Służewski (Służowski) Jan h. Sulima (zm. 1580), wojewoda brzeski kujawski, starosta koniński i międzyrzecki. Był synem woj. kaliskiego Piotra (zob.) i Agnieszki z Kobylańskich.
Do służby królewskiej, możliwe że w wojsku, wstąpił S. zapewne ok. r. 1543, bowiem w r. 1579 wspominał, że pozostaje w niej 36 lat. Już w r. 1540 ojciec uzyskał dla niego dożywocie na królewszczyznach w star. inowrocławskim. W r. 1545 zapisał się S. na uniwersytet w Lipsku, wpłacając 24 gr; nie wiadomo, jak długo przebywał za granicą. W r. 1552 był już jednak mocno związany z otoczeniem dworskim, skoro w czerwcu t.r. podejmował w swoim Służewie króla Zygmunta Augusta, udającego się do Prus Królewskich. Wkrótce wszedł S. do senatu, mianowany kasztelanem śremskim (dwie nominacje w Metr. Kor.: IV 1553 i 19 III 1554, obie z imieniem Stanisław). W tym czasie nawiązał bliskie kontakty z wpływowym w Prusach Królewskich woj. chełmińskim Stanisławem Kostką oraz bpem warmińskim Stanisławem Hozjuszem (był jednym z nielicznych, którzy używali w korespondencji z bpem języka polskiego). Ich poparciu zawdzięczał nadanie mu w zarząd dóbr toruńskich benedyktynek; objął je 10 IX 1555 mimo sprzeciwu protestanckiej rady miejskiej toruńskiej i bpa chełmińskiego Jan Lubodzieskiego. Dn. 3 XII 1555 awansował na kasztelana brzeskiego kujawskiego. Na sejmie warszawskim 1556/7 r. opowiedział się za uchwaleniem podatków na wojnę inflancką. Wiosną 1557 chorował (leczył go dr Maciej Wyścielski), lecz ulegając presji króla podążył towarzyszyć mu w wyprawie inflanckiej. Prosił wówczas Hozjusza, aby poratował go stosownym koniem, ponieważ swoje rozdał przyjaciołom, nie spodziewając się, by były mu potrzebne. Cale lato spędził S. przy królu w obozie wojskowym; 1 IX nad rzeką Mussą świadczył na potwierdzeniu szlachectwa Cypriana Bazylika. Dn. 17 X wystawił mu król pełnomocnictwo jako posłowi do stanów pruskich, które z najwyższym oporem (zwyczajowy sejmik świętomichalski nie odbył się) zgodziły się odbyć sejmik w Grudziądzu 30 XI w celu ustosunkowania się do królewskich życzeń. W Grudziądzu S., jak sam pisał, «mało co królowi J.M. posłużył», z powodu bardzo nielicznego zjazdu. Dn. 3 XII dziękował Hozjuszowi z Grudziądza za przysłane książki, które obiecywał pilnie czytać i «one […] kochać bardzo» (możliwe, iż chodziło o wydaną właśnie „Confessio fidei”). W połowie grudnia był S. w Służewie. W kwietniu 1558 ponownie zlecił król S-emu poselstwo do stanów pruskich na sejmik w Malborku (instrukcja i listy uwierzytelniające wystawione w Wilnie 12 IV; wg G. Lengnicha posłem na ten sejmik był Rafał Działyński).
Na sejm piotrkowski w grudniu 1558 zjechał S. już jako woj. inowrocławski (nominacja przed 21 IX); wyrażając w swym wotum zrozumienie dla egzekucji praw, wskazywał na konieczność uprzedniego porozumienia się co do jej zakresu i poparł zasadę «od deszczki do deszczki», przyjmując za podstawę statuty koronne, co oznaczało w praktyce odrzucenie postulatów programu szlacheckiego. Dn. 1 III 1559, zaraz po sejmie, dostał w administrację star. konińskie. T.r. w czerwcu otrzymał zgodę króla na zapisanie posagu żony na królewszczyznach, a więc zapewne wówczas ożenił się z Małgorzatą, córką Stanisława Kostki (zob.), zacieśniając więzy z oddanym królowi kręgiem senatorsko-urzędniczym. W kwietniu 1562 przybył wraz z innymi Wielkopolanami do Piotrkowa na sejm, który król polecił odprawić bez swojej obecności, oczekując odeń jedynie podjęcia uchwały o przyłączeniu Inflant do Polski. Wg informacji posła cesarskiego V. Sauermanna, wszedł S. wówczas w skład wysłanego przez Wielkopolan poselstwa do Wilna do króla. Na sejmie piotrkowskim, rozpoczętym w listopadzie t.r., wyraził S. pełne poparcie dla królewskiego programu egzekucji dóbr i opowiadając się za jego natychmiastową realizacją, «położył list na wieczność dóbr królewskich”. Zapewne jeszcze podczas sejmu został mianowany woj. brzeskim kujawskim; 9 IV już jako wojewoda otrzymał drugie wielkopolskie starostwo – Międzyrzecz.
