Rydzyński Jan (Jan z Rydzyny, z Czerniny, Czerniński) h. Wierzbna (zm. 1423), starosta wschowski, kasztelan międzyrzecki. Pochodził ze śląskiej rodziny panów z Wierzbnej w księstwie świdnickim, osiadłej w XIV w., m. in. w księstwie głogowskim tuż nad granicą polską w Czerninie (pomiędzy Rydzyną a Bojanowem). Jego rodziców nie znamy.
Po raz pierwszy R. wystąpił w Wielkopolsce 13 X 1387, świadkując w Poniecu na dokumencie świeżo powołanego woj. poznańskiego Bartosza Wezenborga. Od r. 1394 występował przed sądami ziemskimi w Kościanie i w Pyzdrach w sporach sąsiedzkich. W r. 1399 bawił we Wschowie w otoczeniu star. wielkopolskiego Tomka z Węgleszyna. Tutaj pisał się już z Rydzyny, miejscowości wcześniej nie znanej, która rychło stała się główną jego siedzibą. Od r. 1406 notowany jest niekiedy jako asesor sądu ziemskiego w Kościanie. W tym też czasie zaczął się pojawiać w otoczeniu Władysława Jagiełły: poręczał układ króla z Ulrykiem von den Osten zawarty 24 VI 1405 w Lądzie, w lutym 1409 przebywał przy królu w Jedlni. Miał też jakieś związki finansowe z Jagiełłą: w r. 1405 pożyczał 100 grzywien z królewskich pieniędzy podstolemu kaliskiemu Przybkowi ze Skokowa, a w r. 1410 Przybysław z Gryżyny zobowiązał się wobec króla, że spłaci R-emu królewski dług 500 grzywien opisany na Kościanie. Najpóźniej w r. 1405 (ale może znacznie wcześniej) został R. starostą ziemi wschowskiej, należącej do Królestwa, ale rządzącej się własnym prawem ziemskim (śląskim?). Starostą był jeszcze w r. 1409; w t. r. zastąpił go na krótko we Wschowie chorąży poznański Jarosław z Iwna, najpóźniej jednak w początku r. 1414 R. objął ponownie starostwo i utrzymał je aż do śmierci. On to zapewne doprowadził do końca unifikację prawa ziemi wschowskiej z prawem kor.: inkorporacja ziemi wschowskiej do prawa polskiego nastąpiła w r. 1422. W r. 1409 miał też starostwo (tenutę) kościańskie; już w r. n. wykupił go najpewniej w Kościanie Przybysław z Gryżyny, choć nie można wykluczyć, że R. trzymał Kościan aż do śmierci. W marcu lub kwietniu 1418 otrzymał wreszcie kaszt. międzyrzecką; wydaje się jednak, że już wówczas nie prowadził żywszej działalności na arenie ogólnopolskiej. W lipcu 1421 otrzymał od papieża Marcina V prawo słuchania mszy w miejscach objętych interdyktem.
R. zgromadził znaczny zespół dóbr w południowo-zachodniej Wielkopolsce, na pograniczu śląskim. W chwili śmierci miał oprócz Rydzyny co najmniej Dąbcze, Piotrowice, Kłodę, Pawłowice, Tarnową, Witosław, Robczysko oraz Rojęczyn i Czerninę już po śląskiej stronie, może także i część (?) Kaczkowa na Śląsku. W r. 1415 toczył z Jarosławem z Iwna spory o wójtostwo wschowskic, miał też pretensje do Karca (Karśca). Centrum tego zespołu osadniczego stała się Rydzyna, którą on zapewne podniósł do rangi miasta (członkowie władz miejskich wzmiankowani już w r. 1407). Wg tradycji przekazanej przez Szymona Starowolskiego, R. wzniósł też w Rydzynie zamek. Usytuował także w Rydzynie centrum parafii, przeniesionej tutaj z pobliskiego Dąbcza. Erekcji kościoła parafialnego fundacji R-ego w Rydzynie dokonał 13 XI 1410 bp poznański Wojciech Jastrzębiec; on także 17 XI t. r. erygował altarię p. wezw. Znalezienia Krzyża Św. i Poczęcia Najśw. Marii Panny w kaplicy, zwanej później Rydzyńskich, w katedrze poznańskiej, zbudowanej w l. 1405–6 i uposażonej przez R-ego i jego sąsiada, kanonika poznańskiego Szymona z Kaczkowa, 20 grzywnami dorocznego czynszu zapisanego na dobrach wokół Rydzyny. Kaplica poznańska przetrwała pod patronatem spadkobierców R-ego: rodzin Rydzyńskich i Pawłowskich z Wierzbna – aż do połowy XVII w. R. zmarł 23 X 1423 i został pochowany w kościele rydzyńskim.
