Sadowski Jan Nepomucen (1814–1897), archeolog i etnograf, historyk, dziennikarz. Ur. 16 V w Ślesinie w pow. bydgoskim, był najstarszym (z czworga rodzeństwa) synem ziemianina Ignacego oraz jego drugiej żony Eweliny z Wolszlegerów, bratem Stanisława Feliksa (zob.).
S. ukończył naukę szkolną w Bydgoszczy (1833), następnie (1834–7) studiował na wydz. prawa i administracji uniw. w Berlinie pod kierunkiem F. C. de Savigny’ego i E. Gansa (prawo) oraz geografię u K. Rittera. Studia przerwał po trzecim roku, zmuszony po śmierci ojca objąć prowadzenie rodzinnego majątku w Słupach koło Kcyni. W r. 1839 rozpoczął współpracę z poznańskim „Tygodnikiem Literackim” publikując tam (utrzymane w duchu heglowskim) artykuły o „Anhellim” Juliusza Słowackiego, „Nie-Boskiej Komedii” Zygmunta Krasińskiego i „Kirdżalim” Michała Czajkowskiego; z ich stylu szydził potem Słowacki w „Beniowskim” i „Krytyce krytyki i literatury”. Od r. 1840 S. był członkiem pięcioosobowego konspiracyjnego Komitetu Poznańskiego (od r. 1844 noszącego nazwę Centralizacji Poznańskiej) Tow. Demokratycznego Polskiego, należąc w nim do skrzydła «umiarkowanych». Aresztowanie przywódcy Komitetu Karola Libelta oraz Jana Słupeckiego w Poznaniu (luty 1846) spowodowało, że S. z Józefem Mikorskim uszli do Francji. Dowiedziawszy się o śmierci brata Stanisława powrócił S. do Wielkopolski, wziął udział w powstaniu 1848 r., po czym ponownie udał się do Paryża, gdzie pogłębiał studia, m. in. w zakresie archeologii oraz języków klasycznych i semickich, zdobywając rozległą erudycję. Działał także w kręgu polskiej emigracji, m. in. poznał Słowackiego. Dopiero po ogłoszonej przez władze pruskie amnestii (9 X 1858), S. powrócił do Słupów.
Nasilająca się po upadku powstania styczniowego antypolska polityka władz w Poznańskiem spowodowała, że S. sprzedał Słupy, przeniósł się z rodziną do Galicji i osiadł w Krakowie (1870). Tutaj zbliżył się do grona wpływowych dziennikarzy (M. Manna, L. Siemieńskiego, A.Szukiewicza i A. Kłobukowskiego) i dzięki ich poparciu związał się z „Czasem”. Początkowo zamieszczał w nim artykuły o wojnie francusko-pruskiej, które w kręgach wojskowych wzbudziły uznanie dla znawstwa szczegółów topograficznych terenu wojny i zasad strategii, a także na tematy z zakresu prawa, ekonomii i geografii (odkryć geograficznych oraz warunków naturalnych różnych części świata). W r. 1872 ogłosił w piśmie zbiorowym „Na dziś” (Kr. 1872 I–III), pod redakcją A. H. Kirkora, studium Drogi handlu zbożowego, ukazujące wnikliwie ówczesną sytuację na rynku zbożowym w Europie, a zarazem ekonomiczną rolę Polski, jako «spichlerza Europy». S. przedstawił też projekt polepszenia warunków eksportu przez zorganizowanie własnej instytucji komisowej w Gdańsku oraz spółek producentów, co dałoby realne szanse przeciwstawienia się konkurencji taniego zboża z Ameryki. W r. 1873 nawiązał współpracę z „Przeglądem Polskim”, a w l. 1876–96 wszedł do redakcji „Czasu”, gdzie kierował działem prawno-ekonomicznym; interesowały go także problemy archeologii, etnografii i historii (zwłaszcza jej nauk pomocniczych jak geografia historyczna i numizmatyka). Jego wszechstronna wiedza sprawiła, że od rozpoczęcia działalności AU w Krakowie został powołany do udziału w pracach Komisji Archeologicznej (od r. 1873), Antropologicznej, Fizjograficznej oraz Badania Historii Sztuki (od r. 1874).