Dn. 8 IX 1563 wraz z woj. inowrocławskim Janem Krotoskim był S. w Toruniu; pisał stamtąd do ks. Albrechta pruskiego, ostrzegając go przed spodziewanym atakiem ks. brunszwickiego Eryka i o podjętych przygotowaniach, m.in. do obrony Gdańska. Przyłączył się wówczas do grona panów koronnych, którzy przysłuchiwali się odbywanej tegoż dnia w Toruniu dyspucie braci czeskich z luteranami. Obecność S-ego przy tej dyspucie, nagłośniona przez przywódcę toruńskich luteranów Benedykta Morgensterna, potwierdza związki S-ego z ruchem reformacyjnym. Brak jednakże danych, aby określić jego przynależność do któregoś z wyznań protestanckich. Andrzej Trzecieski np. w elegii o postępach reformacji w Polsce („De Sacrosancti Evangelii in dicione Regis Poloniae […] progressu et incremento elegia”) wymienił go obok Krotoskiego wśród tych, «którzy upodobali sobie świętą wiarę Chrystusa»; podobne mniemanie pojawiło się także wśród hierarchów Kościoła katolickiego. Za «heretyka» uważali go: bp poznański Adam Konarski i arcybp Jakub Uchański, wątpliwości żywił sekretarz królewski Marcin Kromer. Sprawa przynależności wyznaniowej S-ego nabrała wagi w końcu r. 1564, gdy aktualna stała się (na skutek śmierci Janusza Kościeleckiego) sprawa obsady urzędu star. generalnego Wielkopolski. Wówczas to właśnie wspomniani biskupi, zabiegający o nadanie go katolikowi, wszczęli zabiegi, by przeciwdziałać ewentualnej nominacji S-ego.
Wotując na sejmie warszawskim 1563/4 r., nalegał S. na kontynuowanie egzekucji dóbr, wskazywał na konieczność usprawnienia obrony, aczkolwiek opowiadał się nadal za pospolitym ruszeniem. Podobnie zachowawcze stanowisko zajął w sprawie reformy sądownictwa, uważając, iż powinno ono zostać przy królu, aczkolwiek godził się, «aby obyczaj nalezion był sądom ku prędszej ludzkiej sprawiedliwości». Przede wszystkim jednak, sam nie będąc zagrożony utratą posiadanych królewszczyzn (stare sumy), naciskał na rewizję nadań (8 I 1564 wszedł do powołanej w tym celu komisji), upominając się o objęcie egzekucją Prus Królewskich. W sprawie unii z Litwą radził, «aby WKM jako pośrednik i mediator nasz, to już między nami rozstrzygnąć raczył». Dn. 24 II wybrano go w skład poselstwa na sejm litewski do Bielska na Podlasiu, zwołanego na 21 V t.r. Po rozmowach z Litwinami w Bielsku (na sejmie w Parczewie latem t.r. raczej nie był) uważał S., iż sprawa jest na dobrej drodze, toteż na sejmie 1565 r. z niezadowoleniem przyjął komplikacje, które pojawiły się w związku ze zwycięstwem tendencji inkorporacyjnych. Przeciwny początkowo uchwaleniu poboru i doradzający użycia pospolitego ruszenia w wojnie z Moskwą, pod koniec obrad zmienił zdanie i dał zgodę na podatek. W sporze o jurysdykcję z biskupami opowiedział się za dotychczasowymi uchwałami, ograniczającymi uprawnienia sądów duchownych. Był jednym z deputatów senatu do narad z przedstawicielami izby w sprawie «compositio inter status».