R. miał jedynego syna Stefana (Szczepana), zrodzonego z nie znanej nam z imienia żony; od niego wywodzą się rodziny Rydzyńskich i Pawłowskich z Wierzbna.
W kościele p. wezw. Św. Stanisława w Rydzynie przetrwała okazała płyta nagrobna R-ego z jasnoróżowego marmuru, wykonana najpewniej wkrótce po jego śmierci. Przedstawia ona naturalnej wielkości postać zmarłego z tarczą z h. Wierzbna i jest «jednym z pierwszych zachowanych do naszych czasów wyobrażeń „portretowych” polskiego rycerza», «o rysach etnicznych silnie podkreślonych, uderzająco „sarmackich”, wprost typowych» (L. Kalinowski).
Słown. Hist.-Geogr. Ziem Pol., VIII cz. 1–2 s. v. (Dąbcze, Karsiec, Kłoda); Urzędnicy, I z. 1; – Cieplucha Z., Z przeszłości ziemi kościańskiej, Kościan 1929 s. 168; Gąsiorowski A., Starostowie wielkopolskich miast królewskich w dobie jagiellońskiej, W. 1981; tenże, Urzędnicy zarządu lokalnego; Kalinowski L., Płyta nagrobna Jana z Czerniny w Rydzynie. Zagadnienie interpretacji, w: tegoż, Speculum artis, W. 1989 s. 379–413; Kozierowski S., Obce rycerstwo w Wielkopolsce w XIII–XVI wieku, P. 1929 s. 121–2; Nowacki, Dzieje archidiecezji pozn., I–II; Preibisz L., Zamek i klucz rydzyński, Rydzyna 1938 s. 9 n.; Skubiszewski P., Nagrobek Jana z Czerniny w Rydzynie, „Biul. Hist. Sztuki” R. 17: 1955 s. 396–425; Wędzki A., Średniowiecze, w: Ziemia leszczyńska, P. 1966 s. 53–5; – Die ältesten grosspolnischen Grodbücher, Wyd. Lekszycki J., Bd. 2, Leipzig 1889 nr 1790, 1912, 1936, 1997, 2004, 2005; Kod. Wpol., III nr 1866, V nr 81, 84, 98, 143, 144, 152, 158, 160, 167, 248, 348, VI nr 551; Księga ziemska poznańska 1400–1407, P. 1960 nr 1116, 1127, 1430; Piekosiński F., Wybór zapisek sądowych grodzkich i ziemskich wielkopolskich z XV wieku, T. 1, z. 1, w: tegoż, Studia, rozprawy i materiały z dziedziny historii polskiej i prawa polskiego, T. 6 z. 1, Kr. 1902 s. 311, 387, 391, 408; Starowolski, Monumenta Sarmatarum, s. 458–9; Wielkopolskie roty sądowe XIV–XV wieku, P. 1959 I nr 1105, Wr. 1967 III nr 464, 504, 669, 706, 950, 1237; AP w P.: księgi ziemskie Kościan Z. 3 k. 30, 34v., Z. 4 k. 44, 60v., 88v., 166v., 170, 297, 305, 313v., Z. 5 k. 368v., 350v., 395, 416, 434, Z. 6 k. 34, 38, 60v., 99v., 125, 165v., Z. 7 k. 40; – Bullarium Poloniae, t. 4 [w druku].
Antoni Gąsiorowski