W zakresie archeologii (uprawianej przezeń teoretycznie, nie zaś przez prowadzenie wykopalisk w terenie) zajmował się S. przede wszystkim zabytkami z brązu, które traktował głównie jako importy. Uznawał znaczny wpływ Fenicjan, Etrusków, Greków i Rzymian na rozwój kultury terenów Europy na północ od Alp (Obecny sposób zapatrywania się na zabytki z czasów epoki spiżowej, Rozpr. AU Wydz. Hist.-Filoz. T. 1: 1874). Wielkie uznanie zdobył pracą pt. Drogi handlowe Greków i Rzymian poprzez dorzecza Odry, Wisły, Dniepru i Niemna do wybrzeży Morza Bałtyckiego (Pam. AU Wydz. Filol. i Hist.-Filoz. T. 3: 1876; tłum. niemieckie Jena 1877), którą we wrześniu 1876 zreferował na VIII Międzynarodowym Kongresie Antropologii i Archeologii Przedhistorycznej w Budapeszcie (Commerce de l’ambre w: „Comptes-rendu du Congrés international d’anthropologie et d’archéologie de Buda-Pest” 1876 vol. 1). S. wziął w nim udział jako delegat AU. W referacie nie tylko nawiązywał do głównej problematyki kongresu (wykrycia przedhistorycznego przemysłu wyrobów brązowych oraz szlaków, którymi rozchodziły się po Europie), ale przedstawił nowatorską próbę zrekonstruowania dróg handlowych, w oparciu o rozmieszczenie zabytków oraz ich związek z krajobrazem i podłożem geograficznym. S. przedstawił ponadto na kongresie opracowaną przez siebie mapę archeologiczną Wielkopolski. Materiałem do zamierzonego przez AU opracowania atlasu archeologicznego była również publikacja S-ego, obejmująca inwentarz obiektów z obszaru Wielkopolski (Wykaz zabytków przedhistorycznych na ziemiach polskich, z. 1: Dorzecza Warty i Baryczy, Kr. 1877). Spośród innych jego inicjatyw archeologicznych wspomnieć należy przeprowadzone (wg opinii S. Noska «chyba po raz pierwszy w Polsce») analizy chemiczne starożytnych wyrobów z brązu (Sprawozdanie o rozbiorze chemicznym niektórych zabytków brązowych ze zbioru uniwersyteckiego dokonanym przez hr. Jerzego Szembeka, „Zbiór Wiad. do Antropol. Krajowej” T. 1: 1877).
Nowatorstwo ujęć teoretyczno-badawczych ujawnił też S. w dziedzinie etnografii. Pełniąc od maja 1874 funkcje sekretarza sekcji etnologicznej w Komisji Antropologicznej (przewodniczącym sekcji był O. Kolberg), S. opracował (uzyskał jej zatwierdzenie przez Komisję 27 VI 1874) Instrukcję do badania właściwości ludowych (Rozpr. AU Wydz. Mat.-Przyr. T. 1: 1874 i odb. Kr. 1874), w formie zwięzłych pytań i objaśnień mogących się nasunąć wątpliwości. Obejmowała schemat do zbierania opisów różnych dziedzin kultury ludowej poszczególnych grup terytorialnych. Kolejność grup zagadnień przyjęta przez S-ego była bardzo zbliżona do systematyki zastosowanej przez Kolberga w jego serii „Ludu”, poświęconej Krakowskiemu (S. 5, Kr. 1871–4, cz. 1–4). Obaj nie tylko ściśle współpracowali ze sobą w ramach sekcji etnologicznej Komisji Antropologicznej oraz w Komisji Archeologicznej, lecz także byli blisko ze sobą zaprzyjaźnieni. W swych etnograficznych podróżach naukowych, odbywanych z ramienia AU, Kolberg zbierał także dane dotyczące wykopalisk i zabytków archeologicznych w terenie i przekazywał później S-emu do szczegółowego zbadania i interpretacji. Znawstwo materiału archeologicznego i geografii historycznej wykorzystał S. w późniejszych pracach historycznych, wykraczających tematyką poza czasy starożytne i obejmujących średniowiecze: Ein Beitrag zur Geschichte des orientalischen Handels im Mittelalter („Bulletin International de l’Acad. des Sciences de Cracovie” 1889 N° 3) oraz Miecz koronacyjny polski „Szczerbcem” zwany (Rozpr. AU Wydz. Hist.-Filoz. T. 30: 1892 i odb. Kr. 1892). S. został (9 XI 1878) wybrany na członka korespondenta Wydz. Hist.-Filoz. AU w Krakowie, lecz wybór ten nie uzyskał sankcji cesarskiej. Podobieństwo do losów członkostwa w AU Kolberga (również nigdy nie zatwierdzonego przez cesarza) można tłumaczyć nie tylko brakiem posiadania obywatelstwa austriackiego, ale i polityczną przeszłością S-ego oraz pobytem na emigracji. W r. 1888 S. należał do współzałożycieli Tow. Numizmatycznego w Krakowie i wszedł (13 I 1889) w skład pierwszego jego Wydziału; był też członkiem Grona Konserwatorów Zachodniej Galicji oraz członkiem korespondentem Centralnej Komisji Konserwatorskiej w Wiedniu (Central-Kommission zur Erforschung und Unterhaltung der Baudenkmale). S. zmarł w Krakowie 3 VII 1897 i został pochowany (6 VII) na cmentarzu Rakowickim.