Obecny na sejmie lubelskim w r. 1566, został S. na nim mianowany przewodniczącym komisji królewskiej, delegowanej do Prus Książęcych, gdzie doszło do poważnego konfliktu między stanami a ks. Albrechtem i jego radą, opanowaną przez P. Skalicha i jego stronnictwo, oraz do naruszenia lennej zwierzchności Polski (instrukcja wystawiona 20 VII). Obok S-ego do komisji tej weszli kasztelanowie: biecki – Piotr Zborowski i gdański – Jan Kostka oraz sekretarz królewski Jan Firlej. W czasie tej pierwszej misji pruskiej (23 VIII – 29 X 1566) uporządkowano częściowo sprawy wewnętrzne księstwa, doprowadzając do restytucji starej rady i ugody między księciem a stanami. Kwestie dotyczące naruszenia lennych uprawnień Polski zostały odroczone do następnej legacji, zapowiedzianej na wiosnę 1567. Szczegółową instrukcję otrzymał S., który i tym razem stanął na czele komisji (miejsce Zborowskiego zajął w niej kaszt. wieluński Jan Krzysztoporski, a sekretarzem został Jan Dymitr Solikowski) na sejmie piotrkowskim 23 IV 1567. Druga misja (8 V – 17 VII 1567), której głównym zadaniem było doprowadzenie do anulowania aktów naruszających zwierzchnie prawa Zygmunta Augusta i Polski nad księstwem, zakończyła się kolejnym odłożeniem spornych kwestii do jesiennego sejmu pruskiego, na który mieli ponownie przyjechać królewscy komisarze. Z powodu grasującej jesienią w Prusach zarazy, a następnie śmierci ks. Albrechta (20 III 1568) i nowych problemów powstałych w związku z tym w księstwie, wyjazd komisarzy znacznie się przeciągnął. Wprawdzie S. był przewidziany na reprezentanta króla na pogrzebie ks. pruskiego 5 V, lecz uniemożliwiła mu to choroba. Dopiero 9 VI 1568 w Grodnie wystawił król S-emu nową instrukcję. Trzeci pobyt komisji w Prusach (1 VII – 9 VIII 1568) doprowadził do załagodzenia wewnętrznych konfliktów i odebrania przysięgi od rady książęcej na wierność królowi. W czasie sprawowania wszystkich trzech misji, które umocniły zwierzchnie stanowisko Polski wobec Prus Książęcych, S., pozostający w stałym porozumieniu z królem i służącym komisarzom poradami Hozjuszem, jednak nominalnie tylko przewodniczył komisji; główną w niej rolę odgrywał jego szwagier J. Kostka, od dawna mający bliskie kontakty z opozycją szlachecką w księstwie. Swoje stanowisko zachował S. także po powrocie do Polski i jeszcze w r. 1569 jako «commissarius regius» prowadził korespondencję z młodym ks. Albrechtem Fryderykiem. Interweniował nadto w drobnych sprawach książęcych poddanych, urgował np. o wydanie dokumentu zapewniającego wolny wjazd do Prus Książęcych dla Żydów, poddanych króla polskiego, co zresztą było też przedmiotem jego negocjacji podczas komisji pruskich.
Na sejm lubelski 1569 r. przybył S. zapewne ze sporym opóźnieniem (pierwszy dowód obecności z 5 III). Mimo iż był początkowo przeciwny włączeniu ziemi kijowskiej do Korony, podpisał królewski akt jej inkorporacji, podobnie jak wcześniejsze o przyłączeniu Podlasia i Wołynia, przywiesił swą pieczęć do aktu unii z 1 VII i potwierdzenia jej przez króla z 4 VII, był obecny podczas powołania Komisji Morskiej. Dn. 28 VII zatwierdził król sprawozdanie z komisji S-ego w Prusach Książęcych. Nie wiadomo, czy był na sejmie warszawskim w r. 1570. Zapewne jednak uczestniczył w sierpniu t.r. w posejmowej radzie senatu, podczas której finalizowano sprawę zatargu z Gdańskiem o pozycję kaprów i Komisji Morskiej. Już po przyjęciu przez króla przeprosin ze strony miasta i odprawieniu jego poselstwa został S. 16 VIII powołany na przewodniczącego komisji, która miała dopilnować w Gdańsku realizacji tzw. Statutów Karnkowskiego, znacznie ograniczających autonomię miasta w stosunku do Rzpltej. W ciągu kilkumiesięcznych pertraktacji, rozpoczętych 30 IX 1570, nie udało się złamać oporu miasta i w poł. marca 1571 opuścił S. Gdańsk bez uzyskania zgody Rady Miasta na Statuty Karnkowskiego. Wydaje się, iż podobnie jak w czasie misji w Prusach Książęcych, główną rolę w rokowanich odgrywali J. Kostka i Kasper Geschkau, a S. uzyskał stanowisko przewodniczącego z racji swego wojewodzińskiego urzędu oraz dobrych stosunków z gdańszczanami. Był on istotnie bardziej niż pozostali komisarze skłonny do kompromisu i przyznawał, iż gdańszczanie widzą, że jest «świadom spraw i potrzeb ich». W styczniu 1571 interweniował u króla, prosząc o zgodę na zwolnienie zatrzymanych dwóch duńskich okrętów, co dawało gdańszczanom szansę na odzyskanie ich własnych trzydziestu. Zwracał wówczas uwagę na trudną w wyniku blokady narewskiej sytuację miast Prus Królewskich i wyrażał obawę, aby «nie wszczęli z królem duńskim niepotrzebnej burdy i zamieszania». Skarżył się S. w tym czasie, że zdrowie mu nie dopisuje, lecz gotów był jechać na ewentualny sejm.
