Stanisława Przyjemskiego był R. mianowany przez króla legatem na ten zjazd, jednakże «widząc, że instrukcja KJM miała w sobie contrarium przedsięwzięcia jego» (relacja sejmikowa), wymówił się już na miejscu od sprawowania poselstwa, które odprawić musiał sam Przyjemski. Podczas sejmiku deputackiego w Środzie we wrześniu t. r., na którym doszło do starcia między będącą w mniejszości opozycją antykanclerską, a większością będącą za złożeniem pogłównego ostro zaatakowano R-ego za złożenie podpisu pod uchwałą zjazdu kolskiego «imieniem województwa poznańskiego» i zażądano od niego wyjaśnień «ma co to dobre, co tam stanowiono». Obowiązki szafarza pełnił R. przynajmniej do końca t. r., a jak wynika z petitów sejmiku średzkiego z 4 VIII 1592 dołożył do sum poborowych z własnej kieszeni. Rozliczał się zapewne podczas sejmu 1590/1 r., wiadomo, iż był wówczas w Warszawie.

Dn. 1 III 1591 został R. mianowany kasztelanem poznańskim; nie wpłynęło to jednakże na zwiększenie jego aktywności politycznej, którą nadal ograniczał do terenu Wielkopolski. Należał do grona senatorów, którzy 9 IX 1591 podczas sejmiku w Środzie wystosowali do zebranych w Radomiu protestantów list, relacjonując o podjęciu starań w celu ukarania winnych napadów na zbory w Krakowie i wzywając, aby wstrzymali się od samowolnych działań protestacyjnych w tej sprawie. Dn. 25 III 1593 brał udział w sejmiku średzkim i wraz z kilkoma senatorami wysłał stamtąd list do bpa wrocławskiego M. Gerstmanna, protestując przeciw udzielaniu na Śląsku schronienia banitom z Rzpltej. W lipcu t. r. był na sejmiku posejmowym, na którym podjęto uchwałę w sprawie wysokości poboru. Ostatnie, znane nam, działania polityczne R-ego dotyczyły starań o uzyskanie aprobaty dla postulatów królewskich na sejmiku przedsejmowym w Środzie w 1. poł. stycznia 1600.

R. był patronem zboru braci czeskich w Krotoszynie; ok. r. 1574 nadał mu całe dotychczasowe uposażenie katolickiego plebana. Ministrował w Krotoszynie Paweł Orlik. W ostatnich latach życia R. zbudował dla braci nowy, murowany kościół, którego już nie zdążyli objąć (w r. 1601 został on przejęty przez parafię katolicką). W życiu Jednoty mało się R. udzielał: w r. 1573 był na synodzie w Poznaniu, 14 XII 1593 podpisał zaproszenie do miast pruskich na synod generalny protestantów planowany na 2 II 1594 w Radomiu (nie odbyty). W toruńskim synodzie generalnym w r. 1595 nie brał udziału – stosownie do jego uchwały – w r. 1599 przekazał Rafałowi Leszczyńskiemu 500 złp. na szkołę generalną.

