Rożeński Jan (1904–1968), nauczyciel, działacz oświatowy i narodowy w Złotowskiem i na Śląsku Opolskim, starosta Wałcza. Ur. 30 I w średnio zamożnej rodzinie chłopskiej w Starej Świętej w pow. złotowskim, był synem Franciszka i Zofii z domu Kunca.
W l. 1910–18 uczył się R. w 8-klasowej szkole niemieckiej w rodzinnej wsi. Po jej ukończeniu pomagał rodzicom w gospodarstwie i jednocześnie pogłębiał znajomość języka, literatury i historii polskiej. Po dwu latach starań, dopiero w r. 1922, udało mu się otrzymać od władz niemieckich paszport. Wstąpił do Państwowego Seminarium Nauczycielskiego w Toruniu, które ukończył w r. 1926. Myślał o pozostaniu w Polsce, lecz za namową patrona Związku Polaków w Niemczech (ZPwN) ks. Bolesława Domańskiego i prezesa Związku Polskich Towarzystw Szkolnych w Niemczech (ZPTSzwN) Jana Baczewskiego poświęcił się pracy oświatowo-społecznej wśród ludności polskiej w Niemczech. Po odbyciu rocznej praktyki nauczycielskiej w Zelgoszczy w pow. starogardzkim i po ukończeniu Kursu Języka i Kultury Polskiej dla nauczycieli z zagranicy w Krakowie oraz kursu zorganizowanego przez berliński ZPTSzwN został R. od 1 IX 1927 kierownikiem Polsko-Katolickiego Tow. Szkolnego (P-KTSz) na Rejencję Pilską z siedzibą w Złotowie. Do wiosny 1929 był jedynym nauczycielem polskim w Złotowskiem. W l. 1927–9 organizował kursy języka polskiego dla ok. 300 słuchaczy w różnych miejscowościach Ziemi Złotowskiej oraz naukę języka polskiego dla ponad 1300 dzieci w niemieckich szkołach powszechnych. Ponadto uruchomił w 28 miejscowościach biblioteki wędrowne, a w r. 1928 zorganizował wyjazd 185 dzieci na kolonie letnie do Polski. Zajmował się też organizacją szkół dokształcających dla młodzieży pozaszkolnej (władze niemieckie zamknęły je 23 IX 1931) oraz polskiego szkolnictwa prywatnego na Pograniczu, prowadząc m. in. akcję informacyjno-wyjaśniającą wśród rodziców. W l. 1929–31 w 24 oddziałach złotowskiego P-KTSz było zrzeszonych ok. 2 tys. członków, działały 23 szkoły polskie z 42 nauczycielami i 1 200 dziećmi. Po aresztowaniu w maju 1931 Jana Bauera, kierownika P-KTSz na okręg kaszubski z siedzibą w Bytowie, R. zastępował go do października 1932. Był ponadto prezesem złotowskiego chóru «Cecylia» (1929–32). W r. 1930 zdał egzamin praktyczny na nauczyciela w Bydgoszczy, a w r. 1933 ukończył Państwowy Wyższy Kurs Nauczycielski w Poznaniu.
Da. 1 VII 1933 został R. po Janie Szreiberze kierownikiem P-KTSz na Śląsku Opolskim z siedzibą w Opolu (prezesem był ks. Czesław Klimas). W tym największym skupisku ludności polskiej w całych Niemczech okresu międzywojennego zajmował się całością spraw Towarzystwa. Działalność ta obejmowała m. in. organizację prywatnych szkół polskich, popołudniowych kursów języka polskiego, historii dla młodzieży szkolnej i pozaszkolnej, kolonii letnich w Polsce dla młodzieży ze Śląska Opolskiego, opiekę nad dziećmi polskimi w ochronkach i publicznych szkołach mniejszościowych oraz nad polskim gimnazjum męskim w Bytomiu, budowę gimnazjum żeńskiego w Raciborzu. Wiele zajęć R. prowadził osobiście, np. kursy języka polskiego (Opole i Nakło w pow. opolskim), wygłaszał odczyty (m. in. w Grudzicach w pow. opolskim, odczyt pt. Powstanie listopadowe 1830 r. w Warszawie).