S. pozostawał w bliskich stosunkach z bpem włocławskim Stanisławem Karnkowskim. W r. 1568 udało się nawet biskupowi namówić S-ego, aby 23 II zorganizował mu w Służewie spotkanie z kujawskimi działaczami reformacyjnymi. Latem 1572 brał S. udział w odbytej u biskupa we Włocławku naradzie kilku senatorów, zaniepokojonych wieściami o zamiarze poślubienia przez króla Barbary Giżanki. W przyjętym wówczas planie przeciwdziałania temu małżeństwu wyrażono nawet możliwość uprowadzenia królewskiej wybranki. Naturalne więc było, iż podczas bezkrólewia znalazł się w obozie prymasa J. Uchańskiego. Uczestniczył w zwołanym jeszcze za życia króla przez Uchańskiego i Karnkowskiego zjeździe senatorów (przybyli głównie z Wielkopolski i Kujaw) w Łowiczu i 23 VII podpisał uchwalone na nim „Opatrzenie porządku i pokoju pospolitego”. Dn. 14 VIII był na zjeździe senatorów wielkopolskich w Chróślinie, gdzie naradzano się nad odpowiedzią na list Małopolan, oburzonych postanowieniami zjazdu łowickiego. Wkrótce, 21 VIII, zebrana na zjeździe w Radziejowie szlachta województw brzeskiego i inowrocławskiego wymogła na swoich wojewodach, także na S-m, wydanie uniwersału odrzucającego postanowienia zjazdu łowickiego. W dn. 15–18 X był S. na zjeździe Wielkopolan w Kole, na którym potwierdzono przywództwo Uchańskiego jako interreksa. Bronił wówczas star. golubskiego Krzysztofa Kostkę i kasztelanica chełmińskiego Jerzego Konopackiego, oskarżonych przez Stanisława Przyjemskiego o zagarnięcie siłą nadanych mu przez Zygmunta Augusta królewszczyzn w Prusach Królewskich (odebranych Konopackiemu w wyniku egzekucji dóbr), twierdząc, iż działali na polecenie stanów pruskich. Uczestniczył S. w zjeździe w Kaskach (25 X – 2 XI), a następnie wraz z Krotoskim posłował do stanów pruskich; 17 XII w Toruniu referował uchwały kaskie. Interweniował nadto, bezskutecznie, także w imieniu zjazdu kaskiego, w sprawie oddania dóbr zagarniętych Przyjemskiemu. Dn. 19 XII wspólnie z Krotoskim pisał do ks. Albrechta Fryderyka, który upominał się o prawo do udziału w elekcji, zapewniając go, że to żądanie zostanie rozpatrzone na sejmie konwokacyjnym.
S. nie brał udziału w sejmie konwokacyjnym w styczniu 1573 ani też w elekcji; jeśli pojawił się pod Kamieniem, to już po dokonanym wyborze Henryka Walezego (brak jego nazwiska na dyplomie elekcyjnym). Został jednak wybrany do grona deputatów do boku prymasa oraz do delegacji, która miała pod przewodnictwem Karnkowskiego witać króla elekta na granicy państwa (przewidywano wówczas, iż nastąpi to w Gdańsku). Dn. 2 VIII pisał S. ze Służewa do Anny Jagiellonki w związku z przygotowaniami do pogrzebu Zygmunta Augusta i staraniami o pieniądze na związane z tym wydatki. Dziwiąc się pustce w królewskim skarbie, sugerował zaciągnięcie pożyczki pod zastaw skarbów tykocińskich («tych skarbów nieboszczyka Pana naszego»). W październiku był we Włocławku u Karnkowskiego, dokąd zjechali nadto woj. chełmiński Jan Działyński i kaszt. raciąski Stanisław Kryski. Wysłali oni 13 X do króla elekta Mikołaja Kossobudzkiego z listem, wyrażającym zaniepokojenie z powodu jego opóźniającego się przybycia oraz upoważniającym posłańca do powiadomienia go o knowaniach wśród «postronnych nieprzyjaciół», zmierzających do obalenia elekcji. Legacja Kossobudzkiego, odprawiona 2 XII w Blâmont, wywołała oburzenie towarzyszącego Henrykowi Walezemu polskiego poselstwa. Główne pretensje kierowano jednak pod adresem Karnkowskiego i samego posłańca. Rola S-ego w tej sprawie wymaga jeszcze wyjaśnienia; nie jest bowiem pewne, czy znał on treść prywatnego posłania Karnkowskiego do Henryka, którego biskup przygotowywał do konieczności odparcia nacisku ze strony różnowierców, żądających zaprzysiężenia konfederacji warszawskiej «de religione».