S. był dwukrotnie żonaty: z Julią Białobłocką, a następnie z Izabellą z Kalksteinów, 1.v. Kruszyńską; potomstwa nie zostawił.

Estreicher w. XIX; Korbut; Nowy Korbut, IX; Finkel, Bibliogr.; Historiografia polska w dobie pozytywizmu (1865–1900). Kompendium dokumentacyjne, Oprac. zespół pod red. R. Przelaskowskiego, W. 1968 s. 116; Enc. Org. (1898–1904); Ruch. Kalendarz encyklopedyczny na r. 1889, W. 1889 s. 163; Österr. Biogr. Lexikon; Żychliński, I; Katalog wydawnictw PAU 1873–1947, Kr. 1948 I–II; Stankiewicz M., Spis przedmiotów zawartych w 100 tomach Przeglądu Polskiego, 1866–1891, Kr. 1891; Cyrankiewicz, Przewodnik po cmentarzach Krakowa; Grodziska-Ożóg K., Cmentarz Rakowicki w Krakowie, Wyd. 2 uzupełnione i poprawione, Kr. 1987; – Dzieje folklorystyki polskiej 1864–1918, Pod red. H. Kapełuś i J. Krzyżanowskiego, W. 1982; Jubileusz „Czasu”, Kr. 1899 s. 402; Kieniewicz S., Społeczeństwo polskie w powstaniu poznańskim 1848 roku, Wyd. nowe, uzupełnione, W. 1960; Kocójowa M., Przyczynek do genezy Tow. Numizmatycznego w Krakowie, „Wiad. Numizm.” R. 22: 1978 z. 3–4 s. 170; Kostrzewski J., Dzieje polskich badań prehistorycznych, Kr. 1948 s. 19–26; Księga pamiątkowa na dziewięćdziesięciolecie dziennika „Czas” 1848 Kraków 1938 Warszawa, W. 1938 s. 60; Maciejewski J., Słowacki w Wielkopolsce. Szkice i materiały, Wr. 1955; Nosek S., Zarys historii badań archeologicznych w Małopolsce, Wr. 1967 (fot.); Polska Akademia Umiejętności 1872–1952. Nauki humanistyczne i społeczne. Materiały sesji jubileuszowej Kraków 3–4 V 1973, Red. E. Rostworowski, Wr. 1974; Schnaydrowa B., Mapa archeologiczna Józefa Łepkowskiego. Geneza i okoliczności jej powstania, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 25: 1980; Stolzman M., Z działalności wydawniczej A. H. Kirkora. Pismo zbiorowe „Na Dziś”, „Roczn. Hist. Czasopism. Pol.” R. 7: 1968 z. 1 s. 79, 85; [Umiński P.] P. U., J. N. Nałęcz Sadowski, „Wiad. Numizm.-Archeol.” T. 3: 1896–8 szp. 364–5 (fot.); Zakrzewski B., „Tygodnik Literacki” 1838–1845. Zarys monograficzny, W. 1964; – Kolberg O., Dzieła wszystkie, t. LXIV–LXVI: Korespondencja, cz. 1–3 (1837–1890), W. 1965–9; – „Czas” R. 50: 1897 nr 149 s. 4, nr 150 s. 3, nr 151 s. 3 (nekrologi); Kalendarz Czecha 1898; „Kwart. Hist.” R. 11: 1897 s. 923–24, 928; Roczn. AU 1878–80, Kr. 1879–81; „Spraw. Kom. do Badania Hist. Sztuki w Pol.” T. 6: 1900; – B. Jag.: rkp. 6717 III Korespondencja Z. Sarneckiego z l. 1885–1916, t. 5; B. Ossol.: rkp. 7689/II Korespondencja O. Balzera 1879–1932, t. XXXI; – Bieńkowski W., Gruca A., Krakowskie koneksje Oskara Kolberga, „Roczn. Krak.” t. 59 [w druku].
Wiesław Bieńkowski