Po wybuchu drugiej wojny światowej R. został aresztowany (11 IX 1939) i uwięziony w Opolu, a po trzech tygodniach osadzony w obozie koncentracyjnym w Buchenwaldzie. Przydzielony do kompanii karnej, przez pół roku pracował w kamieniołomach. Po zwolnieniu z obozu był zatrudniony w jednej z fabryk berlińskich, wkrótce jednak został wcielony do armii niemieckiej. Pod Bolonią dostał się do niewoli angielskiej i w ten sposób trafił do II Korpusu Polskiego.
R. powrócił do Polski z Anglii w r. 1947, został wicestarostą w Szczecinie, potem w Choszcznie, a wreszcie starostą Wałcza. W l. 1950–9 pracował w Gminnej Spółdzielni «Rolnik» w Złotowie, a następnie był kierownikiem internatu tamtejszej Zasadniczej Szkoły Zawodowej. Po przejściu 1 II 1966 na emeryturę nadal pracował w internacie jako wychowawca. R. był m. in. autorem wspomnień pt. Moja praca na Śląsku Opolskim („Kwart. Opolski” 1960 nr 2), Zapiski złotowskie („Nadodrze” 1960 nr II), współautorem (z Władysławem Birzezińskim) artykułu Szkolnictwo polskie na Ziemi Złotowskiej w okresie międzywojennym (w: „Szkoła polska na Ziemi Złotowskiej”, Koszalin 1959). Zmarł 27 VII 1968 w Złotowie. Był odznaczony m. in. Złotym Krzyżem Zasługi i Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.
Ożeniony od r. 1934 z Heleną z Biniakowskich, pracowniczką Dzielnicy V ZPwN i złotowskiego P-KTSz, miał z nią R. dwoje dzieci; po wybuchu wojny żona wraz z dziećmi została wysiedlona do Berlina, gdzie prześladowana przez gestapo, zginęła tragicznie 21 XII 1940.
R. bywa mylony z innym Janem Rożeńskim (ur. 1901, również w Świętej w pow. złotowskim), który był nauczycielem w Świeciu i w Dragaczu koło Świecia, od r. 1931 w szkołach polskich w Niemczech, w czasie drugiej wojny światowej więźniem obozu koncentracyjnego w Stutthofie, a po wojnie kierownikiem szkół w pow. świeckim.
Fot. w: „Nadodrze” 1960 nr 11 s. 4; – Lubos J., Dzieje polskiego gimnazjum w Bytomiu w świetle dokumentów i wspomnień, Kat. 1971; Musioł T., Polskie szkolnictwo prywatne na Śląsku Opolskim w latach 1930–1939, Wr.-W.-Kr. 1962; tenże, Publiczne szkoły powszechne mniejszości polskiej na Śląsku Opolskim w latach 1923–1939, Kat. 1961; Oleksiński J., Jan Rożeński (1904–1968), „Przegl. Hist.-Oświat.” 1970 nr 3 s. 415–20 (fot.); Trzebiatowski K., Oświata i szkolnictwo polskie na Pomorzu Zachodnim w pierwszej połowie XX wieku 1900–1939, P. 1961; – Antypolska polityka władz hitlerowskich na Śląsku Opolskim w latach 1933–1939 w świetle raportów konsulów polskich, Oprac. W. Wrzesiński, Wr. 1970; Bandycki napad na kierownika Dzielnicy V Związku Polaków p. Maćkowicza i na kierownika Towarzystwa Szkolnego p. Rożeńskiego w Podróżnej, „Gaz. Olsztyńska” 1927 nr z 15 XI; Knak S., W Podmoklach Wielkich i Małych, „Nadodrze” 1959 nr 3 s. 4; Pamiętniki nauczycieli złotowskich 1929–1939, Oprac. E. Makowski, P. 1964 s. 65, 76, 125, 136, 162, 168; Zientara-Malewska M., Złotowszczyzna, Ł. 1971 s. 45, 48, 71, 73, 165, 212.
Leonard Smołka