Dn. 25 I 1574 witał S. w Międzyrzeczu wjeżdżającego do Polski króla elekta i gościł go przez dobę, wraz z orszakiem, na starościńskim zamku (potrącił sobie za to przyjęcie z dochodów star. konińskiego 640 złp., czyli dwuletni czynsz), był następnie w Krakowie na koronacji i uczestniczył w sejmie koronacyjnym. Dn. 9 III uznał zasadność pozwania Samuela Zborowskiego przed sąd sejmowy za zabójstwo kaszt. przemyskiego Andrzeja Wapowskiego, 22 III zlecił mu król zreferowanie sobie sprawy Przyjemskiego. Był S. przewidywany na posła do Królewca w związku z nowym konfliktem między radą książęcą a stanami w Prusach Książęcych, wywołanym narzuceniem przez Jerzego Fryderyka ks. Ansbachu kurateli zdradzającemu objawy choroby umysłowej ks. Albrechtowi Fryderykowi. W tym czasie ściągnął S. na siebie uwagę internuncjusza cesarskiego Andrzeja Dudycza; jak się jednak wydaje, nie doszło do zawarcia przez nich znajomości.
Z powodu ucieczki króla pruskie poselstwo S-ego nie doszło do skutku. Nie jest pewne, czy brał S. udział w konwokacji w końcu sierpnia 1574. Dn. 29 IX wraz z J. Kostką przybył na sejmik stanów pruskich w Toruniu, gdzie bezskutecznie usiłował doprowadzić do kompromisowego zakończenia konfliktu stanów z Przyjemskim. Wraz z Krotoskim odprawił S. 14 IV 1575 wspólny dla województw brzeskiego i inowrocławskiego sejmik w Radziejowie. Wprawdzie uchwalono na nim jechać do Stężycy, lecz ostatecznie pociągnięta przez wojewodów szlachta ruszyła do składów soli pod Toruniem, aby wyegzekwować otrzymany przez Krotoskiego przywilej na przydział soli ruskiej dla woj. inowrocławskiego. Dokonany pod przewodem wojewodów najazd zakończył się całkowitym rozgrabieniem przez szlachtę składów soli. Sprawa ta, oraz fakt, że żaden z wojewodów nie przybył do Stężycy, była przyczyną wzburzenia wśród wielkopolskiej szlachty, zamierzającej wnieść skargę na najbliższym sejmie. W okresie poprzedzającym elekcję był S. agitowany przez stronnictwo habsburskie, lecz brak dowodów na jego poparcie dla kandydatury austriackiej. Na sejmie elekcyjnym chorował i przez woj. krakowskiego P. Zborowskiego prosił 19 XI, podczas głosowania w senacie, aby mu pozwolono zabrać głos, gdy wydobrzeje. Dn. 21 XI wypowiedział się za wyborem króla «Piasta», zapowiadając, że gdy będzie na to zgoda, «wskaże człowieka, który z cnót i dostojności godniejszy niż kto inny takiego zaszczytu». Jego późniejsze stanowisko nie jest jednak całkiem jasne. Wg anonimowego przekazu z r. 1575 przyłączył się do elektorów cesarza Maksymiliana II, wg Świętosława Orzelskiego – był wśród zwolenników Stefana Batorego, co nie przeszkodziło cezarianom włączyć go – podobnie jak kilku innych panów – do deputacji dla przywitania cesarza na granicy Rzpltej. Relacja Orzelskiego jest – w świetle późniejszych faktów – bardziej wiarygodna. Dn. 4 I 1576 był S. na sejmiku w Radziejowie, który poparł elekcję Stefana Batorego i wybrał posłów na zjazd jędrzejowski. Dn. 7 IV, będąc w Toruniu, wzywał szlachtę swego województwa do pogotowia wojennego wobec spodziewanego najazdu cesarskiego. W kwietniu i maju przebywał w swoim województwie i pilnie obserwował sytuację w Prusach Królewskich. Pisał do zebranych w Krakowie o narastającej opozycji przeciw Stefanowi Batoremu i związaniu się z nią bpa chełmińskiego Piotra Kostki. Dn. 2 V na polecenie Stefana Batorego posłował na zjazd stanów pruskich w Grudziądzu z doniesieniem o objęciu przezeń tronu i wezwaniem do posłuszeństwa. Wystąpił wówczas w sposób bardzo ostry, grożąc opornym surowymi konsekwencjami. Być może, spowodował tym usztywnienie postawy zebranych, którzy 4 V dali odpowiedź odmowną.