Wydaje się, iż większość swego czasu poświęcał R. na sprawy majątkowe. Otrzymawszy skromną spuściznę po ojcu zaczął od r. 1569 kupować części Krotoszyna od rodziny Niewieskich, w r. 1574 stał się właścicielem całych dóbr krotoszyńskich złożonych z miasta i czterech wsi. W r. 1579 nabył od Piotra Zborowskiego za 20 tys. złp. klucz pięciu wsi z ośrodkiem w Kobiernie, sąsiadującym z Krotoszynem. Po śmierci Krzysztofa Rozdrażewskiego (1580) uzyskał rodowe dobra rozdrażewskie, które zresztą już wcześniej użytkował. W ten sposób stworzył znaczny kompleks majątkowy w południowo-wschodniej części pow. pyzdrskiego. Swej drugiej żonie zabezpieczył w r. 1586 posag na dwóch miastach (Krotoszyn i Rozdrażewo) i 19 wsiach, a za niewypłacone 8 tys. złp. z posagu (wynoszącego 20 tys. złp.) otrzymał od teścia Goślinę z pięcioma innymi wsiami w Poznańskiem, w r. 1598 kupił odeń działy Służewa i ośmiu wsi na Kujawach. Mieszczanom krotoszyńskim nadał w r. 1579 korzystny przywilej, zwalniający ich od niektórych ciężarów nałożonych przez poprzednich właścicieli. W r. 1598 zatwierdził statut tamtejszego cechu krawców, w r. 1600 – szewców. Był R. nadto posesorem królewszczyzn; dn. 28 VI 1598 otrzymał zgodę królewską na cesję Maksymilianowi Przerębskiemu wchodzących w skład star. pyzdrskiego wsi: Grabowo, Krzywa Góra i Ulejno.

O względy dobrze sytuowanego R-ego zabiegali po swym powrocie do Polski jego stryjeczni bracia «hrabiowie na Rozdrażewie». Molestowany przez Hieronima obiecywał R. pomoc finansową dla Krzysztofa: w styczniu 1577 przekazał mu 250 złp., znacznych pożyczek udzielił mu także przed wyprawą inflancką. W kwietniu 1579 bawił Krzysztof dłużej w Krotoszynie i wyjechał pod wrażeniem wielkich bogactw w jakie R. opływa. Katoliccy Rozdrażewscy pragnęli odciągnąć R-ego od «herezji»; za sprzyjającą okoliczność uważali owdowienie R-ego w r. 1581, ponieważ mieli nadzieję, że skłonią go do zawarcia nowego małżeństwa z katoliczką. Nacisk na R-ego nasilił się, odkąd Hieronim objął biskupstwo włocławskie. R. pomagał mu w organizowaniu dworu i administracji dóbr mając przy tym nadzieję na korzystne dzierżawy, a nawet aspirował do urzędu generalnego ekonoma (1583), lecz biskup wolał krewniaków biedniejszych i katolików. Wiosną 1584 bawił R. we Włocławku, dokąd Hieronim ściągnął także jezuitę Stanisława, lecz owo rodzinne spotkanie nie miało żadnych następstw. Nowe małżeństwo R-ego zawarte w r. 1585 z Katarzyną Potulicką, córką Piotra (zob.), utrwaliło jego związek z protestantyzmem. Więzy rodzinne były jednak silniejsze: dn. 12 I 1586 został R. wyznaczony przez bpa Hieronima na jego prokuratora w związku z pogrzebem i regulowaniem spraw majątkowych po śmierci Jana Rozdrażewskiego z Pomsdorfu. Przez wiele lat prowadził R. pertraktacje o wydostanie z zastawów dóbr pomsdorfskich. W lipcu 1590 gościł R. w Krotoszynie bpa Hieronima, którego zaprosił na chrzciny swego syna. Hieronim wykorzystał okazję i sam ochrzcił dziecko obdarowując je na pamiątkę złotym łańcuchem. Nie stało się to przyczyną konfliktu; Hieronim pozostał potem przez cztery dni w Krotoszynie nie rezygnując z przekonywania R-ego, aby porzucił Jednotę. Do ostrego spięcia i ochłodzenia stosunków doszło dopiero w r. 1595, kiedy R. wstawił się za usuniętym z sufraganii włocławskiej Janem Rozdrażewskim z Nowego Miasta. Doszło wówczas do wymiany listów między braćmi stryjecznymi: R. oskarżał biskupa, iż zbyt mało czyni dla rodziny, ten zaś zarzucił R-emu, iż nie wziął go w obronę przed pomówieniami w Wielkopolsce i stwierdził kategorycznie, że nie dostał biskupstwa w celu bogacenia krewnych. Bolał nad sporem jezuita Stanisław, który snuł plany ożenienia bratanka Wacława z Pomsdorfu z jedną z córek R-ego. W sporządzonym w r. 1599 testamencie biskup zapisał R-emu dwa konie ze swojej stajni, zaznaczając, iż nie może uczynić dlań bardziej godnego jego osoby zapisu, ponieważ nie przystoi obdarowywać nieprzyjaciół religii katolickiej z dochodów Kościoła. Owych koni R. już jednak nie otrzymał. Zmarł bowiem 15 III 1600, a więc wkrótce po śmierci biskupa. Pochowany został w krotoszyńskim kościele, w którym przygotował sobie pomnik nagrobny.