Po przybyciu Stefana Batorego do Prus Królewskich pozostawał S. stale w jego otoczeniu. Na początku września 1576, gdy już tylko Gdańsk odmawiał uznania Batorego, został wraz z P. Kostką wysłany do opornego miasta z wezwaniem do ukorzenia się. Na oficjalnej audiencji 7 IX wygłosił mowę, podkreślając, iż złożenie przysięgi królowi leży w interesie miasta. Dalsze towarzyszenie P. Kostce w czynnościach poselskich uniemożliwiła mu choroba, 12 IX nie był na udzielonej przez Radę Miasta odprawie. Podobnie jak Kostka, który wobec odmowy hołdu nie chciał przyjąć od rajców pisma do króla, także S., do którego specjalnie udał się pisarz miejski, nie przyjął listu. Był S. na sejmie toruńskim; pod jego koniec zlecił mu król prowadzenie rozmów z posłami Gdańska: burmistrzem Konstantym Ferberem, rajcą Jerzym Rosenbergiem i syndykiem Henrykiem Lembkem w sprawie warunków uznania przez miasto władzy Stefana Batorego. Mimo pojednawczego stanowiska Ferbera i starań S-ego nie osiągnięto w Toruniu porozumienia. W dalszych negocjacjach z gdańszczanami S. nie uczestniczył, pozostawał jednak w stałych kontaktach z królem zarówno podczas oblężenia Gdańska, jak i podczas pobytu dworu w Malborku, już po odstąpieniu od oblężenia. Pod jego strażą był więziony najpierw w Brześciu Kujawskim (luty–maj 1577), a następnie (od lipca) w Służewie rajca Rosenberg. We wrześniu 1577 brał S. udział w rokowaniach w Malborku w sprawie nadania margrabiemu Jerzemu Fryderykowi kurateli w Prusach Książęcych. W lutym 1579 był w Chełmnie na nadzwycz. sejmiku pruskim, złożonym przez króla w związku z zabieganiem o subwencję na wojnę z Moskwą. Wraz z Karnkowskim posłował następnie na odbyty w Grudziądzu sejmik świętomichalski, gdzie obok kwestii subwencji przedstawiał stanom pruskim królewskie stanowisko w kwestii integracji Prus z Koroną i rewizji prawa chełmińskiego. Na I wyprawę inflancką wystawił rotę piechoty, sam jednak nie wyruszył, o co, jak się wydaje, miał do niego pretensje kanclerz Jan Zamoyski. S. wyjaśniał w maju, że radby przy królu «gardło swe niósł, gdzieby słabe zdrowie dopuściło», ale teraz już czas, aby był «emeritus miles». W lutym 1580 znowu jeździł od króla na sejmik pruski w Chełmnie, aby uzyskać odpowiedź stanów odnośnie do podjętej na sejmie 1579/80 r. uchwały poborowej.
Większość dziedzicznych posiadłości S-ego leżała w woj. inowrocławskim, stanowiąc największy w nim kompleks dóbr szlacheckich: było to miasto Służewo oraz sześć wsi (54 osiadłe łany). Miał S. też wsie w woj. brzeskim kujawskim (np. Wolne). Poważny był jego udział w korzystaniu z dóbr królewskich. Już w r. 1540 dostał dożywocie na wsi Dulsko w star. inowrocławskim, w r. 1549 doszło do tego jeszcze kilka wsi w tym starostwie. Podczas rewizji nadań na sejmie warszawskim w r. 1564 zapisy w star. inowrocławskim (Murzynno, Dulsko, Nowa Wieś, Chrząstowo, Wielowieś, Buczkowo i Słońsk) uznane zostały za dobre i S. utrzymał te królewszczyzny do końca życia (niektóre z nich były obciążone także zapisami dla Latalskich i Kościeleckich). Z królewszczyzn trzymanych przez ojca pozostało przy S-m kilka wsi w star. pyzdrskim (Patrzyków, Tuleja, Barzyków, Jadamierz i Wrąbczyn); dożywocie to potwierdzono mu także w r. 1564, przyznając je również jego żonie. Do najstarszych nadań należały nadto: zapis placu nad Wisłą pod budowę spichlerza oraz młyna w star. dybowskim (1552). Niewątpliwie pełne ich wykorzystanie dał S-emu zarząd nad majątkiem toruńskich benedyktynek; sprawował go S. przez trzy lata, a w r. 1558 ustąpił na rzecz toruńskiej Rady Miasta, zatrzymując w swoim władaniu jedynie wsie Piężę i Wytramowice. Za to ustępstwo dostał od magistratu dożywotnie mieszkanie w kamienicy na rogu ul. Kruczej i Żeglarskiej. S. często bywał w Toruniu; jego kontakty z toruńskimi mieszczanami zasługują na dokładniejsze zbadanie. Bliskie związki z królem i świadczone mu usługi przyniosły S-emu w r. 1559 największe w woj. kaliskim star. konińskie (1 miasto i 13 wsi); początkowo trzymał je S. w zarządzie do wiernych rąk, w r. 1563 dostał w dożywotnią dzierżawę za 400 złp. rocznie (w r. 1567 został zwolniony z opłaty dzierżawnej na trzy lata w ramach rekompensaty za poselstwa do Prus Książęcych), po potrąceniu kwarty – 320 złp. Podobnie jak Konin, także i pograniczne star. międzyrzeckie w woj. poznańskim dostał S. początkowo (1563) w zarząd do wiernych rąk, który w r. 1564 zamieniono w użytkowanie dożywotnie połączone z zastawem (do rozliczenia po lustracji). Zastaw anulowano w wyniku rewizji listów, ale nadanie opatrzono klauzulą nieusuwalności. Zbadania wymaga, jak dalece użytkowanie tych królewszczyzn przez S-ego było korzystne dla skarbu królewskiego, lecz wydaje się, iż był on dbałym o powierzony mu majątek gospodarzem. Wyraźne na to dowody przyniosła lustracja star. konińskiego (7 XII 1564), odnotowująca liczne inwestycje S-ego w zabudowania gospodarcze. Często zresztą przebywał S. w dzierżawionych królewszczyznach (zwłaszcza w Koninie), co niewątpliwie zapobiegało nadużyciom podstarościch i ekonomów. Główną rezydencją S-ego było Służewo, w którym z fundacji jego żony powstał nowy murowany (na miejscu starego drewnianego) kościół p. wezw. św. Jana Chrzciciela oraz plebania i szpital. Wg Bartosza Paprockiego S. «był a natura muzyk wielki, tak się był urodził z krzywymi nogami, wszakoż był pan pracowity w sprawach Rzeczypospolitej». Zmarł w r. 1580, pochowany został w Służewie.
Z małżeństwa z Małgorzatą Kostczanką (1536–1602) S. nie pozostawił potomstwa. Wdowa Małgorzata, gorliwa katoliczka, była dobrodziejką toruńskich jezuitów.
Estreicher; Oracki, Słown. Warmii, Prus Ks., II; Boniecki, X 239; Dachnowski J. K., Herbarz szlachty Prus Królewskich z XVII wieku, Wyd. Z. Penter, Kórnik 1995; Paprocki; Gąsiorowski A., Starostowie wielkopolskich miast królewskich w dobie Jagiellońskiej, P. 1981; Urzędnicy, VI/2; Katalog zabytków sztuki w Pol., XI z. 1; – Bidlo, Jednota Bratrská, II; Bodniak S., Polska a Bałtyk za ostatniego Jagiellona, „Pam. B. Kórn.” Z. 3: 1939 s. 239; tenże, Polska a Prusy Książęce u schyłku rządów Albrechta, „Roczn. Gdań.” T. 9/10: 1937 s. 260–78; Bodniak S., Skorupska Z., Jan Kostka, Gd. 1979; Dolezel S. und H., Die Staatsverträge des Herzogtums Preussen, Köln 1971 s. 79, 87; Dubas-Urwanowicz E., Koronne zjazdy szlacheckie w dwóch pierwszych bezkrólewiach po śmierci Zygmunta Augusta, Białystok 1998; Glemma T., Piotr Kostka, Tor. 1959; tenże, Stosunki kościelne w Toruniu w stuleciu XVI i XVII, Tor. 1934; Guldon Z., Rozmieszczenie własności ziemskiej na Kujawach w II połowie XVI w., Tor. 1964 s. 47 (jako właścicielka mylnie Małgorzata Brańska); Kleinertz E., Die Politik der Landstände im Herzogtum Preussen 1562–1568, Bonn 1972; Korewa J., Z dziejów diecezji warmińskiej w XVI w., P. 1965; Lepszy K., Prusy Książęce a Polska w l. 1576–1578, w: Księga pamiątkowa