Pierwsze małżeństwo R-ego z Barbarą Rachenberkówną było bezdzietne. Z drugiego, z Katarzyną z Potulickich, pozostawił syna Jana, przyszłego star. odolanowskiego (zob.) oraz dwie córki: Annę, która ok. r. 1603 poślubiła Wacława Leszczyńskiego (zob.) i Barbarę, żonę Jana Kostki, star. lipińskiego. Syn ochrzczony w r. 1590 zmarł w dzieciństwie. Wdowa Katarzyna (zm. 1613) kupiła w r. 1601 dobra koźmińskie, ok. r. 1603 wyszła za mąż za Ludwika Weihera, przyszłego podskarbiego ziem pruskich.

Pomnik nagrobny z postacią zmarłego w kościele paraf. Św. Jana w Krotoszynie; Nagrobek Katarzyny z Potulickich (?) w kościele paraf. w Koźminie; – Niesiecki; Urzędnicy, I cz. 2; Katalog zabytków sztuki w Pol., V z. 11 (fig. 222, 224); – Bidlo, Jednota Bratrská, č. III, IV; Kaniewska I., Posłowie koronni na sejm warszawski z 1589 roku, „Czas. Prawno-Hist.” T. 32: 1980 z. 2 s. 154; Kot S., Polacy w Bazylei za czasów Zygmunta Augusta, „Reform. w Pol.” R. 1: 1921; Krotoski K., Dzieje miasta Krotoszyna, Krotoszyn 1930 s. 41–57 (pomylony z bratem stryjecznym Janem); Lepszy K., Rzeczpospolita Polska w dobie sejmu inkwizycyjnego, Kr. 1939; Opaliński E., Elita władzy w województwach poznańskim i kaliskim za Zygmunta III, P. 1981 s. 34, 43, 58, 130; Wotschke T., Erasmus Glitzner, „Aus Posens kirchlicher Vergangenheit” Jg 6: 1917/18 s. 48–50; – Acta Historica, XI; Aeltere Universitäts-Matrikeln, I Universität Frankfurt a. O., Hrsg. v. E. Friedlander, Bd I (1506–1648), Leipzig 1887 s. 147; Akta sejmikowe woj. pozn., I; Korespondencja Hieronima Rozrażewskiego, Wyd. P. Czaplewski, Tor. 1937–1939–47 I–II; [Laureo V.], Vincent Laureo… et ses dèpêches…, Wyd. T. Wierzbowski, W. 1887; Mon. Hist. Dioec. Wladisl., II 21; Script. Rer. Pol., XXII (Orzelski); Vol. leg., II 1316; Wiadomości do dziejów polskich z Archiwum Prowincji Szląskiej, Zebrał A. Mosbach, Wr. 1860 s. 100, 226; Źródła dziej., XII 202, 203, 211; – AGAD: Metryka Kor. 136 k. 121–121v., 142 k. 168–169v.; AP w P.: Kalisz Gr. 4 k. 136, Gr. 5 k. 48v., Poznań Gr. 22 k. 639, 23 k. 928v., 25 k. 792v., Pyzdry Gr. 24 k. 506, Krotoszyn I nr 2, Cechy-Krotoszyn nr 5, 53, Akta braci czeskich 2410; B. Czart.: rkp. 331 k. 706.

Jolanta Dworzaczkowa i Halina Kowalska