ku czci […] Wacława Sobieskiego, Kr. 1932 I 153–4; tenże, Stefan Batory a Gdańsk, „Roczn. Gdań.” T. 6: 1932 s. 86–7, 91; Małłek J., Geneza sejmu Prus Książęcych 1566 r., „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1961; tenże, Proces kryminalny nowych radców w Knipawie–Królewcu, tamże 1962; Müller M.G., Zweite Reformation und städtische Autonomie im Königlichen Preussen. Danzig, Elbing und Thorn in der Epoche der Konfessionalisierung (1567–1660), Berlin 1974; Piróżyński J., Na drodze do gdańskiej deprekacji. Sprawa Gdańska na sejmie 1570, „Roczn. Gdań.” T. 31: 1971 z. 1 s. 45; Simson P., Geschichte der Stadt Danzig, Danzig 1918 I 315; Sucheni-Grabowska A., Monarchia dwu ostatnich Jagiellonów a ruch egzekucyjny, Wr. 1974; taż, Zygmunt August król polski i wielki książę litewski 1520–1562, W. 1996; Vetulani A., Lenno pruskie, Kr. 1930 s. 264–312; Żołądź-Strzelczyk D., Peregrinatio academica, P. 1996; – Acta Hist., XI (sprawy wojenne Stefana Batorego); Akta podkancl. Krasińskiego, III; Akta sejmikowe woj. pozn., I; Akta synodów różnowierczych w Pol., II; Akta Unii; Arch. Zamoyskiego, I; Diariusz sejmu lubelskiego 1566 roku, Oprac. I. Kaniewska, Wr. 1980; Diariusz sejmu piotrkowskiego R.P. 1565, Wyd. W. Krasiński, W. 1968 s. 57–8, 244, 300; Diariusz sejmu walnego warszawskiego roku 1556/7, Wyd. S. Bodniak, Kórnik 1939; Dnevnik ljublinskago sejma 1569 goda, S. Pet. 1869; Dudithius A., Epistulae editae curantibus L. Szczucki et T. Szepessy, Budapeszt 1998 IV; Dzieje ziemi kujawskiej. Lauda i instrukcje 1572–1674, Ogłosił A. Pawiński, W. 1888 II; Dzienniki sejmów walnych koronnych za panowania Zygmunta Augusta 1555 i 1558 r. w Piotrkowie złożonych, Wyd. Braci Lubomirskich, Kr. 1869 s. 40, 46, 152; Elementa ad fontium editiones, XVII, XXVI, XXXII, XLI, XLII, LXXIV, LXXV; Hejdensztejn R., Dzieje Polski…, Pet. 1857 I 15, 23, 35, 77, 128, 259; Henri de Valois et la Pologne en 1572 par […] Noailles, Paris 1867 III 88, 116, 135; Hosii epistolae, II, V–VI; Jagiellonki polskie w XVI wieku, [Wyd.] A. Przezdziecki, Kr. 1868 III 232, IV 93–4; Księga ekspedycji kancelarii nadwornej 1559–1572, Oprac. I. Kaniewska, Kr. 1997; Lengnich, Gesch. d. preuss. Lande, II–III; Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1564–1565, Bydgoszcz 1961–4 I–II; Mater. do dziej. piśmiennictwa pol., II; Matricularum summ., IV, V 1182, 1595, 1779, 2561, 4154, 5303, 5561, 5681, 7297, 8111, 8277–8, 9778, 9923, 9927, 10595, 10638; Die Matrikeln der Universität Leipzig, Hrsg. G. Erler, Leipzig 1895 I (reprint 1976) s. 658; Mon. Pol. Vat., IV; Orzelski, Bezkrólewia ksiąg ośmioro; Pamiętniki o dawnej Polsce z czasów Zygmunta Augusta, I 93, II 52, 191; Pisma polityczne z czasów pierwszego bezkrólewia, Wyd. J. Czubek, Kr. 1906; Regestra thelonei Vlad.; Trzecieski A., Dzieła wszystkie, Oprac. J. Krokowski, Wr. 1958 I; Uchańsciana, I–V; Vol. leg., II 657, 751, 766, 858; Zbiór pamiętników do dziejów polskich, Wyd. S. Broel-Plater, W. 1858 II 21; Zebrzydowskiego korespondencja; Źródła Dziej., IV (Początki panowania Stefana Batorego), VII (Sprawy Prus Książęcych), IX (Księgi podskarbińskie), XII (Polska XVI wieku) s. 247, 249–50; Źrzódłopisma do dziej. Unii, Cz. II Oddz. I, P. 1861; – B. Czart.: rkp. 80 s. 262, rkp. 85 s. 275, 571, 603, 609–611, 771, rkp. 1607, 1609, 1610; – Dudithius A., Epistulae editae curantibus L. Szczucki et T. Szepessy, Pars III [w druku].
Halina Kowalska